Сәрсеке М. Шығармалары

270
Медеу СӘРСЕКЕ
карталар мен түрлі схемалар бетінен нұсқап тұрып, тақ-тұқ айтып 
шықты.
Ғылым иелерін бас шайқатып, таңғалдырған үшінші баянда-
машы мінберге сес сия ның төртінші күні көтерілген...
Біздіңше, бұл да Мәскеу мен Ленинградтың маңдайалды ға-
лымдарын ерекше сүйсінткен жайт: аты да, заты да әзірше мәлім 
емес, шалғайдағы кен көмбесі жайында жан-жақты зерттеу жасау-
мен бірге, соны неше күннен бері тәптіштей әйгілеп, терең мәнді 
ғылыми баяндама жасаушы мамандардың бірде-бірінің орталық-
та тұрмауы; ең ғажабы, үшеуі де шеткергі провинция деп жүрген 
аймақтың, қазақ даласы 
ның өз тумалары және сол жердегі 
өндірісте пісіп-қатқан қарапайым инженерлер. Және де солар күні 
кеше ата-бабасының мал баққанын, өздерінің көшпелі ортадан 
шыққанын елең қылмай, құдды бір геология жыңғылы өмір-бақи 
шұ ғылданған етене кәсібі болғандай-ақ, қысылып-қымтырылмай 
еркін сөй лейді. Жаңа заманның шеткергі өлкелерге, бұрынғы бо-
дан жұрттарға әкелген ғажап құбылысы деме ске шараң қанша?!.
Ресейдің зиялы қауымын бұл жолы сүй 
сінткен білімпаз – 
«Жезқазған кенін байытудың ерекшеліктері» деген тақырыпта 
келелі сөз бастаған қарсақбайлық инженер Жармағанбет (Жармақ) 
Төленов еді...
Жармағанбет Төленұлы – бұрынғы Семей облысының Абыралы ауда-
нының тумасы, 1901 жылы жарық дүниеге келген. Әкесі Төлен ауыр тұрмыс 
тауқыметінен үйелмелі-сүйелмелі төрт ұлын асырай алмай, бала-шағасын 
жаяу шұбыртып, 1909 жылы Оңтүс тік Алтайдың Змеиногор қаласының 
маңына кәсіп іздеп барып, бір жылдан кейін өзі де, бәйбішесі де сол жерде 
бақилық болыпты. Ағайындылардың кішісі Жармақ сөйтіп тоғыз жасында 
жетім қалған. Оның бұдан кей інгі он бес жыл бойы көргенін, сірә, Максим 
Горькийдің «Өмір университеттерімен» салыстырған жөн: орыс деревня-
сында бақташы, Алтай темір жолын төсеушілерге қолбала, Ертіс айдынын-
да жүзген кемелердің от жағушысы, Кузбастың Анжер шахталарында көмір 
шабушы, сонда жүріп аяғын жарақаттап алып, Семейге келіп етікшілер 
артелінде жан сақтауға мәжбүр болған...
– Менің ғұмыр жолыма ағалы-інілі Сәтбаев 
тардың екеуі де қоян-
қолтық араласып, игі әсер етті, қарағым. Әбікей Зейінұлы мүгедек тігімді 
ескеріп, шала сауатты мені өзі бас қаратын Казпедтехникумға қабылдады, 
үш жылдан соң: «Ал, қарағым, сенімді ақтап, оқуды өте жақсы оқыдың, 
енді сен рабфакқа түсіп жоғары білім ал!..» деп жөн нұсқап, батасын берді. 
Ал інісі Қаныш Имантайұлы 1928 жылы, Мәскеудің Жоғары техникалық 
училищесінің (МВТУ) химия факультетінде оқып жүргенімде, 1918 жыл-
дан таныс болатынмын, оқуым жөнін білген соң: «Жәке, әбден шатасыпсың, 

271
ШЫҒАРМАЛАРЫ
жиырма-отыз жылдан беріде Қазақстанда химия өндірісі болмайды. Демек, 
игермек мамандығыңнан туған жұр тыңа пайда жоқ...» деп, өзімше малданып 
жүрген оқуымды тәрк етсін... 
Қанекеңнің бізден артық шылығы, Медеу шырақ, өмір тынысын қате-
сіз аңдап, алдағы тіршілік күйтін нақ ты болжай білетіндігінде, – деп сыр 
шерт кен-ді Жармақ ағай маған 1971 жы лы Қарағанды қала сындағы соңғы 
тұрағында кездескен көктемде. – Қанекеңнің намысыма тиген мән ді сөзі 
ойымнан шықпай қойды, арызданып жүріп, Мәскеудің Тау-кен академиясы-
ның түсті металдар факультетінің екінші кур сы на ауысып, оны кен байыту 
мамандығы бо й ын ша 1932 жылы тәмамдап, Жезқазғанға келдім...
Ғылыми сессияға кен байыту тәжірибесін қорытындылап әрі 
соны үлкен көлемде зорайту мүмкіндіктері туралы ұсыныс һәм 
ойларымен келген байытушы инженер Ж. Төленов те сүрінген 
жоқ. Рухани басшысы Қа ныш Иман тайұлы күткен дең гейден 
көрінді.
Сонымен, алғашқы кезекте тыңдалған негізгі баяндама-
лар ғылыми қауымды Жезқазған ке 
ні 
нің жай-жапсары жа-
йында бір талай мағлұматты мәлім етті. Ал, инженер-петрограф 
Т.А. Кошкинаның «Жезқазған мыс кенін ми нералогиялық зерт-
теу», Қарсақбай мыс зауытының бас инженері И.А. Стри гиннің 
осы кенді пеште қорыту тәжірибесі туралы, профессорлар 
В.А. Ванюков, А.А. Гапеев, И.К. Либина әзірлеген қосымша 
баянда ма лар секциялық мәжі лістерге ауысқан (Солардың бәрі 
де келесі жылы КСРО ҒА-ның баспасынан жарық көрген «Үлкен 
Жезқазған» атты қомақты жинақта жария 
лан 
ған, секция-
лық талқылаудың мәжіліс хаттамалары да сол кітапта толық 
берілген).
Сессияның соңғы күні қабылдаған тұжырымды қаулысы 
көпшілік пікірінің бір жерге тоғысқан жиынтық ойы деуге сый-
ғандай. Міне, соның кейбір тармақтары: 

жүктеу 3,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: