Сарбасова қарлығаш амангелдіқызы қазіргі қазақ педагогика ғылымындағы әл-Фарабидің, Ж. Баласағұнидің, М.Қашқаридің

Ж.Баласағұни ардақтаған асыл қасиеттің бірі ақыл болса, дастанда білімнің мәні ақыл арқылы жинақталатын жанның қоры ретінде анықталады, яғни білімнің ең басты белгісі адамда ізденудің арқасында пайда болып, ақыл-естің қызметімен толысатын рухани қазына болып табылады. Білім дастанда бар жақсылықтың көзі саналады. Кісі құдіреті мен қасиеті таныммен десек, таным оқып-үйрену, білім алу барысында қалыптасады. Оқу мен білім алу адамның ең асыл танымдық әрекеті, өйткені білім адамды ізгілікке, адамшылыққа үйретіп, оның бойында адами құндылықтардың қалыптасуына ықпал етеді. Білімнің адам болудағы қасиетті көрінуі оның таным көзі болуымен байланысты. Дастанда білімнің мәні осы тұрғыдан терең ашып көрсетіледі, себебі, адам өмірі мен тіршілігінің мәні танып-білумен құнды болып есептеледі. Әрбір адам өзі мен дүниені танумен ғана өмірін мәнді етіп, арман-мұратына жетеді. «Қанша білсең, ізден тағы, тағы да, білікті адам жетер тілек, бағына» дей отырып, ғұлама бақытқа жетудің жолы білім екендігін баса айтады. Ж.Баласағұнидің педагогикалық тұжырымдамасынан оның білімге әр қырынан сипаттама бергенін айқындауға болады. Білімнің тағы бір сипаты ретінде ғұлама оның адамды құрметті, абыройлы ететіндігі, яғни адам білімімен беделді, құрметті бола алады деген тұжырым жасайды. Дастанның өн бойында білімнің құрмет көзі екендігі жиі айтылып тұрады. Бұл жерде ғұламаның өзі таныған ақиқатты жастардың санасына сіңіру қажеттілігін көздеп отырғаны анық байқалады.

Сурет 6 - Ж.Баласағұнидің тәрбие теориясы

Ж.Баласағұнидің педагогикалық теориясын терең оқып-үйрене отырып, оның педагогика ғылымының шыңында тұруға лайықты ғұлама екендігіне көз жеткіздік. Ғұламаның адамзат қоғамы алдындағы маңызды үлесі - тұлғаны тәрбиелеу теориясы мен тәжірибесі бойынша барлық құндылықтарды игере отырып, ізгілендіру идеясына негізделген педагогикалық ілімді жасауы. Педагогика ғылымының қайнар көзі болып табылатын оның ілімі өзі өмір сүрген қоғам үшін де, қазіргі қоғам үшін де, болашақ үшін де өміршең, ешқашан құндылығын жоймайтын, аса бағалы еңбек болып табылады.

Түркі өркениетінің шежіресін жазып, өз есімін мәңгілік еткен данышпан ғалым, кемеңгер ұстаз Махмұт Қашқаридің «Түрік сөздігі» еңбегін оқып-үйрену және теориялық тұрғыдан талдау бұл тек сөздік, немесе тілтану мәселелерін ғана қарастырған еңбек еместігін, онда біздің ата-бабамыздың ұрпақ тәрбиесі бойынша тәжірибесі жинақталып, түркі халқының педагогикалық тұжырымдамасы негізделгенін айқын көруге болады. Ғұламаның тәлім-тәрбиелік идеялары өнегелі өмір сүру үшін жас ұрпаққа саналы тәрбие мен сапалы білім берудің маңыздылығын дәріптеуге бағытталған. Сондықтан оның педагогикалық тұжырымдамасының негізгі өзегі - орта ғасырдағы түркі баласының бейнесі - «ұлылыққа ұмтылған», «білімділікті іздеген», «даналықты таңдаған», «біліктіге серік болған», «бабалардың әдеп-ақлақты насихатын ұстанған» ірі тұлға. Зерттеу барысында қазіргі педагогика ғылымындағы тәрбие мазмұнының М.Қашқари ілімінде тұжырымдалуы ашып көрсетіліп, теориялық тұрғыдан негізделді (Сурет 7).

