Студенттерге арналған фсо

30-сурет. Шөл белдемінде мекендейтін жануарлар:

1- сасық қара қоңыздар (бляпс); 2- сары құршаян; 3- батпат кесіртке; 4- кесір кесіртке; 5- каспий тасбақасы; 6- ұбақ; 7- жорға дуадақ; 8- тырду; 9- жүнбалық қосаяқ; 10- шұбар күзен.

Шөлді өлкеде мекендейтін кесірткелердің ең ірісі кесел немесе варан кесірткелерінің тұқымдасына жатады. Ең ірі кесел кесіртке – Индонезияның Комодо аралында тіршілік ететін Комодо кесел кесірткесі – Varanus Komodoensis. Оның денесінің ұзындығы 3 метрден астам, салмағы 140кг-ға жетеді. Ол шөлде емес, орманда бұғы, жабайы шошқа т.б. ірі аңдармен қоректеніп тіршілік етеді. Шөлде тіршілік ететін кесел кесірткелерінің ең ірісі Австралияның шөлінде кездесетін алып кесел (V. giganteus) атты кесіртке оның ұзындығы 2,5 м, салмағы 110кг-ға жетеді.

Солтүстік Африка, Орта Азия, Оңтүстік Қазақстанның шөл белдемінде сұр кесел немесе шөл кеселі (V.griseus) атты кесел кесірткенің түрі таралған. Оның ұзындығы құйрығымен қосқанда 1,6м, салмағы 2,5-3кг. Орталық және Орта Азия жерінде кездесетін кесірткелердің ең ірісі болып табылады. Ол минутына 100-120 метрге дейін жылдамдықпен жүгіре алады. Әртүрлі жәндіктермен, өрмекшілермен әсіресе кесіртке, жылан, кеміргіштермен және құстың жұмыртқа, балапандарымен қоректенеді. Қыста інінің аузын топырақпен бітеп қысқы ұйқыға кетеді.

Шөл кеселі Қазақстанның және Халықаралық қызыл кітабына тіркелген.

Жыландардан шөлде құм айдаһаршасы (Erуx miliaris) жиі кездеседі. Ол көбінесе құм астында жасырын тіршілік етеді. Құмға сүңгіп кіріп, құмның астымен еркін қозғалып жүре алады. Аулайтын аңын аңдып ұстау үшін денесі түгелдей құмға көміліп жасырынады, тек көзі мен мұрны ғана көрініп қозғалыссыз жатады. Маңайына құмтышқан, кесіртке т.б. жеміне жарамды жануарлар таяп келгенде ғана құмнан дереу ытқып шығып, денесімен 2-3 орап ұстап алады. Кейде кеміргіштердің ініне кіріп те аулайды. Айдаһарша – усыз жылан. Оны кейбір жыртқыш құстар, кірпі ұстап жейді.

Шөл белдемінің құстарында да денесінің ылғалын үнемдеуге және жазғы ыстыққа төзімділігін жақсартуға бағытталған бейімделушілік байқалады. Шөлге бейімделген құстар да, бауырымен жорғалаушылар да өте қою несеп шығарады, оның көбін зәр қышқылы құрайды. Бұның нәтижесінде несеппен бірге сыртқа бөлінетін сұйықтың мөлшері азаяды. Су ішу арқылы қажетті ылғалды қанымдайтын құстар жылдам ұшуға қабілетті, ұзақ ұшуға төзімді болуының арқасында күн сайын алыстағы сулы жерге ұшып барып келу мүмкіндігін иеленген. Бұндай құстардың нағыз мысалы ретінде бұлдырық тұқымдастарды (Pterocletidаe) атаймыз. Шөл белдемінде таралған ақбауыр бұлдырық (Pterocles alchata), қарабауыр бұлдырық (P. orientales), ұбақ (Sуrrhaptes paradoxus) қатарлы бұлдырықтардың қанаты ұзын, жақсы жетілген, күн сайын ұзаққа ұшып барып су ішіп қайтады. Олар жер бетінде жорғалай жүгіріп қорегін (өсімдіктің тұқымы, жәндіктер) тауып жейді. Қызған құмнан табанын қорғайтын мүйізденген қалың тері қабаты дамыған, тұяғының түбіне дейін нығыз жүнмен қапталған. Осының бәрі бұлардың құмды, тастақты шөлге жақсы бейімделгенін дәлелдейді. Шөлдің негізгі бір құсы – жорға торғай (Podoces panderi). Ол бұталы шөлде мекендейді. Жұмыртқа баспаған кезінде аздап қана орын ауыстырады, негізінде отырықшы құс. Ол көбінесе тұқым, жемістермен, аздап жәндіктермен және ұсақ кесірткелермен қоректенеді. Қысқа дайындық ретінде қоректік қор жинап оны бұталардың түбіне көміп сақтайды. Цайдамның және Гобидың шөлінде монғол жорға торғайы (P.hendersoni) мекендейді.

