Т. А. Ботагариев 200 ж

1Адам а физиологиясы пәні, мақсаты.

2.Физиологгия ғылымындағы ұғымдар.

3.Физиология ғылымының даму тарихы мен еңбек сіңірген ғалымдары.

4. 
   Ағзаның біртастығы.
   

Физиология - "физис" - табиғат, "логос" - ілім деген грек сөздерінеіг құралады. Адам мен жануарлар физиологаясы осы организмдердің сыртқы қоршаған ортамен байланысы күйінде атқаратын қызметін зертгейді, олардың іске асу заңдылықтарын ашады.

Физиологиялық тіршілік әрекетінің негізінде физиологиялық процестер жатады. Физиологиялық процестер тірі материяда жаңа сапалы мазмүнға ие болатын онда жүретін физикалық және химиялық процестердің күрделі бірлігінің формасы. Физиологиялық процестер физиологиялық функцияларды қамтамасыз етеді. Физиологиялық функция -тірі жүйедегі әртүрлі бөліктердің, струкгуралық элеметтерінің өзара әрекеттесуінің көріністері. Функция /қызмет/ -организмдегі, органдардағы, клеткалардағы зат алмасу процесінің орта жағдайының алуан өзгерістеріне бейімделуі барысындағы, әрі сол организмнің ортаға белсенді ықпалы барысындаш өзгерістерінің нәтижесі. Функция деп жүйенің немесе оргәнның спецификалық әрекетін айтады.

1. Физиологияның негізгі міндеті - жануар және адам организмдеріндегі тіршіліх процестерінің, мәселен нерв жүйесі мен басқа да жүйелер қызметгерінің спецификалық физиологиялық зандарын одан әрі ашу, анықтау. Себебі, осы арқылы ол процестерді басқарудың жетілген әдістерін табуға болады.

Физиология сөйтіп, тіршілікгің мән-магынасын, оның химиясы мен физикасын зерттеп білуге қатысады.

2. Физиологияның өз алдына қоятын мақсаты:

1. Тірі организмдегі қалыпты фушщиялардың іске асуының завдарын қоршаған ортаның үнемі өзгермелі және дамымалы жағдайларымен байланыстыра зертгеу;

2. Сол тірі организмдегі функциялардың онтогенез және филогенез барысындагы дамуын әрі олардың өзара байланыстарын зерттеу.

1 .молекулалық,

2. мембраналық,

3. субклеткалық,

4. клеткалық,

5. тканьдік,

6. органдық,

7. жүйелік

8. организмдік.

4 Зертелу тарихы

1. 1628 жылы ағылшын Вильям Гарвей деген дәрігер организмнің функцияларының бірі - қан айналуды аішы. Павловтың айтуынша, ол адамның нақты білімінің жаңа бөліміне - жануарлар физиологиясына негіз /фундамент/ салды. Уильям Гарвей (1596—1650) өзінің «Жүрек пен қан қозғалысының анатомиялық зерттеулері» деген ғылыми еқбегін басып шырарды.^

Гарвей ғылыми - зерттеу тәжірибесіне ең 1-рет вивисекция - тірідей кесу әдістемесін енгізді. Бүл әдіс бойынша дененің белгілі бір орындарын кесіп, тканьдарды ашып, орган қызметін тікелей бақылауға мүмкіндік алады.

2. 
   ХҮП-гасырдың 1-жартысында Декарт көзге бір нәрсе тигенде кірпік қағу сияқты фактыларды негізге ала отарып, рефлекс туралы гипотеза шығарды. Оның ойынша, рефлекс дегеніміз мида "жануарлар рухының" бір нервтен екінші нервке механикалық өтуі болып табылады. "Жануарлар рухы" өте кішкентай және жеңіл қозғалғыш бөлшектер. Нәрсенің жылтыраған бетінен жарық сәулесі қалай шағылысатын болса, мидан бүл жеңіл бөлшектер солай шағылысады. Бүл идеяны кейін Чех анатомы және физиологі И.Прохаска дамытты.
   
