Нивелир. Инженерлік құрылыстарды тексеру, жобалау, құрылыс жүргізу және эксплатациялау жұмыстарында жергілікті жер бедерін немесе рельефін білу қажет.
Сонымен қатар жер бедерін білу ең алдымен жергілікті жерде сипаттық нүктелердің биіктік белгісін (отметка точки) білу, ал нүктенің белгісін анықтау нивелирлеудің мақсаты болып саналады.
Нивелирлеу Жер беті бөліктерінен таңдап алынатын нүктелер биіктіктері айырмалары мен оларға есептеулер жүргізу бағытындағы жазықтыққа қарағанда салыстырмалы биіктіктер өлшемдерін анықтаудағы геодезиялық жұмыстардың бір түрі деп айта аламыз.
Былайша айтқанда жер үстінде бір нүктенің басқа бір нүктеге қарағанда тұрған жерін белгілеу үшін қолданылады.
Кеңес Одағында, бастапқы есептеу жүргізетін негізгі жазықтық ретінде мұхит деңгейінде болатын деңгейлік жазықтық – геоид аталымының қабылдауына сәйкес, балтық теңізінің орта деңгейліктегі жазықтығы алынуы.
Қажетті өлшеу жұмыстарын жүргізу талаптарына сәйкес нивелирлеу әдістері:
- геометриялық;
- тригонометриялық;
- физикалық;
- стереофотограмметриялық;
- автоматтандырырған деп бөлінеді.
Геометриялық нивелирлеу әдісі нивелир деп аталатын өлшем аспабын пайдалану барысында, ізделінді өлшем бірліктерінің көкжиектік бұрыш арқылы анықталуын сипаттайды.
Тригонометриялық нивелирлеу әдісіне келетін болсақ; бұл жағдайда теодолит-тахеометр аспабы қолданылып, ізделінді өлшем бірліктері көлбеулік сәулелер арқылы белгілі болатынын айта аламыз. Сонда, осы әдістің колданылу нәтижееінде, түзулік бағыттағы белгілердің ара қашықтығы және көлбеулік бұрыш атауларьг анықталады.
Физикалық нивелирлеу әдісі:
- барометрлік;
- гидростатикалық;
- аэронивелирлеу түрлеріне бөлініп қарастырылады.
Барометрлік нивелирлеу жағдайында барометр аспабы қолданылып, таңдап алынған нүктелік орындардың қысымдары анықталады, осы қысымдықтары анықталады, осы қысымдық өлшем бірліктерінің айырмасы бойынша, сол нүктелердің өзара қандай биіктіктерде болатыны есептеленіп шығарылады.
Гидростатикалық нивелирлеу әдісі өзара жалғасқан ыдыстардағы сұйықтықтардың беттік жазықтық бөлігіне тәуелсіз шартта, бір деңгейде болу қасиеттеріне негізделгенін айтуға болады.
Сол сияқты, аэронивелирлеуәдісіне тоқталатын болсақ , онда ұшақта орналастрылған радио-биіктік және статоскоп аспаптарының көмегімен ұшып келе жатқан ұшақтың, Жер беті беделдік құрылымдарын қандай биіктіктерінде болатыны анықталып отырады. Осы биіктік бірліктер нәтижелері бірге қарастырылады да, Жер бетіндегі нүктелік аралықтардың өлшемдеріне сәйкес биіктік айырма мәндері белгілі болады.
Стереофотограмметриялық нивелирлеу жұмыстарында, негізінен, қарастырылып отырған жергілікті ауданның кем дегенде екі суреттік кескіні алынып, қажетті өлшем бірліктері анықталады да, ізделінді өлшемдер есептеленіп шығарылады.
Автоматтандырылған нивелирлеу жұмыстарында арнайы өлшем аспатраы пайдалнылып, қарастырылып отырған жергілікті ауданның кескіні сызылып бейнеленеді де, ізделініп отырған өлшемдік бірліктер белгілі болады.
Қорыта айтқанда, жоғарыда айтылған нивелирлеу әдістерінің, берілген шарттарға қатыст, қайсысы ыңғайлы болса, сол түрі қолданылады. Инженерлік геодезияда геометриялық нивелирлеу әдісінің маңызы зор және ол өте жиі қолданылады. Ол нивелир деп аталатын өлшем аспабын пайдалану барысында, ізделінді өлшем бірліктерінің көкжиектік бұрыш арқылы анықталуын сипаттайды.