М.Қашқаридің педагогикалық тұжырымдамасының негізін дидактика мәселелері құрайды. Ғұлама арнайы «дидактика» терминін қолданып, оны педагогика ғылымының саласы – оқыту теориясы ретінде анықтамағанымен, оның еңбегінің өн бойынан дидактикалық мазмұн айқын көрініп тұрады. Дидактиканың қазіргі кезде арнайы ғылым саласы ретінде анықталып, оның заңдылықтары мен негізгі зерттеу мәселелері айқындалып отырған бүгінгі таңда М.Қашқаридің еңбегіндегі дидактиканың көрініс беруін аңғару қиын емес. М.Қашқари дидактикасын екі деңгейде қарастыруға болады: жалпы дидактика және дербес дидактика. Жалпы дидактика тұрғысынан алып қарасақ, біріншіден, ғұлама білім беру, оқыту, үйрету, пайымдау сияқты дидактиканың негізгі ұғымдарына анықтама берген, екіншіден, білім беру мазмұнын, оқытудың принциптерін, әдістері және құралдарын айқындаған. Білім беруді ғұлама адамзаттың жинақтаған тәжірибесін, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі деп біліп, соған сәйкес барлық материалдарды өз еңбегіне арқау етеді. Оқытудың мұғалімнің басшылығымен іске асырылатын іс-әрекет, соның нәтижесінде адамның жан-жақты дамуы, білім, білік, дағдыны игеруі көзделетінін анықтайды. Мұның дәлелі ғұламаның оқыту, білім беруге берген түсініктемелері мен ой-тұжырымдары болып табылады:

Ерендер озған еді (өткен еді),

Таудай білікті, өнерлі бектер еді;

(Олар) көп насихат - өсиет айтты,

Көңілім содан сара болады.

Өсиет алғын білге ерен сөздерінен,

Ізгі сөз қастерлесе ділге сіңер!

Иемді мақтармын,

Білікті топтармын;

Көңілді түптермін,

Үстіне өнер үйілер.

М.Қашқари еңбегінде ғылымның әр саласынан білім беру көзделген, егер білім берудің басты қызметі алдыңғы ұрпақ өкілдерінің жинақтаған тәжірибесін жеткізу болса, ғұлама ең алдымен, білім берудің осы қызметін іске асыруды мақсат етіп қойған. «Бұл бір мәңгілік жәдігерлік уа таусылмас-түгесілмес, азып-тозбас бір байлық болсын деп, бір Тәңірге сыйынып, осы кітапты түзіп шықтым да, оған «Диуани лұғат-ит-түрк» деген ат бердім» дей отырып, өз оқырманына түркі өркениетінің тарихы, тілі, әдебиеті, географиясы, қоғамы және өмір салты туралы білім беруді көздейді.

Қазақ халқы өз алдына дербес тәуелсіз мемлекет болып, қоғамдық ой-сананы қайта құрып жатқан қазіргі жаһандану дәуірінде көненің көзіндей болып, бізге ғасырлар қойнауынан жеткен педагогикалық мұраларымызды өзара ықпалдастық пен тарихи сабақтастық тұрғысынан қарастырудың маңызы өте зор. Біз зерттеу барысында әлемдік мәдениеттің көшбастаушылары әл-Фарабидің, Ж.Баласағұнидің және М.Қашқаридің еңбектеріне жан-жақты, әрі терең тарихи-педагогикалық талдау жасау негізінде олардың педагогикалық ой-пікірлерінің арасында өзара ғылыми үндестік пен мазмұндық ықпалдастықтың бар екенін анықтадық. Оның дәлелі әл-Фарабидің трактаттарының, Ж.Баласағұнидің «Құтты білігінің», М.Қашқаридің «Түрік сөздігінің» мазмұнына арқау болған педагогиканың басты ұғымдары, жалпы педагогиканың негіздері, тәрбие теориясы мен дидактика мәселелері болып табылады. Ғұламалардың педагогикалық теорияларындағы өзара ықпалдастық педагогика ғылымының тамыры тереңге жайылғандығын аңғартады.