3. 
   ХҮІП-ғасырда ағылшын Р Уиит бақаның миын алып тастағаннан кейін, оның терісін тітіркендіргеннен белгілі қозғалыстар алған. Бүл қозғалыстар жұлынды бүзған кезде тоқтаған. Бірақ, бұл бақылаулар кейін, орталыққа тебетін және орталықтан тебетін нервтер ашылған соң ғана рефлекс туралы ілімнің негізіне алынды.
   
4. 
   ХҮШ-ғасырда тканьдардың тітіркенгіштігі туралы ілім де туды. Қүсқанада терісі сыпырылып алынған малдардың жүрегін бөліп алғанда, ол біразга дейін жүмыс істейтіндігі, белгілі нервті қысса я кессе, сол нервпен жалгасқан етгің жиырылатындығы табылган. 1822 - жылы француз физиологі Ф.Мажанди /1785-1855/ сезгіш және қозғағыш нервтердің бір-бірінен бөлек талшықтар екендігін дәлелдеді.
   
5. 
   ХІХ-гасырдың 20-жыдцарында Флуранс үлкен ми сыңарларынан /жарты шарларынан/ айырылган кептердің сыртқы ортаның өзгерістеріне бейімделе алмайтындығынбайқаған.
   
6. 
   Ал Легаллуа /1812/ үлкен жарты шарларды алып тастап, бірақ сопақша ми мен жүлынның кеуде бөлімін қалдырса, тыныс алу қозғалыстарының тоқталмайтындығын анықтады.
   
7. 
   30-жылдары /ХІХ-ғ./ И.Мюллер мен Маршалл Голл Сеченов пен Павловқа дейінгі рефлекгорлық теорияны жасады.Физиологая ғылымы тек XIX гасырдың 2-жартысынан бастап қана тез дами бастады. Табиғат тану ғылымындағы үш ұлы жаңалық: энергияның сақталу заңы, клеткалық теория және Дарвиннің эволюциялық ілімі - сол кездегі биология пәвдерінің тез дамуының негізі болды.
   

II. Балалық шақ (постнатальдық қүрсақтан тыс даму) бірнеше кезеңнен өтеді:

1. Жаңа туған (неонатальдық) кезен, — туған күннен 4 аптаға дейін перзент қырқынан шыққанша созылады. Бұл кезеңде орга-низм сыртқы ортаның жаңа жағдайларына икемделеді. Шараналық (плацентарлық) қан айналысы өзгеріп, өкпе аркылы тыныс қалып-тасады. Осы алрашқы 1 аптаға жуық неонатальдық мерзімін тез бейімделу кезеці деп те атайды.

2. Еметін немесе бөбектік шақ — бебек өмірінің 1-жылы.

3. Алғашқы балалық немесе сәбилік шақ — 1—3 жас.

4. Бірінші балалық немесе естиярлық шақ — 4—7 жас.

5. Екінші балалық немесе бүлдіршіндік шақ ұлдар — 8—12 жас, қыздар 8—11-ге дейінгі¹ жас.

6. Жеткіншектік шақ немесе балигаттық (пубертаттық) шақ — үлдар 13—16 жас, қыздар 12—15 жаста.

7. Жасөспірімдік шақ немесе бозбалалық шақ — жігіттер 17—21 жасқа, бойжеткендер 16—20 жасқа дейін.

III. Ересектік шақ бірнеше кезеңнен құралады.

1. Кәмелеттік жас екіге жіктеледі.

а) кемел жас — ерлер 22—35 жасқа, әйелдер 21—35 жасқа де-йін. Бүл кезеңде адамның өсуі тоқтайды, организмнің құрылымы мен қызметі толық қалыптасады, іс-әрекеті белсенді және тиянақты болады.

б) кемел жас — ерлер 36—60 жас, әйелдер 36—55 жасқа дейін. Олардың жүйке және эндокриндік жүйелері өзгеріп, қайта қа-

лыптасады, тіршілік әрекеттері күрделі өзгерістерге душар болады, климакс кезеңіне сәйкес кейбір аурулардың алғашқы белгілері бі-лінеді.