Сүтқоректілер шөлде тіршілік ету үшін физиологиялық, морфологиялық, экологиялық тұрғыдан жан-жақты бейімделу қажеттілігі туындайды. Өйткені олардың көбі алысқа сапар шегіп суатты жерлерге жиі барып тұруға қабілетсіз. Тек тұяқты жануарлар ғана күн сайын суат іздеп сапар шеге алады. Сүтқоректілер: а) сұйық несеп бөліп шығарады; б) ыстықта терлеу арқылы және ентіге тыныс алу (полипноэ) арқылы олар ішкі ыстығын сыртқа шығарып салқындайды. Осының бәрінде олардың денесінен несеппен, термен, деммен бірге көп ылғал бөлініп шығады. Сондықтан да сүтқоректілердің шөлге бейімделу жолы күрделі.

Кеміргіштерден шөлде ең кең таралған топ – қосаяқтар тобы (Dipodidae). Артқы аяғы мен құйрығы аса ұзын бұл кеміргіштер алға ұмтыла секіріп қозғалады. Тек артқы қос аяғымен ғана секірген кезде құйрығы қозғалысының бағытын реттеушілік рөл атқарады. Шөлейт өлкеде эволюциялық ұзақ дәуірді кешу барысында қосаяқтарда физиологиялық таңғажайып құбылыстар пайда болған. Денесіндегі ылғалды үнемді жұмсауға бейімделіп: 1) өте қою несеп бөліп шығарады, несебі адамның несебінен 3-4 есе қою; 2) қою дәретінің құрамындағы судың мөлшері басқа сүтқоректілердікінен әлдеқайда аз; 3) қосаяқтар терлемейді. Терлеу арқылы денесін салқындату мүмкіндігі жоқ болғандықтан олар ыстықтамауға тырысады. Соған байланысты күндіз інде жатып, түнгі салқында інінен шығып қоректенеді. Қосаяқтар әртүрлі өсімдіктердің тамырын, тамыр түйнегін, қызғалдықтардың пиязшығымен және тұқымымен қоректенеді. Қорегін қорытқан кезде зат алмасу үрдісінен бөлініп шыққан суды қанағат етіп өмір сүреді. Орталық Азияның шөл, шөлейт, қуаң дала белдемінде секіргіш қосаяқ (Allactaga sibirica), құмайт шөлдерде кіші қосаяқ (A. elater), жүнбалақ қосаяқ (Dipus sagitta) жиі кездеседі (30-сурет).

Шөлде тұрақты кездесетін кеміргіштерге құмтышқандар (Gerbillinae) жатады. Солтүстік Африканың шөлді өлкелерін ергежейлі құмтышқан (Gerbillus gerbillus) мекендейді. Олардың аз-аздаған дарақтары бір жерге топтасып колониялы тіршілік етеді

Азиялық шөлдерде кең тараған құмтышқандар – кіші құмтышқан (Meriones meridianus), үлкен құмтышқан (Rhombomys opimus). Кіші құмтышқан құмайт шөлдерді таңдап мекендейді. Қыста бір інге он шақтысы жиналып бірге қыстайды. Оба ауруының табиғи ошағын өзіне сақтайдықтан зиянды.

Үлкен құмтышқан құмайт, балшықты, тастақты шөлдердің қай-қайсысында кең тараған. Топ түзіп колониялық тіршілік етеді. Інін өте терең және күрделі етіп қазады. Бір колонияның інінің аузы бірнеше жүзге жетеді. Осылайша ін қазу арқылы құмды босатып, құмның көшуіне ықпалын тигізеді. Оба ауруының микробын өзінде сақтап таратушы ретінде зиянды.

Шөл, шөлейт мекендерде көптеп тіршілік ететіндердің қатарына тұяқты жануарлар жатады. Тұяқты жануарлардың денесі ширақ, аяғы ұзын. Олар ұзақ жолға шалдықпай жылдам қозғалады. Осындай қасиетіне сәйкес олардың шалғайдағы суатқа барып су ішіп тұруға мүмкіндігі мол.

