52
Жер сілкіністерін болжау. Әлемде жер сілкіністерін болжау мәселесі
бойынша сан алуан пікірлер бар: оптимистік пікірден бастап мүлдем қарама-
қайшы пікірге дейін. Солай бола тұрса да, сейсмологтар, Жер туралы
ғылымның соңғы жетістіктерін және сейсмологиялық мониторингтің қазіргі
заманғы жүйелерінің нәтижелерін негізге ала отырып, күшті жер
сілкіністерін болжаудың принципиалды мүмкіндіктеріне көз жеткізуде. Бұл
үшін еліміздің ғылыми-техникалық әлеуетінің жеткілікті жоғары деңгейде
және бақыланатын аумақта оңтайлы сейсмологиялық қадағалау желісінің
болуы тиіс.
Қазақстанда жер сілкіністерін болжау мәселесі бойынша белсенді
жұмыстар жүргізілуде. Сейсмология институтында әзірленген жер
сілкінісінің генетикалық жіктемесіне сәйкес болжауда үш кезең бөліп
көрсетіледі: ұзақ мерзімді (5-тен 7 жылға дейін); орташа мерзімді (1 жылға
дейін); қысқа мерзімді (күндерсағаттар).
Ұзақ мерзімді болжау жер қабатында процестердің өтудегі белгіленген
заңдылықтарға және оның құрылымдық әртектілігін құрайтын геофизикалық
сипаттамаларының өзгерісінде көрсетілуін негізге алады. Алматы
облысының шегінде ұзақ мерзімді болжау картасында жақын арадағы 5-7
жылда күшті жер сілкінісінің болу ықтималдығы жоғары 3 учаске бөліп
көрсетілді. Олардың бірі Алматы қаласының оңтүстік батысына таман, 1911
жылы әйгілі Кеминск жер сілкінісі болған жерде. Екінші «болашағы бар»
зона Іле Алатауы қыратының оңтүстік шығыс бөлігі бөліп көрсетілген.
Кеңістік бойынша ол Шелек жер сілкінісінің (1889 ж.) эпицентрлік зонасына
тартады. Үшінші зона Жоңғарияға тартады.
Сейсмикалық қауіптілікті бағалау картаны әзірлеу болып табылады −
сейсмикалық белсенді өңірлерде құрылыс жобалау және салу үшін ғылыми-
негізделген, қауіп-қатер көздері мен болашақ жер сілкіністерінің
қарқындылығы көрсетілетін құжаттарды жасау. Қазақстанда сейсмикалық
аудандастырудың үш түрі орындалуда: жалпы (ЖСА); жан-жақты (СЖА);
сейсмикалық шағын аудандастыру (США).
Қазақстанда сейсмикалық қауіптілікті бағалау проблемасы бойынша
зерттеулер сейсмикалық режим тектоникасы геологиясын, сейсмикалық
үдерістер физикасын, күшті қозғалыстарды және т.б. зерделей отырып,
кешенді түрде жүргізілуде [20, 21].
ЖСА республика ауқымында халық шаруашылығын дамытуды
жоспарлау мақсаттарына қызмет етеді.
Сейсмикалық оқиғалар ғимараттар, елді мекендер, болашағы бар халық
шаруашылығы игерілетін аудандар үшін қауіп-қатер төндіретін сейсмикалық
басым аймақтарды анықтау және сипаттамаларын бағалау үшін сейсмикалық
жан-жақты аудандастыру картасы (СЖА) деп аталатын, жекелеген
облыстарды сейсмикалық аудандастыру картасы жасалады.
Сейсмикалық шағын аудандастыру жергілікті инженерлік-геологиялық
жағдайлардың қалалар мен ірі елді мекендер, өнеркәсіп кешендері,
стратегиялық маңызы бар объектілер (АЭС, ЖЭЦ, СЭС және басқалары)
53
үшін сейсмикалық ықпалын (құрамы, құрылымы, жерасты суының деңгейі,
рельефі және т.б.) бағалау мақсатында жүзеге асырылады. Алматы қаласын
аумағының сейсмикалық шағын аудандастырудың жаңа картасын әзірлеуге
арналған жұмыс 2012 жылы басталды. Соңғы жылдары аумақтың екі есе
ұлғаюына байланысты Алматы қаласында сейсмикалық аудандастыру
картасын әзірлеу 2017 жылы аяқталады.
Қазақстан Республикасының құрылыс саласының алдында тұрған басты
мәселелердің бірі халықаралық стандарттарға көшу мәселесі болып табыла-
ды, бұл Қазақстанның құрылыс индустриясына әлемдік бірыңғай кеңістікке
шоғырлануға, жаңа технологиялар мен инвесторларды тартуға мүмкіндік
береді. Осыған байланысты Қазақстан ғалымдарының, жобалаушыларының
және құрылысшыларының алдында халықаралық құрылыс нормаларына −
Сейсмикалық төзімді құрылыс жөніндегі №8 Еурокодқа бейімделген Құры-
лыс нормалары мен ережелерін шығару мәселесі өткір қойылып отыр. Алай-
да бұл мәселе түбегейлі жаңа ғылыми-әдістемелік негіздегі сейсмикалық
аймақтандыру (аудандастыру) картасын әзірлемейінше, шешілуі мүмкін
емес, бұған Қазақстан Үкіметінің тиісті қолдауы талап етіледі.
Қазіргі бар объектілердің сейсмикалық төзімділігі. Қазақстанда тұрғын
және азаматтық үйлердің сейсмикалық төзімділігін қамтамасыз ету пробле-
маларымен құрылыс саласындағы жобалау және ғылыми-зерттеу ұйымдары
айналысады. Осыған байланысты, арнайы мақсаттағы стратегиялық
ғимараттардың гидротехникалық және атом арнайы ғимараттарының,
сондай-ақ тау-кен металлургиялық және мұнай-газ кешендерінің
пайдаланудағы және сейсмикалық сенімділік мәселесі назардан тыс қалды.
Сейсмология институты КСРО құлағаннан кейін аталған проблеманы
шешуді қолға алды: бірқатар стратегиялық объектілердің пайдалану және
сейсмикалық сенімділігін бағалау бойынша зерттеулер жүргізді (Қапшағай,
Өскемен гидротораптары, «Ақтау» БМАС, «Атырау» БМАС, «Өзен» БМАС,
жылу электр станциялары және т.б.) және олардың сейсмикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөнінде ұсынымдар берді.
Техногендік жер сілкіністері проблемасы. Қазақстанда соңғы жылдары
техногенді жер сілкіністерін зерттеу бағытында қарқынды зерттеулер
жүргізілуде. 1994 және 2005 жылдары Жезқазған бассейнінде адам
шығынына әкеліп соқтырған техногенді жер сілкінісі болды. 2008 жылы
Батыс Қазақстан облысындағы Шалқар өзені маңында эпицентрінде 7
баллдық қарқынмен жер сілкінісі болды, нәтижесінде екі елді мекенде
Рыбцех және Шалқар кенттерінде бүкіл үй-жайлар бүлінді. Мұнда
көмірсутегін өндіруден Орынбор облысы, Қарашығанақ, Шалқар арқылы
Қазақстанның
оңтүстік
батысына
өтетін
Орынбор
трансформды
тектоникалық опырылуы болды.
Көмірсутегі шикізатының кен орындарын пайдаланумен қатар, ірі
гидротехникалық ғимараттардың құрылысы мен оларды пайдалану да күшті
жер сілкіністерін тудырады. Геологиялық ортаға түсірілетін қысымның
үзілістермен өзгеруі, сондай-ақ тектоникалық жарықтарды сызықтар
Достарыңызбен бөлісу: |