2. Егде жас — ерлер 61—74 жасқа, әйелдер 55—74 жасқа дейін. Бұл кезеңде организм тез қартаяды. Оның өтеміс қабілеті аза-

йып, бейімделіс әрекеті төмендейді. Сондықтан олар осы жас ке-зеңдерінде кездесетін ауруларға жиі шалдығады.

3. Қарияльщ немесе кэрілік жас — ерлер мен әйелдер 75-тен асқаннан кейін басталады. Организм тозып, инволюция — кері ке-ту байқалады, негізгі тіршілік әрекеттері күрт темендейді, тиянақ-

ты бейімделіс қоры сарқылып төтенше жағдайларда өлім қаупі тө-неді.

4. Үзақ өмір сүрушілер 91 жастан асқан кісілер.

Тірі организмді, оның ішінде кәрі адамның тіршілікті өзгерісте-рі мен қартаю заңдылықтарын зерттейтін ғылым — геронтология (грекше гегоп Геронтология ғылы-мының түбегейлі мақсаты — адамның белсенді және толық бағалы емір жасын ұзарту амалдарын іздеп табу. Мұны осы ғылымның ма-ңызды бір саласы — гериатрия жүзеге асырады.

(Сатпаева Х.Қ) 5, 7-9, 15 беттер

1. 
   .Физиологияның негізгі салалары
   

2. 
   Физиологияның зерттеу әдістері
   

1. 
   анализ /талдау/ жолы күрделі қүбылыстарды олардың жәй түріне айналдырып және оның әрқайсысын жеке-жеке зертгеу жолы. Бұған мысал организмнен бөлініп алынған белгілі бір органдардың жүмысына қолдан жасалган ортада бақылау жүргізу.
   
2. 
   вивисекциялык, операция жасау /тірідей кесу/ әдістемесі де қанағатгандыра алмайды. Себебі, мүвда орган қызметін бақылау қалыіггы тіршілік ету ортасынан әлдеқайда алыс жатқан наркозбен үйықтатылған жануарлар денесіңце жүргізіледі.
   
3. 
   И.П.Павлов ғылымга созылмалы /үзақ уақыт бақылауға мүмкіндік беретін/ тәжірибелер жасау әдісін енгізді /фистула крю әдісі деп те аталады/. Мүндай тәжірибелер операция жасаудың барлық ережелерін сақтай отырып операция жасалған және одан жазылған жануарларда жүргізіледі.
   

. Эксперимент түрлері

2. Трансплантация - бір организмдегі органды, тканьді орнынан басқа жерге /мәселен, бүйректі мойынға әкеліп орналастыру/, немесе басқа организмге көшіріл қондыру. Осыған байланысты организмде, орган қызметінде байқалатын өзгерістерді бақылайды.

3. Перфузия - зертгелетін, қүрамы алдын-ала белгілі ерітіндіні, не қавды тиісті органның тамырлары арқылы өткізу. Осылай органнан өткен ерітіқціні /сұйықты/ жинап алып, оның қасиетін, құрамын анықтап, орган клеткаларывда қандай өзгерістерге түскенін біледі.

4. Радиотелеметрия арқылы әртүрлі қашықтықтардагы /мәселен тііггі ғарыштағы/ организмдердегі бірнеше жүйелердің қызметтерінің көрсеткіштерін /параметрлерін/ бір мезгілде электромагниттік және радиотолқындарды тіркеп-жазып, талдау арқылы /математикалық, электровдық есеіггеу техникасының көмегімен/ қажетті физиологиялық ақпарат алынады.

5. математикшіык, модельдеу - электрондық есеіптеу машиналарын пайдаланып организмдегі әртүрлі физиологиялық процестер арасындағы өзара сандық қатынастарды, физиологиялық завдылықтарды білу үшін жүргізіледі.

