Сборник научных материалов студентов и молодых ученых

38 
 
түседі. Сондықтан оны лексиканың пассив қабаты деп атайды. 
Ал, қазақ тілінің лексикасында көнерген белгі мен жаңа пайда болғандығын көрсететін 
бояуы жоқ көп сөз, негізгі сөздік құрамы актив қабат деп аталады[1]. 
Тілімізде пассив сөздер лексикасы және актив сөздер лексикасы деген сөздер тобы бар. 
Актив  сөздер  лексикасы  бәрімізге  түсінікті.  Оған  күнделікті  өмірде,  тұрмыста  үнемі 
қолданылатын,  мағынасы  қазақ  тілінде  сөйлейтіндердің  бәріне  түсінікті,  дағдылы  сөздер 
жатады.  Көнерудің  немесе  жаңадан  пайда  болғандықтың  нышаны  оларда    байқалмайды. 
Актив  сөздерге  жалпыхалықтық  тұрғыдан  алғанда  қолданылуы  шектеулі,  бірақ  белгілі  бір 
салада  жиі  қолданылатын  (терминдер,  кәсіби  сөздер,кітаби  сөздер,  бейнелі  сөздер)  сөздер 
кіреді. Бұлар белгілі бір салада қызмет ететін адамдар үшін актив сөздер болып табылады.Ал 
пассив  сөздер  лексикасына-жалпыға  түсініксіз,  күнделікті  тұрмыста  көп  қолданылмайтын, 
қазіргі  кезде  көнерген  я  көнере  бастаған  сөздер  және  көпшілікке  әлі  кең  тарамаған  жаңа 
сөздер-неологизмдер жатады[2]. 
Бұдан  әр  ғылымның  өзіне  ғана  тән  тар көлемдегі  терминдер,  көнерген  сөздер,  тарихи 
сөздердің  шекарасы  қатып  қалған  дүние  емес,  жылжымалы,  өзгермелі  деп  түсіну 
қажет.Пассив  сөздерді  семантикалық  жағынан  алып  қарасақ,  өз  алдына  дербес  мағыналы 
жеке сөзбен жеке дара тұрғанда ешқандай мағына бермейтін сөздер тобы. 
Түркі  тілдерінің  ертерек  дәуірінде  кез-келген  тіркеске  түсіп,  өз  мағынасын  
молынан,  толық  иемдене  білген  пассив  сөздер  біршама  түркі  тілдерінде  солардың  ішінде 
қазақ тілінде мағынасынан ажыраған қалпында, әдетте пассив сөздер көбіне мақал-мәтелдер, 
эпостық  жырлар,жыр-дастандар,  шешендік  сөздер  қатарында  ғана  келеді.  Қазіргі  қазақ 
тілінің  сөз  жүйесі  алуан  түрлі.  Ал  бұлардың  бірсыпырасы  былай  қарағанда  түсінікті, 
мағынасы анық болғанымен, түп-төркіндей қарастырсақ, түп тегін анықтай қою қиындыққа 
түседі. 
Тілдегі  сөздің  көнеруі  не  бір  жолата  жоғалуы-күрделі  құбылыс,  ол  өте  ұзақ  уақытты 
қажет етеді. Белгілі ұғымның көнеленуіне байланысты оны аңғартатын сөздің де қолданысы 
сирей бастайды. Демек актив қабаттан пассив қабатқа көшеді деген сөз. Одан әрі бірте-бірте 
ұмыт болып, тілде бүтіндей қолданылудан қалады, бірақ бұл процесс әр кезде бұл қалыппен 
жүре  береді  деуге  болмайды.  Кейде  сирек  қолданысқа  түскен  сөз  актив  қабатқа  да  оралуы 
мүмкін. Мысалы Айтбай Айғабылұлының деректеріне сүйенсек әулет сөзі бұрын «бір атаға 
жататын үрім-бұтақ, тұқым зәузат» деген мағына беріп, рулық дәуірде актив сөздерге жатса. 
Қазан төңкерісінен кейін сирек қолданылатын, тек өткен дәуірді суреттейтін шығармаларда 
кездесетін  сөзге  айналып  еді.  Қазір  шахтерлер  әулеті,  қойшылар  әулеті  сияқты  тіркестерде 
жиі қолданылып жүр. 