Ақыл-парасат жалғастығының көрінісі әл-Фарабидің, Ж.Баласағұнидің, М.Қашқаридің педагогикалық ой-тұжырымдарының өзінен кейінгі дәуірлердегі ойшыл ағартушылардың тәлім-тәрбиелік идеяларымен үндестік табуы болып табылады. Қазіргі қазақ педагогика ғылымының тарихы тұрғысынан алып қарастырсақ, ғұламалардың негізгі тәлім-тәрбиелік идеяларының өзара түйісіп, бір-бірімен сабақтасатын тұсы адамшылық, адамгершілік және ізгілік принциптеріне негізделген тәрбие мазмұнының көрінісі екені анық. Жалпы түркілік дәстүрге, ерекшелікке сәйкес келетін тәрбие мазмұнының ізгілендіру идеясына сүйенуі заңды құбылыс. Өйткені, ізгілендіру идеяларын Орхон-Енисей жазбаларынан да, Қорқыттың аңыздарынан да, кемеңгер әл-Фараби, Ж.Баласағұни, М.Қашқари педагогикасының мазмұнынан да, олардан кейін өмір сүрген шығыс ойшылдарының, қазақтың ұлы ағартушыларының, алаш қайраткерлерінің еңбектерінен де табуға болады. Сондықтан әл-Фарабидің, Ж.Баласағұнидің, М.Қашқаридің тәлім-тәрбиелік идеяларын кейінгі дәуірлердегі ойшылдардың көзқарастарымен сәйкестендіре, салыстыра қарастырғанда этикалық принциптерге назар аударуымыз орынды деп есептейміз. Жалпы, этикалық принциптердің Шығыстық менталитетте жетекші роль атқаратынын ескерсек, қазақ педагогикасының құдіретті күші өскелең ұрпақтың бойында адами құндылықтарды тәрбиелеуге бағытталған даналыққа, парасаттылыққа деген құштарлық болып табылатынын баса айтуға болады. Сонымен бірге біз зерттеу барысында әл-Фарабидің, Ж.Баласағұнидің, М.Қашқаридің тәлім-тәрбиелік идеялары әлемдік педагогика өкілдерінің педагогикалық ой-пікірлерінде жалғастық тапқанын да ашып көрсеттік.

әл-Фарабидің, Ж.Баласағұнидің, М.Қашқаридің педагогикалық мұрасын қазіргі жағдайда пайдаланудың қажеттілігін әділдікпен бағалау үшін ең алдымен олардың Қазақстандағы педагогика ғылымында алатын орнын анықтау қажет. Осы мақсатта Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрлігі бекіткен бакалавриат мамандықтарының жіктеуішіне сәйкес білім тобындағы мамандықтардың ішінен алғашқы тұрған 050101 - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу, 050102 - Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі, 050103 - Педагогика және психология мамандықтары бойынша педагогикалық пәндердің типтік бағдарламалары оқып-үйренілді. Олардың мазмұнына жасалынған талдау және пәнді оқып-үйрену үшін ұсынылған әдебиеттермен танысу мынадай тұжырымдар жасауға мүмкіндік берді:

- «Педагогика тарихы» пәні бойынша әл-Фарабидің, Ж.Баласағұнидің, М.Қашқаридің педагогикалық мұрасы арнайы тақырып ретінде оқытылмайды;

- «Мектепке дейінгі педагогика», «Бастауыш мектеп педагогикасы» және «Педагогика» пәндері бойынша жекеленген тақырыптарды оқыту барысында әл-Фарабидің, Ж.Баласағұнидің, М.Қашқаридің тәлім-тәрбиелік идеяларын пайдалану көзделмеген;

- еліміз тәуелсіздік алып, өз алдына мәдениеті мен тарихын жаңғыртып жатса да, бағдарламалардың мазмұны күні бүгінге дейін еуропацентризмнің ықпалынан шыға алмай отырғанын айқын аңғаруға болады, оның дәлелі - «Педагогика тарихы» курсының шетел және Ресей педагогикасының тарихын оқытудан басталып, оған көп сағаттың бөлінуі, Қазақстанда педагогика ғылымының даму тарихының курстың соңында шамалы сағат көлемінде оқытылуы, негізгі педагогикалық ұғымдарды, дидактика мен тәрбие теориясы мәселелерін қарастырғанда шетел, Ресей және кеңестік дәуірдегі ағартушылардың еңбектерін ғана пайдалану, т.с.с.