2 Физиология ғылымының салалары

1. 
   Жалпы физиология - әр түрге жататын организмдерге ортақ бола алатын процестердің табигатын, сондай-ақ организм мен оның қүрылымдарының сыртқы орта әсерлеріне туатын реакцияларының завдылықтарын зертгейді. Осыған орай биологаялық мембраналардың, клеткалардың, тканьдардің жалпы қасиеттері, қозгыштық, жиырылгаштық, тітіркенгіштік, тежелу, энергиялық және метаболикалық процестер зертгеледі.
   
2. 
   Бөлімдер физиологиясы - тканьдер /ет, нерв т.б./, органдар /ми, жүрек, бүйрек, т.б./, жүйелер /ас қорыту, қан айналу, тыныс алу, т.б./ функцияларын зерттейді.
   
3. 
   Салыстырмалы физиология - жануарлар дүниесінің әртүрлі өкілдеріндегі белгілі бір функциялар үқсастықтары мен олардың айырмашылықтарын анықтау арқылы табылган өзгерістердің немесе жаңа пайда болган белгілердің себептері мен жаліш зандылықтарын зерттейді.
   
4. 
   Эволюциялық физиология - адам мен жануарлар онтогенезі мен филогенезінде пайда болатын, дамитын және қалыптасатын физиологиялық функциялардың жалпы биологаялық завды-лықтары мен механизмдерін зерттеп білуді міндет, мақсат етеді.
   
5. 
   Арнайы /крлданбалы/ фшиология - организмдегі функциялар өзгеру завдылықтарын оның спецификалық әрекетіне, практикалық мақсатгарға немесе нақты өмір сүру жагдайларына байланысты зерттейді. Пракгикалық тұрғыдан ауыл-шаруашылық малдары физиологиясының айтарлықтай маңызы бар. Арнайы физиология проблемаларына кейде авиациялық, космостық, суасты физиологиясын т.б. жатқызады.
   

1. Авиациялық физиология - авиациялык. үшулардың адам

организміне ететін әсерлерін зертгеу аркылы үшкыпгтаппы түрлі зиянды факгорлардан қорғаудың әдістері мен тәсідцерін табуға көмектеседі.

2. Әскери физиология - оқу-әскери, әскери жағдайларда функциялар реттелу зандылықтарын зерттейді.

3. Жас физиологиясы - органдар, жүйелер және организм функцияларының үрықтанудан бастап өлгенге дейінгі аралықтагы /онтогенезде/ қалыптасу және жетілу, әлсіздену ерекшеліктерін зерттейді.

4. Космостық /гарыштық/ физиология, ғарышқа үшу кезінде әсер ететін факторларға /салмақсыздық, гиподинамия, т.б./ байланысты организмде байқалатын өзгерістерді зерттеп, зиявды әсерлерден қорғанудың әдістері мен тәсілдерін табуға көмекгеседі.

5. Клиникалық физиология - организмде патологиялық процестер пайда болып, дамудың барысында физиологиялық функцияларда байқалатын өзгерістер сшіаты мен ерекшеліктерін зертгейді.

6. Психофизиологая - қабылдау, есте сақтау, ойлау, көңіл-күй өзгерістері /эмоция/ т.б. психикалық процестер барысында байқалатын физиологиялық функциялар өзгерістерін объективті түрде тіркеп, зертгейді.

7. Спорт физиологиясы - түрлі жаттығулар мен жарыстар кезідце организмдегі функциялар өзгерістерінің зақдылық-тарын зертгейді.

8. Еңбек физиологиясы - адамның еңбек етуі кезіндегі физиологиялық функциялар өзгерістерін, олардың реттелу ерекшеліктерін зертгеу арқылы жоғары жұмыс қабілетін мейлінше үзақ сақтауға мүмкіңцік беретін әдістер мен тәсілдерді табуға көмектеседі.

9. Экологиялық физиология - түрлі юшматгақ-географиялық жағдайларға, нақты өмір сүру ортасына байланысты адамның тіршілік әрекеттеріндегі ерекшелікгерді зертгейді.

10. тамақтану физиологиясы жедел дамуда

(Сатпаева Х.Қ) 5, 7-9, 15 беттер

1. 
   Тітіркену және тітіркендіргіш
   
2. 
   Қозғыш ұлпалар,қозу және қозғыштық, қозғыштық кезеңдері.
   
3. 
   Биоэлекторлы құбылыстар.
   
4. 
   Биопотенциал түрлері.(Мембраналық тыныштық,электрондық, локальдық, әрекет потенциалдары.
   
5. 
   Жұйке жүйесінің даму эволюциясы.
   
6. 
   Жүйке ұлпаларының негізгі құрылымдары
   
7. 
   Нейрондар мен глиялар
   
8. 
   Қозудың жүйкеден өту заңдылықтары.
   

4. 
   Синапстар, түрлері қасиеттері.
   

(Сатпаева Х.Қ 15-17,20-21,26-27беттер

Барлық тірі клеткалар мен тканьдер белгілі бір әсер' лерді қабылдап, оған жауап ретінде ездеріндегі зат ал масу процесінің деңгейін өзгерте алады, осыдан олардың тиісті функциональдық күйі өзгереді. Мұны тітіркену деп атайды. Тітіркену тітіркенгіштік қасиеттің нәтижесі немесе көрінісі.

Мәселен өздерінің табиғаты жағынан алғанда

1. физикалық

2. химиялық

3. биологиялық.

4 адекватты (латынша «сай», «сәйкес»)

5 инадекватты ~(сай емес, сәйкес емес)

6 сырт-қы .

дықтан қозғыштықты тірі құрылымдардын, тірілігін көр-сететін негізгі қасиет деп түсіну керек. Қозғыштық қасиет арқылы түрлһпе клеткаларды, тканьдерді, орган-дарды өзара салыстыруға болады. Қозғыш құрылымдар-да қозудың сыртқы керіністері әр түрлі болады. Мәселен еттің қозуы оның жиырылуынан, эпителий клеткаларын-дағы қозу секрет бөлуден, ал нерв клеткаларындағы қозу олардың электрлік күйінің өзгерістерінен көрінеді.

1. 
   Ақпараттардың таралуы
   

1. 
   Біріншіден, бір клеткадан екінші клеткаға олардың тү-йіскен жерінен тікелей етеді.
   
2. 
   Екіншіден, хабарларды қан мен лим-фада және клеткааралық сұйықтықта еріген заттар жеткізеді
   
3. 
   Үшін-шіден, ақпараттың ең тез таралу жолы — электрлік сигнал түрінде яғни жүйке серпіністері (импульстері) арқылы керекті хабарларды бұлжытпай шеткі ағзалардан орталық жүйке жүйесіне одан қайта шеттегі ағзаларға жеткізу. Ақпараттың электрлік сигнал түрінде таралуының басқа да қатысу жолдарынан тағы бір артықшылығы сигналды белгілеуге (кодтауға) болатыны. Көп клеткалы организм-де кодталған ақпараттарды қабылдау, талдау, сақтау, беру, кере-гінде еске түсіруді қамтамасыз ететін арнайы жүйе өріс алды. Ол жүйеге әсіресе адам баласының даму жолында ең жоғары сатыға жеткен жүйке жүйесі жатады.
   