Тақ тұяқтылардан шөлде құлан, Пржевальский жылқысы мекен етеді. Олар күніне 40-50 шақырым жол жүріп суатқа барып қайтады.Пржевальский жылқысын монғолияның далалық және шөлейт өлкелеріне қайта жерсіндірудің (реакклиматизация) нәтижесінде Гобидің шөлінде Пржевальский жылқысының табыны қайта қалыптаса бастады.

Айыртұяқтылардан шөлде киіктер кездеседі. Шөлге жақсы бейімделген, аса төзімді жануарлар – көнтабандылар (Tylopoda) қатарына жататын түйелер (Camelidae). Екі өркешті түйе (Camelus bactrianus) Монғолияда, Қазақстанда және Орта Азияның солтүстік өлкелерінде өсіріледі. Оның монғолша хавтагай немесе түйекиік деп аталатын табиғи тағы күйдегі жабайы түрі Монғолияның оңтүстігіндегі Гобидің шөлінде мекендейді. Хавтагай немесе түйекиіктер XV ғасырға дейін Гобидан бастап Орта Азия, Қазақстанның оңтүстік өлкелеріне дейін өріс алып кең таралғанын қазбадан табылған олардың сүйектері дәлелдейді. Жалғызөркеш түйе немесе нар түйелер (Camelus dromedarius) Африкада және Орта Азияның оңтүстік бөлігінде тек қолға үйретілген күйде ғана кездеседі.

Әдетте сүтқоректі жануарлар денесіндегі судың 20%-нан айырылса өледі, ал түйелер денесінің суының 40%-ын кеміткенде ғана өлімге ұшырайды. Түйенің тағы бір ғажайыбы – денесінің температурасын реттеу қабілеттілігінде. Басқа сүтқоректі жануарлар тәрізді түйе де ыстық кезде терлеу арқылы денесінің ішкі ыстығын сыртқа шығарып салқындайды. Бірақ басқа жануарлар денесінің қызуы 37-37,5 градусқа жеткенде-ақ терлей бастайды. Ал түйе денесінің температурасы 40-41 градусқа жеткенше терлемейді. Бұл да түйенің денесіндегі суды (ылғалды) тез буландырмай, үнемді жұмсауға қабілеттілігінің дәлелі.

Қорыта келгенде шөл жануарларына төмендегідей ерекшеліктер тән: 1) ылғалдың, судың тапшылық жағдайында тіршілік ететіндіктен шөл жануарларының барлығы денесінің ылғалын қандай да бір жолмен үнемдеуге бейімделген; 2) қыста ұзақ ұйқыға кететін және жазғы ыстық, қуаң кезде де анабиоз күйге түсіп, бұйығып өткізетін жануарлардың иеленетін үлесі мол; 3) ұрпақ шашып көбеюінде маусымдық көрініс айқын байқалады: тек ылғалды, жылы маусымда ғана жаппай көбейеді; 4) қыста ұзақ ұйқыға кетіп жатып қалмай белсенді тіршілік ететін жануарлардың ішінде қысқа арнап азық қорын жинап сақтайтын жануарлар көп кездеседі.

Міне осының бәрі шөлдің қатаң табиғатына төзіп тіршілік етуге мүмкіндік береді.

Әдебиеттер: (5,8).
6-тақырып: Антропогендік факторлардың жануарлар тіршілігіне әсері.

1. 
   Жануарларға антропогендік әсердің мәні.
   
2. 
   Әртүрлі антропогендік әсерлерге жануарлардың жауап реакциялары.
   
3. 
   Мал шаруашылығының әсері
   

Адамның ағзаларға тікелей әсер ететін немесе ағзалардың тіршілік ортасын өзгеруіне әкеліп соғатын әрекеттері.

 Мал шаруашылығының халық шаруашылығында алатын орны

15.2 Мал шаруашылығы саласын орналастыру мен мамандандыру

1. 
   Жануарлардың шаруашылықтағы пайда – зияны.
   
2. 
   Жануарлардың медицинада алатын орны
   

1. 
   тақырып: Жануарлар экологиясын зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Жануарлардың экожүйеде иеленетін орны.
   

2. Жануарлардың тіршілік ортасына (ауа, су, топырақ, басқа ағзаның денесі) бейімделуі. Әдебиет: [1], [3], [5], [7],[8].

3. Жануарлардың популяция санының реттелу механизмі. Әдебиет: [3], [8], [9].

4 Адамдар-жануарлар тіршілігінің шектеуші факторы.

5. Зиянкес жәндіктер, олардың жаппай көбею себептері. Әдебиет: [4], [8], [9],

[10], [15], [16].