Көнерген  сөздерді  Айтбай  Айғабылұлы  түсінікті,  түсініксіздігіне  қарай  көне  сөз, 
көнеленген сөз деп екіге бөліп зерттеген. 
а) Көне сөздердің мағынасы түсініксіз, олардың мағынасын тек этимологиялық талдау 
арқылы  ғана  анықтауға  болады.  Ондай  сөздер  сөз  тіркестерінде  жиі  кездеседі.  Мысалы: 
түмен басы (он мың), көз шірімін алу, кежегесі кейін тарту, сазасын тарту (жаза),кебін киген 
келеді, кебенек киген келмейді, аунап-қунап (сергу), қару-жарақ асынып (құрал). 
ә)  Көнеленген  сөздердің  қолданылудан  қалғанмен  мағынасы  аздап  түсінікті  болып 
тұрады. Мысалы, сауға (араша), ұлы (балық), садақ, жақ, жебе, сауыт, берен т.б.[3]. 
Бұл  топқа  кейінгі  дәуірде  ғана  архаизм  қатарына  ауысқан  қызыл  әскер,  саужай  
(ликбез),  кедейлер  комитеті,  рабфақ,  МТС  т.б  сөздерді  де  жатқызуға  болады.  Көнерген 
сөздер  екі  топқа  бөлінеді.  Олар:  тарихи  сөздер,  архаизмдер.  Енді  осы  екі  топқа  жекелей 
тоқталып өтейік. 
Дәуірі өтіп, сол ескі заманның өзімен қоса жоғалған сөздер тарихи сөздер деп аталады. 
Тарихи  сөздердің  көнеруі  тарихи  атаулардың  құрып  бітуімен,  біржола  жоғалуымен 
байланысты  болады.  Тарихи  сөздерді  әртүрлі  ғалымдар  әр  қилы  зерттеп  кіші  топшаларға 
бөлген.  Мысалы  Ғ.Қалиев  пен  Ә.Болғанбаев  тарихи  сөздерді  ішінара  үш  топқа  бөліп 
зерттеген. 
а) Әкімшілік, ел басқарумен байланысты туған тарихи сөздер: хан, ханша, ханзада, тақ 

39 
 
,тәж, уәзір, бек, бегзада, датқа, патша, ағасұлтан  т.б. 
ә) Әскери атақ пен қару-жараққа  қатысты тарихи сөздер: садақ, жақ, жебе, қорамсақ, 
оқшантай,  сауыт,  қалқан,  айбалта,  найза,  жасақ,  қосын,  шеру,  дулыға,  байрақ,  адырна, 
қозыжауырын, ақберен, шарайна, наркеске, кіреуке, аламан, алдаспан т.б. 
б)  Кеңес  тұсында  пайда  болған  тарихи  сөздер:  нарком,  губком,    совдеп,  рабфак,  
жалком, отарба, тоз, кедейлер комитеті, партия ұясы, қызыл әскер,қызыл отау, НЕП, қосшы, 
өзара салық, ұя хатшы,  саужай т.б.   
Тарихи  сөз  зат-ұғымның  ескіруіне  байланысты  болса,  архаизмдер  ұғымның  емес, 
атаудың  ескіруіне  байланысты  қалыптасады.  Архаизмдер  халықтың  күнкөріс  тіршілігіне, 
салт-сана  тұрмысына,  әдет-ғұрпына,  дүниетанымына  қарай  әр  дәуірде  өзгеріп,  басқаша 
сөздермен  ауысып  отырған  немесе  ескіріп  біржола  қалып  қойған  сөздер.  Қазақ  тілінде 
архаизмдердің мынадай түрлері бар. 
а)  Мата-кездеме  атауларымен  байланысты  архаизмдер:  торқа,  мақпал,  шайы,  пайы, 
мауыты, биқасап, борлат, ләстек, ақсаң, репес, манат, дүрия т.б. 
ә) Салт-сана, әдет-ғұрыпқа қатысты архаизмдер: сауын айту, ұрын бару, жылу жинау, 
жарысқазан, томыртқа т.б. 