3. 
   Биоэлекторлы құбылыстар
   

XIX ғасырдың басында электр тогын нақты өлшеуге мүмкіндік беретін физикалық құралдардың, мәселен гальванометрдің (В. Эйнтховен) жасалуына байланыс-ты тірі тканьдердегі электрлік құбылыстарды тереңірек зерттеуге мүмкіндік туды. К. Маттеучи (1838) мультипликатордың (гальванометрдің) кө-мегімен алғаш рет еттің сыртқы беткейінің оның ішкі жағымен салыстырғанда оң электр зарядты болатындығын және бұл потенциал айырымының қозу кезінде күрт төмендейтіндігін керсетті. Сондай-ақ ол өзінің «соңғы жиырылу» деп аталатын тәжірибесін іске асырды. Ещ нерв ет препаратын дайындап, бірінің нер-він екіншісінің етінің үстіне келденең салып қойып, бос нерв арқылы тітіркендіру берсе, сол препараттың еті ғана жиырылып қоймайды, нерві ет үстіне салынған препараттың да . еті жиырылады. Себебі, 1-етте туған әрекет потенциалдары .келесі препараттың нерві үшін тітіркендіргіш. Өткен ғасырда Э. Дюбуа-Реймон өзі жетілдірген гальвонометрді, индукциялық аппарат-ты және полярланбайтын . электродтарды пайдалана отырып тірі тканьде тыныштық күйде де, қозу кезінде де электр потенциалдарының болатындығын ешқандай күмән келтірмейтін етіп дәлелдеп шықты. XIX ғасырдьщ екінші жартысында және XX ғасырда биопотенциал-дарды зерттеу техни^асы одан әрі жетілдірілді. Мәселен еткен ғасырдың 80-жылдарында электрофизиологиялық зерттеу мақсаттары үшін Н. Е. Введенский телефонды, Липпман — капиллярлық электрометрді, В. Эйнтхо-вен — ішекті гальвонометрді пайдаланды. Қазіргі кезде аталған мақсаттарда ең жетілдірілген электр өлшегіш құралдар — аз инерциялы шлейфті осциллограф пен инерциясы жоқтың қасындағы катодты осциллограф қолданылады.

1. 
   Ет ұлпаларының түрлері.
   
2. 
   Қаңқа еттерінің физиологиялық қасиеттері.
   
3. 
   Еттің жиырылу түрлері.
   
4. 
   Біріңғай салалы еттің физиорлогиялық қасиеттері.
   

Нейромоторлық аппараттың шеткі бөлімі. Еттердің күрылымы. Еттердің жиырғыш белоктары. Жиырғыш белоктардын биохимиясы жөне ет жиырылуының энергетикасы. Ет жиырылуының механизмдері, Етгің босауы, жиырылуы мен босау процесінде саркоплазмалык. ретикулюмнің ролі. Еттің серпімділігі мсн түткырлығы. Тонустық, фазалық жылдам жөне фазалык баяу ет талшыктары. Әр түрлі типтегі экстрафузальдық ет . талшықтарының электрлік сипаттамасы. (Мембраналык потенциалы, хрон«»ксия, аккомодация, лабильдік, к.озу өткізу жыдцамдығы жөне т.б.).

2. 
   Қаңқа еттерінің физиологиялық қасиеттері.
   

Нейромоторлық аппараттың" орталық белімі. Еттер жүмысы реттелуінің иерархиялық принцИпі. Реттелудің жүлындық дәрежесі: а жөне (3 - мотонейрондар кдсиеттері. Қозгыш единицалар. Олардьщ классификациясы. Еттер жүмысының координациясында тежелудің ролі. Ет- өрекетін рефлекторлык координациялау. Еттер жүмысын реттеуде проприорецептивтік рефлекстері. Тонустык рефлекстер. Еттер функциясын реттеуде альфа-гамма кдбаггасу, қозғалу функциясын реттеуде ми бағаны мен мишыктың ролі. Еттер тонусының реттелуі. Дене қалпының рефлекстері, статикалық және статокинетикалык, рефлекстер.

Организмнің крзгалу белсенділігі. Қозғалу актісінің калыптасуы. Бүл прсіцестін негізі - динамикалық стсреотип екеңдігі. Крзғалу актісінің кдлыптасу стадиялары. Ерікті козгалыстардың вегатативтік компонснтгсрі. Крзгялу белсенділіпнің сипаттамасы (күші, жылдамдығы, төзімділігі). Дсне жүмыс кабілеті. Оны кдмтамасыз ететін факторлар. Ет жүмысының өр түріндегі шаршау. Оиың себептері мен керсеткіштері.

Бірынзгай салалы еттер. Электрондык микроскопия мөліметтері бойынша бірыңгай салалы еттің күрылымы. Бірыңғай салалы еттің автономиясы, оны камтамасыз ететін факторлар. Бірыңғай салалы мускулатура тонусына нервтік және уморалдық есерлер. Бірыңғай салалы етгің функционалдык, ерекшеліктері.
1. Сатпаева Х.Қ 30-40 беттер

2. И.М.Төленбеков 109-162беттер