186
жөнінде эссе, шығарма, ертегі, әңгіме, өлең жазу, өз құрбыларының табиғаттағы теріс және
пайдалы іс-әрекеттерін бейнелейтін суреттер салу, орындалған жұмыстарды талдау,
талқылауға қатынасу міне, мұның бәрі сын тұрғысынан ойлаудың пайда болуына, өз
ойларын дәлелдеп беруге, пікірлерін ашық айтуға жағдай жасайды. Төртінші шарты:
Жоғарыда аталған шарттарды жүзеге асыруды, оқу пәндерін, тақырыптарды, сабақтастықта
жүргізуді көздейді. Бұл шарттарды біз нақты сабақтарда қарастырамыз. Сабақтарда
белгілеген экологиялық тәрбие сабақтастығының педагогикалық шарттарының бәрі де
жүзеге асырылады. Біріншіден, пәндерді біріктіруші идея анық көрінеді. Ол экологиялық
тәрбие сабақтастығының моделі. Екіншіден, әртүрлі пәндердің бағдарламалық тақырыптар
бойынша берілетін ұғымдардың сабақтастығы байқалады. Үшіншіден, балаларды танымдық
шығармашылық, практикалық іс-әрекетке қатыстыру жүзеге асырылады. Балалар тікелей
бақылау арқылы табиғат құбылыстары мен табиғаттағы жағымды және жағымсыз
жағдайларды өз көздерімен көріп зерделейді. Біз жоғарыдағы экологиялық тәрбие
сабақтастығының мүмкін болатын педагогикалық шарттарын кіші жас балаларының
экологиялық тәрбиелілігін қамтамасыз ететін бағыттар бойынша (педагогикалық,
психологиялық, іс-әрекеттік шығармашылық) топтастырамыз: педагогикалық - кіші жас
балаларының қоршаған ортамен жағымды қарымқатынасын, мінез-құлық ережелерін, іс-
әрекет дағдыларын тиімділікпен ұйымдастыру, экологиялық тәрбие туралы мемлекеттік
нормативтік құжаттарды оқып үйрену, қоғамдық және жаратылыстану ғылымдары
жүйесінен көзқарасы болуы және т.б. мәселелерге мән береді; психологиялық кіші жас
балаларының табиғи мүмкіндіктерін, жас және жеке басы ерекшеліктерін зерттеу, кіші жас
балаларының ішкі психологиялық дербес ерекшеліктерін, олардың психикалық қабілеттерін
ісәрекеттік бірлігі негізінде, олардың мінез-құлықтарының жеке бір өзгешеліктерін айқындау
арқылы осы ісәрекеттің тұлғалық субъектісі деп тану және т.б. мәселелерді ескереді; іс--
әрекеттік шығармашылық — ата-аналар, тәрбиешілер, балалар, мұғалімдердің өзара
әрекеттілігінде бірлескен экологиялық жұмыстардың шешімін іздестіреді, бірлескен іс-
әрекет барысында бірбіріне деген түсінікті сенім, жауапкершілік қарымқатынас орнату
мәселелеріне мән береді. [4, б.26]
Ал экологиялық тәрбие беру өте күрделі процесс, оның күрделілігі сол, ол біріншіден
– екі жақты процесс. Бұған экологиялық тәрбие беруші (отбасында атаана, балабақшада
тәрбиеші, бастауыш мектепте мұғалім) және тәрбиеленуші қатысады. Бұл тұрғыда
В.Г.Грецованың «отбасында жағымды мінез-құлық қалыптастыруда берілетін білімді,
табиғатпен қарым-қатынас кезінде қолдану тиімді болады», деген ой-тұжырымы мен
Е.В.Субботскийдің «қоршаған орта, табиғат жайында түсінік беру баланың отбасы
тәрбиесінен басталып, өмір бойы жалғасып отыруы тиіс» деген көзқарасын толық қостауға
болады.[5,б.28] Сонымен бірге үздіксіз экологиялық білім мен тәрбиені арнайы
тұжырымдама арқылы жүзеге асыруға болатынын естен шығармау керек. Бүгінгі таңда
негізге алынып жүрген тұжырымдамаларға жасаған талдау бізге оларды көздеген мақсатына
қарай былайша топтастыруға мүмкіндік береді:
Бірінші топты, экологиялық-педагогикалық зерттеулер мен экологиялық білім беру
жүйесінің
философиялық-әдіснамалық,
педагогикалық-психологиялық
аспектілерінің
тұжырымдамалары құрайды (Н.М.Мамедов пен И.Т.Суравегина және т.б.).
Екінші топқа үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық білім беру жүйесін
реформалауды қарастыратын зерттеулердегі осы саланың белгілі бір бағыттары мен
шарттарын, экологиялық біліммазмұнын жетілдіруге арналған тұжырымдамалар жатады
(Л.П.Салеева, И.Д.Зверев, С.Г.Николаева, И.Т.Суравегина, Г.В.Кирикэ, Н.А.Рыжова және
т.б.).
