Ќазаќстан республикасыныњ білім жєне ѓылым министірлігі

050203- «тарих» мамандығына арналған

1 Глоссарий

2 Лекция (сабақтың дәрістері)

3 Практикалық сабақтар

4 Студенттің өздік жұмыстары

1 ГЛОССАРИЙ
1.1 Дерек – хабар, мағлұмат түсінігінде.

1.2 Деректану – тарихи дерек туралы ғылым.

1.3 Ұғым – зерттеушілердің тәжірибелік – эмпирикалық және ғылыми-

танымдық іс-әрекеттің барысында қалыптасқан ойлау формасы.

1.4 Терминдер-сол ұғымның сөздік, табиғи тілдік.

1.5 Жылнама-оқиғаны болған жылы бойынша баяндайтын жазба дерек.

1.6 Мемуар-жеке адамдық деректер тобына жататын жазба деректердің бір

бөлігі.

айту дәстүрі.

1.8 Тарихи дерек – адамзат қоғамының дамуын бейнелеу.

1.9 деректанулық талдау – деректердегі мағлұматтық шынайылық дәрежесін,

ғылыми танымдық маңызын анықтау.

1.10 Деректанулық эвристика – деректерді табу, іздеу.

1.11 деректанулық сын – деректердегі мағлұматтың шынайылық деңгейін

анықтау мақсатында жүргізілетін зерттеу әдістері мен тәсілдерінің

жиынтығы

1.12 Деректанулық аналитикалық сынау – нақты фактілерді анықтау

мақсатында деректер кешенін сынау.

1.13 Деректердің мазмұнын сынау – деректердегі мағлұматтың шынайылық, толықтық деңгейін, ғылыми құндылығын анықтау тәсілі.

1.14 Деректерді сыныптау – деректерді ортақ қасиеттері бар, бір-бірімен

Ерекше белгілермен айырылатын категорияларға бөлу.

1.15 Заманхат – біреудің заманында болған тарихи уақиғадан яки өз ішінде

болған істерден дерек беруі.

1.16 Мәтінтану – жазба ескерткішінің сыни тексерілген тұпнұсқалық мәтінін

анықтау.

1.18 Синергетика – ғылыми танымның тәсілі.

1.Деректану пәні және міндеттері.

2.Деректанудың методологиясы.

3. Пәннің тарихшы мамандар даярлау және жастарды тарихпен тәрбиелеудегі орны мен маңызы.

4. Тарихи дерек түсінігі және ондағы субьективті және обьективті арақатынас.

1.Деректану тарихнамамен қатар тарихшыларды теоретикалық методологиялық дайындауда негізгі фундаменталдық пөндердің қатарына жатады. Деректанудың фундаментальдығы тарих ғылымының тарих обьектісіндегі - еткен қоғам ретіндегі тарихшыға тікелей берілген емес, ол тарихи деректерді таным арқылы тану арқылы тарих гылымының сбьектісі ретінде қаралады.

Деректану тарихи зертгеудің практикалығынан туындаған. Алғашқы кезде жазба деректер зерттеліп, деректанудың қолданбалы фактілік жағы ескерілді, ол деректерді тануда нақты тарихи фактілерге жүгінді.

Деректану қазаларының үлгаюына, жаңа деректердің ғылыми айналымға түсуіне байланысты, тарихи деректер жөне сол тарихи деректердің окиғалары, процестері өр деректе әр қырынан көрсетіледі. Деректің оқиғаларды қалай баяндауына байланысты, эмперикшіық жөне апробиралық практикалық жолмен алынған деректер жазба деректерді методикалық зерттеу нақты фактілік материалдарды алуда зерттеу обьектісіне айналды. Жазба деректер заттай деректерден тармақталып бөліне бастады (археологиялық).

Курстың мақсатты жүмыстары.

• 
  Деректерді таңцау, сыни анализ жасау жөне зерттеу жұмыстарын жүргізу.
  