Мемлекетiмiздiң ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуi қазақ халқының педагогикалық ой-пікірлерінің қалыптасуы мен дамуына байланысты жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие процесінде пайдалануға ұсынылған жаңа оқу құралдары мен тың зерттеулердің нәтижесінде жасалынған арнайы курс бағдарламаларының дүниеге келуіне себепші болды. Олардың мазмұнын оқып-үйрену және талдау әл-Фарабидің, Ж.Баласағұнидің, М.Қашқаридің педагогикалық мұрасы бойынша педагогика тарихының мазмұны толықтырылғанымен, әлі де болса олардың педагогика тарихында алатын орны нақты анықталмай отырғандығын аңғартады. Арнайы курс бағдарламаларының мазмұнында әл-Фарабидің, Ж.Баласағұнидің, М.Қашқаридің педагогикалық мұрасы бойынша ауқымды тақырыптар алынғанымен, оқытуға бөлінген сағат саны өте аз және ұсынылып отырған материалдардың көлемі жеткіліксіз. Сондықтан қазақ педагогика ғылымының қалыптасуы мен дамуына ғылыми негіз болған ғұламалардың еңбектері қазіргі педагогиканың мазмұнын жетілдірудің мәдениеттілік, өркениеттілік және инновациялық бағыттарын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:

- мәдениет педагогикалық құбылыс ретінде педагогиканың мазмұнын жалпы мәдениет кеңістігінде, оның құбылыстары мен мәліметтерін педагогика мен мәдениетті ықпалдастыру арқылы жетілдіруді көздейді;

- өркениеттілік тарихи педагогикалық процесті зерттеуде ғылыми білімдердің жаңа сапалық деңгейін білдіреді, сондықтан ол қазіргі педагогикада әлемдік тарихи процестердің жалпы даму көздерін табуға, педагогикалық теориялар мен жүйелердің ғылыми негіздерін жалпыадамзаттық құндылық тұрғысынан саралауға мүмкіндік береді;

- инновация ғылыми білімнің кеңшары ретінде тарихи педагогикалық ақиқаттың жаңа мазмұнын құруға жағдай туғызады, ұрпақты тәрбиелеу тәжірибесіндегі өткен мен бүгіннің арасын байланыстыра отырып, болашаққа жаңа ұстанымдарды ашып көрсетеді.

Осы бағыттарға сәйкес Қазақстанда педагогика ғылымының мазмұнында мынадай мәселелер шешімін табу керек:

- қазақ педагогикасының кеңістігін кеңейту, ұлттық ой-сананы тарихи-педагогикалық тұрғыдан жүйелеу, қазақ педагогикасының қайнар көздерін дер кезінде ашып көрсету;

- ертеңі жарқын халқымыздың этностық көрінісі пен жалпылама негізін сараптау, әлемдік білім беру кеңістігінде алатын орнын анықтау;

- қазақ педагогикасы саласындағы ғылыми жетістіктерге мән беріп, оларды қолдану аясын кеңейту және пайдалану тәсілдерін жетілдіретін ұжымдасқан үлгіні ұсыну;

- педагогикалық білім саласындағы ұлттық идеяның этностық және отансүйгіштік сипатын көрсету.