Үшінші топ үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық білім беру жүйесін
реформалаудың философиялық мақсаттарына арналады. Ондай тұжырымдама экологиялық
жүйенің даму болашағы мәселелерін анықтау негізінде жасалады (Д.Ж.Маркович және т.б.).
Төртінші топқа шартты түрде үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық білім мен
тәрбие беру жүйесінің қалыптасып, дамуына арналған отандық ғалымдар дайындаған
тұжырымдамаларды жатқызуға болады (Ә.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаев және т.б.). Бұл
топтамалар бізге үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық тәрбие сабақтастығына
187
негізделген тұжырымдаманың бұрын-соңды болмағанын дәлелдеуге және «Үздіксіз білім
беру процесіндегі экологиялық тәрбие сабақтастығы тұжырымдамасын жасауға» негіз
болды. Тұжырымдаманы жасауда алыс және жақын шетел ғалымдарының іргелі ғылыми
теориялық, жалпыпедагогикалық тәрбие қағидаларының, экологиялық білім мен тәрбие беру
саласындағы тәжірибелері мен жаңашыл педагогтардың әдістемесі негізге алынды.
Қорыта келгенде, бүгінгі таңда ғаламдық экологиялық ахуалдың нашарлауы қолайсыз
экологиялық жағдайлардың өріс алуы экологиялық білім мен тәрбие берудің мақсат-
міндеттерін, республикамыздың үздіксіз білім беру жүйесінің барлық сатыларында жүзеге
асыруды,
жастардың
көзқарасын,
табиғатқа
жауапкершілік
қарым-қатынасын
қалыптастыруды, мектепке дейінгі мекемелерден бастап жоғары оқу орындарына дейінгі
аралықты экологиялық білім мазмұнымен жаппай қамтып, оны сабақтастықта жүргізуді
талап етеді. «Сабақтастық», «экологиялық тәрбие сабақтастығы» ұғымдарының мәнін
анықтау, оларға берілген анықтамалар мен тұжырымдарды бір жүйеге келтіріп, мазмұнды
сипаттама беруге және өз анықтамамызды ұсынуға негіз болды: сабақтастық - үздіксіз білім
беру процесіндегі баланың дене және рухани дамуының ішкі үйлесімді байланысы мен жеке
басы дамуының бір сатыдан екінші сатыға өтудегі ішкі дайындығы, экологиялық тәрбие
сабақтастығы – баланың қоршаған ортадағы әсемдікті сезініп,оны бағалай білу қасиеттері
мен дағдыларының мектепке дейінгі кезеңнен бүкіл ғұмырындағы түрлі сатылар арасындағы
байланысы. [6, б.106]
Әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарына арналған
мемлекеттік бағдарламасы.-Астана, 2010.-18б.
2. Экологиялық білім бағдарламасы - Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1999. - 66 б.
3. Лихачев Б. Т. Экология личности //Педагогика. - 1993. -№ 2. - С. 19-23.
4. Жангельдина Д. I. Оқушыларға экологиялық тәрбие беру: Автореф. дис. ... канд. пед. наук. - Алма-
ты, 1995. - 26 б.
5. Сабденалиева Г. М. Оқушыларга экологиялық тәрбие берудің педагогикалық шарттары: Автореф.
дис. ... канд. пед. наук. -Алматы, 1999. - 28 б.
6. Тоқбергенова У. Қ. Оқушылардың экологиялық білімін қалыптастыру. - Алматы: Республикалық
баспа кабинеті, 2000. - 106 б.
УДК 91 (03)
ОСНОВЫ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ В ТОПОНИМАХ КАЗАХСТАНА
Сапаров К.Т.
Евразийский Национальный Университет им Гумилева
Заведующий кафедры «Физическая и экономическая география», д.г.н., профессор,
Республика Казахстан, г.Астана.
Шахантаева Жанна Радиевна
Место учебы: ЕНУ им Гумилева, 6М060900 «География» мгг-12
Факультет естественных наук Астана, Казахстан
zhanna.shahantaeva@mail.ru
Аңдатпа: Бұл мақалада автор Қазақстанның топонимдеріндегі экологиялық тәрбие
арқылы негіздерін сипаттайды. Кез-келген географиялық атауы тарихи және әр халықтың
мәдени ескерткіші болып табылады. Жастардың экологиялық көзқарастарын қалыптастыру
экологиялық білім берудің әртүрлі формалары мен әдістерін қолдану арқылы мүмкін болады.
Түйінді сөздер: экологиялық білім, географиялық атаулар, топонимика, экологиялық
білім, экология, экологиялық мәдениет, топонимика.
Достарыңызбен бөлісу: |
