50
әртүрлі тектоникалық режимдерде модельдер өлшемдерінің өзгеруіне жол
бере отырып кеңейтілді. Жер бетінде мынадай бес режим бөліп көрсетіледі:
1) желобтар (субдукция және мұхиттық конвергенттік шекаралар, сондай-ақ
сыртқы дөңестердегі немесе сырғымалы плитадағы ЗТ қоса алғанда),
2) жылдам спредингті төбелер және мұхиттық трансформалар, 3) баяу
спредингті төбелер және трансформалар, 4) белсенді континентальды
аймақтар, 5) плиталардың ішкі аумақтары (алдыңғы режимдерге кірмеген).
Мантиялық салада толқындардың қысқа кезеңді, сондай-ақ ұзақ кезеңді
басылуына және олардың ортаға тән өңірлік сипаттармен байланысына
терең зерттеулер жүргізіледі.
Зерттеулердің айтарлықтай саны [13-16] жер сілкіністерінің циклон-
дармен өзара байланысын іздеуге бағытталған. Алайда, жұмыстардың
ешқайсысында да жерсілкіністері мен циклондар арасында өзара айқын
байланыс анықталған жоқ.
Жапониядағы апатты жер сілкінісі 2011 жылғы 11 наурызда 14 сағат 46
минутта болды. Жер сілкінісі магнитудасы – М = 9. Жер сілкінісі ошағынан
бөлінген энергияның көрсетілген сипаттамасы жер шарындағы барынша
ықтимал шама болып табылады. Жер сілкінісінің ошағы Тынық мұхит
акваториясында, 24 км тереңдікте болды. Жағалау сызығынан жер сілкінісі
ошағына дейінгі арақашықтық – 130 км. Осы күшті жер сілкінісінің ошағы
нүкте емес, ошақ аймағы деп аталатын, мұхит түбінің ұзындығы 500 км
жуық айырым аймағымен сипатталатын аймақ болып табылатынын ескерген
жөн.
Осылайша, цунами, яғни барынша қауіпті сипатты, ұзындығы 500 км
жуық, Хонсю аралының жағалау сызығына параллель толқын пайда болды.
Цунами қалалар мен елді мекендердің барлық өнеркәсіп объектілерінің
жұмысына теріс ықпалын тигізді. Қазіргі кезде Жапонияда цунамиден
зардап шеккен өңірлер ғана емес, бүкіл Жапония электр энергиясына
тапшылық көріп отырғаны байқалады.
Егер Жапонияда энергияның 50%-ы тасымалданатын көмірсутегі
шикізатымен − мұнай өнімдері мен көмірден өндірілетінін, 40% – атом
станциялары өндіретінін және небәрі 10% ғана су электр станцияларынан
алынатынын ескерсек, Жапония үшін атом энергетика кешендерінің жұмыс
істеуі Жапония экономикасы үшін айрықша мемлекеттік маңызы бар
екендігі түсінікті. Негізінде, топырақ массивінің ауытқуы мен цунамидің
ықпалынан болған динамикалық соққыдан нақты күшеюлерді ескере
отырып, конструкцияларды, жүйелер мен ғимараттарды сейсмикалық
қорғаудың нақты шараларын қолданған кезде, сейсмикалық типтегі әсер
етулер кезінде кез келген жүйенің сенімділігін 100% қамтамасыз ету мүмкін
болады. «Фукусима» АЭС-ның конструкциясы, жабдықтары мен ғимарат-
тары биіктігі 6 метр цунамидің динамикалық соққысына есептелген болып
отыр, ал жоғарыда аталған жер сілкінісінде толқынның биіктігі 10 метр
болған. Осылайша, объектіге түскен нақты жүктеме есептелгеннен екі есеге
51
жуық жоғары болды және осы арқылы станцияның қирауы, радиоактивті
және уландырғыш заттардың жайылып кету себебі түсіндіріледі.
Аумақтарды сейсмикалық аудандарға бөлу бойынша жұмыс жүргізу
кезінде жергілікті жердің рельефі, аумақтың топырақ жағдайы, сейсмикалық
опырылған жерлер, гипоцентр тереңдігі бар сейсмикалық белсенді байла-
ныстар, қауіпті геологиялық үдерістер және басқалары айрықша маңызға ие.
Жер
сілкінісінен
кейін
босқындарды
қоныстандыру
үшін
арақашықтықтан зерделеу әдістері және ГАЖ (геоақпараттық жүйелер)
пайдаланылады. Қауіптілік болуының сегіз белгісі пайдаланылады:
геологиялық қауіптілік, жердің опырылу құрылымдары, өсімдік қабаты,
қоныстанған жер болуы, жолдың, сумен қамтылған болуы, рельеф,
биіктіктің ауытқуы.
Аумақ бойынша әртүрлі генетикалық типтердің геологиялық
үдерістерін бөлу қарастырылды, көптеген сейсмогравитациялық құбылыстар
(опырылу, сырғыма, тас және лай көшкіндері және т.б.) анықталды және
сейсмикалық басым аймақтар бөліп көрсетіледі.
Құрылыс жұмыстары сапасының нашарлығынан басқа, плотиналардың
қауіпсіздігіне қатер төну, топырақ материалдарының жоба шарттарына
сәйкес келмеуі, су ағызу ғимараттарының өткізу бейімділігінің
жеткіліксіздігі плотиналардың және оның негіздерінің ықтимал қисаюына
себепші болады. Апаттың «Қатпар»типті теориясының және оның
үйлесімділік қызметі негізінде бетон бөгетінің тегеурінді осал тұсынаң
бұзылыстарын өлшеу мәліметтерімен және уақыт пен температураны,
қысымды есепке ала отырып сейсмикалық және тағы басқа әсер ету кезіндегі
бөгеттің тұрақтылығының талдауы үшін модель құрылады.
Қатты жер сілкінісі кезінде болған тұрғындармен тұрмыстық мақсатта
орындалған үйінді топырақтың бүлінуі қарастырылған. Статистикалық
талдау нәтижелері бүліну дәрежесі үйінді топырақтың қалыңдығына,
сондай-ақ жерасты суларының деңгейіне байланысты екенін көрсетіп отыр.
QuickBird серігінің жер сілкінісіне дейінгі жасалған векторлық
карталарды және бұрынғы сейсмикалық түсірілімдерді пайдалана отырып,
халық тығыз орналасқан облыстардағы жолдардың бұзылу дәрежесін
автоматты түрде анықтау әдісі ұсынылады. Бірінші деректер ГАЖ көмегімен
алынды, текстура ерекшеліктері жиынтықталған алгоритмнің көмегімен
алынды.
ЮНЕСКО-ның жыл сайынғы жер шарындағы «ыстық нүктелерге»
барып өткізетін отырыстары (Түркия, Индонезия, Чили, Жапония және т.б.)
осы ұйым шеңберінде жүргізілген зерттеулердің сейсмикалықтан кейінгі
үдерістерді, құбылыстарды зерделеуге және салдарларын жою жөнінде
нақты шаралар қабылдауға бағытталғанын көрсетеді [17-19].
Жер сілкінісін болжау, сейсмикалық қауіптілікті бағалау және халық
шаруашылығы объектілерінің сейсмикалық төзімділігін қамтамасыз ету
мәселелері біздің еліміздің сейсмикалық қауіпсіздігі проблемаларын шешу
кезінде негізін қалайтын мәселелер болып табылады.
Достарыңызбен бөлісу: |