Қазіргі таңда ұлттық білім беру бағдарламасын халықаралық деңгейде мойындату, әлемдік стандартқа сай білім беруді қамтамасыз ету, барынша сапалы білім беру арқылы біліктілігі жоғары және еңбек нарығында бәсекеге қабілетті мамандарды даярлау мақсатымен Қазақстанның жоғары білім беру жүйесіне инновациялық педагогикалық технологиялар ретінде қашықтықтан оқыту және кредиттік оқыту технологиясы енгізіліп отыр. Біз зерттеу барысында әл-Фарабидің, Ж.Баласағұнидің, М.Қашқаридің педагогикалық теорияларын жоғары білім беру жүйесінде пайдаланудың ғылыми-әдістемелік және ақпараттық жүйесін жасадық. Оның мазмұнын «әл-Фараби педагогикасы», «Ж.Баласағұни педагогикасы», «М.Қашқари педагогикасы» атты элективті курстар бойынша жасалынған оқу-әдістемелік кешендер және курстық кейстер, «әл-Фараби педагогикасы», «Ж.Баласағұни педагогикасы», «М.Қашқари педагогикасы» атты оқу құралдары және «әл-Фарабидің педагогикалық ілімі», «Ж.Баласағұнидің педагогикалық ілімі», «М.Қашқаридің педагогикалық ілімі» атты электронды оқулықтар құрады.

«әл-Фараби педагогикасы», «Ж.Баласағұни педагогикасы», «М.Қашқари педагогикасы» атты элективті курстар теориялық-әдіснамалық және әдістемелік бағытты ұстана отырып, болашақ мамандардың теориялық білімдерін тереңдетеді, олардың кәсіби іс-әрекетіне деген танымдық ізденімпаздығы мен шығармашылық қабілетін қалыптастырады, өздігінен білім алу іскерліктерін шыңдап, зерттеу бейімділіктерін жетілдіреді. Олар жоғары оқу орындарындағы «Білім» тобындағы мамандықтардың (бакалавриат, магистратура) типтік оқу жоспарына сәйкес базалық пәндер цикліндегі таңдауы бойынша компонент ретінде ұсынылады. Элективті курстар бойынша жасалынған оқу-әдістемелік кешендерде пәнді оқытудың мақсаты мен міндеттері, курстың тақырыптық жоспары, дәріс сабақтарының тезистері, семинар сабақтарының жоспарлары, оқытушының жетекшілігімен орындалатын студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша өткізілетін сабақтардың жоспары, студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша өткізілетін сабақтардың жоспары, курс бойынша жазбаша жұмыстардың мазмұны, өзіндік бақылау үшін тест тапсырмалары мен емтихан сұрақтары беріледі.

Ұсынылып отырған оқу құралдарында ғұламалардың өмірі туралы мағлұмат беріледі, олардың тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері бүгінгі күндегі педагогика ғылымының теорияларымен байланыста қарастырылып, ұрпақ тәрбиесіндегі маңыздылығы ашып көрсетіледі.

Дамыған елдердегі білім беру жүйесінде ерекше маңызды болып табылатын мәселелердің бірі оқытуды ақпараттандыру, яғни оқу үрдісінде ақпараттық технологияларды пайдалану болып табылады. Қазіргі таңда елімізде ақпараттық технологияларды барлық деңгейде білім беру үдерісін интенсификациялау құралы ретінде пайдалану қолға алынып отыр. Сондықтан болашақ мамандарды кәсіби даярлау жүйесінде электронды оқулықтарды қолданудың маңыздылығы мен қажеттілігі уақыт сұранысынан туындайды. Біз ұсынып отырған «әл-Фарабидің педагогикалық ілімі», «Ж.Баласағұнидің педагогикалық ілімі», «М.Қашқаридің педагогикалық ілімі» атты электронды оқулықтар дәстүрлі оқулықтардың мәртебесі мен ақпараттық технологиялардың мүмкіндіктерін біріктіретін жаңа буын әдебиеттері болып табылады.

Аталмыш жүйені жоғары оқу орындарының педагогикалық процесінде пайдалану біріншіден, қазақ педагогикасының қайнар көздері - әл-Фарабидің, Ж.Баласағұнидің, М.Қашқаридің дүниетанымын педагогикалық талдаудан өткізу арқылы болашақ мамандардың рухани дүниесін байытады; екіншіден, рухани сабақтастықтың мәдениет пен педагогикалық жүйе тұтастығын сақтауға қызмет ететінін көрсетуге мүмкіндіктер ашады; үшіншіден, қоғамды ізгілендіру тұрғысынан ұрпақтар сабақтастығын нығайту үшін қызмет атқарады, педагогикалық ойлау жүйесін өркениеттік дамудың талаптары бойынша жаңаша бағалауға көмектеседі.