Геометриялық нивелирлеудің екі әдісін айырады: ортадан бастап нивелирлеу және алға қарай нивелирлеу (9 сурет).
Инженерлік геодезияда жиі қолданылатын геометриялық нивелирлеу әдісі:
- ортадан бастап нивелирлеу;
- өлшемдер бағытындағы нивелирлеу түрлеріне бөлініп қарастырылады.
Нивелирлеу әдістерінің бірінші түріне тоқталатын болсақ, онда нивелир аспабы жергілікті аудан бөлігінен таңдап алынған А және В нүктелерінің ортасына орналастыры, оның нысаналау түтікшесін көкжиектік бағытқа бағыттайды (9 сурет, а). Сонда, аталған нүктелердегі, тікелік рейкалардан есептеулерді төменнен жоғары бағытта есептей отырьш:
h = a - b
айырмасын жазуға болады. Мұндағы а және в белгілеулері тікелік рейкалардан анықталған биіктік өлшем бірліктері.
 
Мұхиттың деңгейлік беті А
0- -- --- ------ - - - - - 0
Мұхиттың деңгейлік беті
а б
9 Сурет. Нивелирлеу
А - ортадан бастап нивелирлеу; б - өлшемдер бағытындағы нивелирлеу; в – 1,2 көкжиек болғанда ортадан бастап нивелирлеу
Бұл жағдайда, нивелирлеу жұмысы А нүктесінен В нүктесі бағытында жүргізілген болса, онда А нүктесінде орналастырылған тікелік рейка есептеліну басындағы, ал, В нүктесіндегі рейка есептелену соңындағы рейка болып аталады да, бастапқы және соңғы рейкалар есептелінулерінің айырмасы үшін, а>в болса, сол айырма оң шама, а<в болса, теріс шама. болатын шарттары анықталады.
Сол сияқты, нивелирлеу әдісінің екінші әдісін келесі тұжырымдарда айтуға болады.
Сонда, нивелирлеу окуляр бөлігі АВ бағытына сәйкее келетін қалыпта, А нүктесінен өтетін тікелік түзумен сәйкестікте орналастырылады да, нысаналық ось көкжиектік бағытқа келтіріледі. Содан кейін, өлшем ас-пабының биіктік бірлігі і алдын ала анықталып, В нүктесіндегі тікелік рейкадан есептеліну бірліктері в белгілі болғаннан сон, биіктіктер (9 сурет, б) айырмасын:
h= і - в ,
есептеп шығуымызға болады.
Егер, ортадан бастап нивелирлеу әдісіне сәйкес, А нүктесінің деңгейлік беттен биіктігі НАбелгілі болатын (9 сурет, а) h болса, онда В нүктесінің:
HB = HА + h
Биіктік бірлігін теңдігіне қатысты анықтауға болатынын айта аламыз.
Нивелир құрылысы. Нивелир - геодезиялық өлшеу жұмыстарында өте жиі қолданылатын аспап.
Нивелирдід негізгі құрылысы:
- орнықтыру табаны;
- нысаналау түтікшесі;
- цилиндрлік деңгейлегіш бөліктерінен тұрады Нивелирмен өлшеу жұмыстарын жүргізбес бұрын, оны алдын ала дөңгелек деңгейлегіш арқылы әзірлікке келтірілу қажет. Суретте көрсетілген (10-сурет) нивелирдің сыртқы құрылымдық түрі НВ-1 белгілеуінде болады да, ол қажетті техникалық шарттарды қанағаттандырып III жене IV класты нивелирлеу бірліктерін анықтайтынын айтады.
10 Сурет. НВ-1 нивелирі
1-нысаналу түтігі; 2- фокусқа қоятын винт; 3- окуляр; 4- көтеруші винт; 5-объектив; 6-цилиндлік деңгей қорабы; 7-элевациондық винт; 8-дөңгелек деңгей; 9- көздеу нысаны.
Қорыта айтқанда, өлшеу жұмыстарында бір ғана НВ-1 ивелирі емес, осы нивелирге құрылымы ұқсас НГ, НТ, Е10, Н-3, НЗК, НС4 нивелирлері де қолданылады.
НС4 нивелирі. Бұл нивелир жылжымалы өзі орнықтырылатын нысаналау сызығымен қамтамасыз етілген, жалпы көрінісі 11 суретте келтірілген.
11 Сурет. НС-4 нивелирі:
1- бағдарлайтын құрылғының винті; 2 - кремальера; 3 – көрермен түтігінің объективі
Достарыңызбен бөлісу: |