б) Киім-кешек, ыдыс-аяқ атауларына қатысты архаизмдер: шидем, шекпен, күпі, кебіс, 
сәукеле, жарғақ, аба, кісе, қоқы, жағлан т.б. 
в) Діни ұғымға қатысты архаизмдер: қиямет-қайым, мүфти, сәресі, дем салу, аптау т.б. 
Көнерген сөздердің кейбіреулері жаңа мағына алып сөздік құрамдағы актив сөздердің 
үйіріне  қайта  қосылуы  мүмкін.  Мәселен,  жасақ  деген  архаизм  қайтадан  тіріліп,  жасақшы 
деген жаңа сөз жасалады. Төре дегеннен төреші (арбитор) деген неологизм туып қалыптасты. 
Бұған  қарағанда  көнерген  сөздер  де  тарихи  өзгеріп  отыратын  лексика-семантикалық 
құбылыс екендігін көреміз. 
Тілде  жаңа  пайда  болған  және  оның  жаңа  сөз  екендігі  аңғарылып  тұратын  лексика 
қабатын неологизмдер деп атайды.  
Неологизмдердің  актив  лексикадан  өзгешелігі  тек  жаңалығымен  өлшенбейді.  Кей  сөз 
пайда  болысымен  актив  лексика  қатарына  өтіп  жиі  қолданысқа  түседі.  Енді  бірі  неологизм 
қалпын ұзағырақ сақтайды. Мұның өзі неологизмдердің қандай ұғымды аңғартатындығында 
болса  керек.  Спутник,  космос  сөздері  ұғыммен  бірге  бүкіл  әлемді  таңдандыра  келді.  Ол 
ауызша да, баспа беттерінде де жиі қолданылып тез актив лексикаға айналды. Телевизор сөзі 
де  дәл  осылай  халықты  жатырқатқан  жоқ.  Тіпті  1980жылдары  пайда  болған  мердігер  сөзі 
(подрядтың  баламасы)  күнделікті  баспасөз  беттерінде  жиі  қолданылып,  актив  лексика 
қатарына  өту  процесін  бастан  кешіріп  жатыр.  Бірақ  кей  неологизмдер  өзінің  жаңа 
қолданысқа  түскендік  белгісін  ұзақ  сақтауы  да  мүмкін.  Мысалы  ,  жемшөп,  құранды  жем, 
пішендеме  сияқты  сөздер  қолданысқа  түскеніне  біршама  уақыт  болса  да,  көпшілікке 
түсінікті  болатындай  дәрежеге  жете  алған  жоқ.  Себебі  олар  мал  шаруашылығымен 
шұғылданатын адамдардың ғана қажетін өтеуде. Пассив лексика қатарындағы неологизмдер 
мен  көнерген  сөздерді  өзара  салысырсақ,  әрдайым  неологизмдер  аз  кездеседі.  Оның  себебі 
көнерген  сөздердің  ұмытылу  процесі  мен  неологизмдердің  актив  лексика  қатарына  өту 
процесі  бірдей  емес.  Мысалы,  Қазан  төңкерісінен  кейін  енген  колхоз,  совхоз,  селсовет 
сияқты  сөздер  актив  лексикаға  қосылып,  төңкеріс,  саужай,  МТС  т.б.  неологизмдер  актив 
лексикадан шығып үлгерді. Тілімізге енген жаңа сөздердің қай-қайсысы да халық өміріндегі 
жаңалық  белгісі  іспеттес  колхоз,  совхоз,  бесжылдық,  тың,  тыңгер,  спутник,  космос  т.б. 
сөздер өздері неологизмдік дәуірді бастан кешкен уақытымен елімізде болған жаңалықтарды 
еске түсіреді. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1 Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикалогиясы мен фразеологиясы. – Алматы: «Сөздік-
Словарь», 2006. 
2 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: «Өлке», 2010. 
3 Айғабылұлы А. Қазақ тілінің лексикологиясы.  – Алматы:«Дәуір кітап»,  2013. 
4 Егемен қазақстан, шілде, 2005.