ОСНОВЫ АНТИКОРРУПЦИОННОЙ КУЛЬТУРЫ
Мысалы,
«Ар-намыс құлы және күш-жігердің қожайыны бол»,
«Су бәрін жуады, бірақ жан кірін жуа алмайды» (әзірбайжан мақалы);
«Кінәлі адам ұйықтай алмайды» (башқұрт мақалы);
«Кедей болсаң да, арың таза болсын»,
«Түйені жүгі, адамды ар-намысы қинайды» (қарақалпақ мақалдары);
«Байлық мақсат емес, кедейшілік масқара емес» (қырғыз мақалы);
«Өмірде бір күн өмір сүрсең де нағыз адам бол»,
«Адамның байлығы жарты бола берсін, абырой толық болса болғаны»
(күрд мақалы);
«Көйлекті жаңадан, арыңды жас кезіңнен сақта», «Абыройсыздық
өлімнен де бетер», рақымды сый-құрмет байлықтан қымбат» (орыс
мақалдары).
Ар, намыс, ұят
–
честь, достоинство, совесть – қазақ жігіттері мен
қыздарының жақсы қасиеттері болды. Қаншалықты бағалы екені халық
нақылында көрінеді: «байлықты өмір үшін, өмірді абырой үшін құрбан
етемін» [3, 151-б.]. Осы қарама-қарсы қою жас ұрпақты және халықтың
санасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениеттің дәнін егеді.
«Орталық Азия мен Қазақстан жағдайындағы еңбек ең алдымен,
мал шаруашылығымен, мақта өсірумен, жер өңдеу, бақша өсіру,
жібек шаруашылығы, халық қолөнеріне байланысты. Атақты егінші,
ВАСХНИЛ құрметті академигі Т. С. Мальцев «тұрмыстық мәдениет,
халықтың рухани өмір салты мыңдаған жылдардың жер өңдеу
өркениетінен туындаған. Барлық адамгершілік канондары, моральдық
ұғымдар, тіпті тұтас дәуірдің көркем талғамы адамның жер анаға –
қара жерге деген қатынасына негізделген. Егінші мен малшының қиын
еңбегі, нанға құдайындай қарау, мақта мен малға ұлттық мақтаныш
нысаны ретіндегі қатынас – осының бәрі балалардың бойында еңбекке
және еңбек адамдарына сүйіспеншілік сезімін тәрбиеледі» деп әділ атап
өткен [4].
Ұлы ойшыл Абай еңбекті өз игілігі үшін барлық әлеуметтік мәнінен
айырылған еңбек ретінде қарастырады. Басқаның игілігі үшін еңбек
ету – адамның борышы: «өз пайдасы үшін еңбек ететін адам өзі үшін
жайылып жүрген малмен тең; адамдық борышын орындай отырып,
еңбек ететін адамды Құдай өзінің махаббатына бөлейді» [5].
Халық адал еңбек идеясын адамға табиғаттың берген бағалы сыйы
ретінде дәріптейді. Бұл ой халық даналығында көрініс табады:
«Іскерге
–
нан, жалқауға – ұйқы», «Ағаш жемісімен, адам ісімен жақсы»,
«тер төгіп еңбек етсең, дәмді тағам ішесің» (башқұрт мақалы);
«Адалдық пен еңбек сый-құрметке жетелейді, айла мен өтірік
масқараға жеткізеді», «Жақсы еңбек етсең жаның да тыныш болады»,
«Жұмыста туғаның болмайды», «Адал еңбек игілікке әкеледі» (қазақ
мақалдары);
«Жас кезіңде – еңбек, қартайғанда – зейнеті» (қырғыз мақалы);
«Еңбек етпесең қоянды да ұстай алмайсың» (татар мақалы);
«Өзенге суды көктем құяды, адамның бағасын еңбек арттырады»
(өзбек мақалы);
40
Глава 2. Антикоррупционная культура: механизмы
и институты развития
«Еңбек етпесең зейнетін көрмейсің» (күрд мақалы); «Ақ саусақ адам
бөтеннің еңбегін жақсы көреді», «Шеберлік пен еңбек бәріне қол
жеткізеді», «Пеш емес, кең дала тойдырады» (орыс мақалдары).
Білім мен ілім көп этносты қазақстандық қоғамның әлеуметтік
құндылықтар жүйесінде ерекше орын алды. Білім аға ұрпақтан өскелең
ұрпаққа халықтың тыныс-тіршілігі үшін қажетті тетік ретінде әлеуметтік
тәжірибенің сабақтастығын қамтамасыз ете отырып, беріледі.
Білім адам мен қоғамның табысты даму тәжірибесін көрсете отырып,
маңызды ақпарат береді, ақырында оның дамуына белсенді ықпал етіп,
қайтадан практикаға қайтып келеді.
Халық ділінде білім әл-ауқат пен байлықтың факторы ретінде ерекше
орын алады. Білім мен еңбек ажырамайды: еңбекпен білімге қол
жеткізіп, байытамыз, өз еңбегіміздің жемістілігін арттырамыз. Сондықтан
Қазақстан этностарының дүниетанымында білім байлық, әлеуметтік
капитал ретінде қабылданады:
«Білім байлықтан жақсы», «Алтынды іздеме, білім алуға тырыс» (қазақ
мақалдары);
«Әлем күнмен, адам біліммен жарықтанады», «Құс қанатымен, адам
білімімен күшті», «ілім тамыры ащы, ал жемісі тәтті (орыс мақалдары);
«Байлық таусылады, білім азаймайды», «Ақыл-ойдан артық байлық
жоқ» (өзбек мақалдары);
«Ілім – алтын: шірімейді, ал байлық – қоқыс: шіріп кетеді» (күрд
мақалы).
Мақал-мәтелдердің басқа тобы қоғамдағы сыбайлас жемқорлықтың
кеңдігі мен тереңдігі және оны әлеуметтік кесел ретінде қабылдау
туралы дәлелдейді, халық оны мойындай отырып, оны айыптау арқылы
онымен күресуге тырысады. «Балық басынан шiридi»
–
«Рыба гниет
с головы», «Адамды билік/тақ өзгертеді»
–
«Человека кресло/власть
портит», «Құдайын ұмытқан»
–
«Бога забыл», «Иманы жоқ» – «Креста на
них нет».
Парақорлықты, сатып алу, ұрлық жасау мен сатқындықты айыптау
жазушылар мен ақындардың шығармаларынан табуға болады. Оның
жарқын мысалы халық ақыны Абайдың «Қара сөздері» болып табылады.
Үшінші қара сөзінде Абай былай дейді: «... әрі-беріден соң сырты-
мызға шықты, жауластық, дауластық, партияластық. Осындай қастарға
сөзім өтімді болсын және де ептеп мал жиюға күшім жетімді болсын деп,
қызметке болыстық, билікке таластық» [5, 144-б.].
Одан әрі бесінші сөзінде халықтың әрекетсіздігіне қынжылады:
«Әйтеуір ұрлық, қулық-сұмдық, тіленшілік, соған ұқсаған қылықтың
қайсысын болса да қылып жүріп, мал тапса, жазалы демесек керек екен...
Бұлардың жас баланың ақылынан несі артық? <...> Жас бала ұялса,
жерге ене жаздаушы еді, бұлар неден болса да ұялмайды екен. [5, 149-
150-бб.]. Осындай кәдімгі сыбайлас жемқорлықтың себептерінің
бірі ретінде ұлы ақын кедейшілік және пайдакүнемдік пен атақ
құмарлықтан көреді.
Бұл жерде бір ғана жол бар
–
білім мен еңбек: «Ғылымсыз ахирет
те жоқ, дүние де жоқ. Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған
41
Достарыңызбен бөлісу: |