• 
  Тарихи зерттеуде деректілік - ақпараттың базалық негізін жасау.
  
• 
  Тарихи зертгеуде терминалогиялық аппаратты нёгіздеу.
  
• 
  Деректерде анализ жасауда әдістеме жүйесін білу және оның практикада қолдану мүмкіндігі.
  
• 
  Аймақтық тарихи деректерді зерттеумен танысу. Деректану пәні архивпен және қосалқы тарихи пәнімен тығыз байланысты.
  

3.Деректану пәні қазіргі тарих ғылымының негізгі бөлігі болып табылады. Яғни, осы ілімнің дамуынан тарихқа объективті көзқарастар қалыптаса бастады. Бұл ғылым жалпысында ертеректе қалыптасты десе де болады. Сонау ежелгі дүние тарихынан бастау алған бұл ғылым кейінгі кездері жеке ілім ретінде оқытылуда. Ежелгі кездегі Геродоттың шығармасының өзі деерк болғанымен де, ол өз шығармаларында деректерге талдау жасауға мән берген. Деректану пәні негізіенен тарихи деерктерге талдау жасауды, шынайылығы мен тұпнұсқалылығына талдау жасауды үйрететін ілім. Деректанудың өзі бірнеше бөлімдерге бөлінеді. Зататай деректерге талдау және жазба деректерге талдау жасау т.б. Бұл пән негізінен Ресейде дамыды. Ресейде алғаш рет Ключевский Ресей тарихының деректеріне байланысты талдауларға шолу жасайтын курс оқыған еді. Уақыт өте бұл пән барлық Кеңестер Одағына енген барлық республикалардың университеттеріне ене бастады. Тарихи деректер бейнелеу теориясы түрғысыпан. Деректердегі объективілік пен субъективтілік туралы. Тарихи шындық пен деректің, дерек пен тарихшының диалектикалық байланыс механизмі Тарихи танымныц ретро-спективті сипаты. Тарихи дерек ұғымы ақпарат теориясы туралы білім тұрғысынан. Деректану және тарихи зерттеу.

4.Тарихи деректердің анықтамасы. Деректану: нақты емірді тануда ерекше әдіс. Тарихи дерек теория жүзіндегі байланыс. Деректегі обьективтік және субьективтілік. Дерек пен тарихшы дерек пен тарихи нақтылықтың
диалектикалық механизмі. Тарихи танымның ретроспективтік мінездемесі.
Тарихи деректегі ақпараттың оқу түсінігі. Пөндік қатынаста тарихи деректің
анықтамасы. Дерек: мәдениет феномені және нақты обьективтік таным.
Дерек: гуманитарлық ғылымдағы антропологиялык бағыт. Методикалық,
өдіс, тарихи дерек, тарихи факт. Деректану пені.

Деректану жене тарихи зерттеу. Деректану жөне қосалқы тарихи пөндер жүйесі. Тарихи деректерді классификациялаудағы мәселелер. Тарихи деректердің түрлерін анықтаудағы негізгі принциптер. Жазба деректерді классификациялаудағы түрлер. Жалпы дерек түсіктемесі. Тарих деректердің эволюциясы. Деректердің дамуыньщ негізгі тенденциялары.

Деректанудың негізгі методологиялық принциптері. Сын жене интерпретация - зерттеу проблемасы. Дерек - зерттеу проблемасы. Тарихи зерттеудегі позитивистік әдістер. Мәдениет ғылымындағы методологиялық әдістер. Тарихи факт жөне "Апнап" концепцияларындағы тарихи дерек. Тарихшы санасындағы тарихи уақыт. Деректанудың аспекті мен обьективтік принциптілігі жене оның қолданылуы. Деректерді зерттеудегі тарихи принціп. Деректанудағы әлеуметтік таптық анализ.

Бекіту сұрақтары:

1.Дерек дегенді қалай түсінесіз, тарихшылар үшін деректің маңызы

неде?

2.Методология дегеніміз не?

ерекшелігі қандай?

1 Источниковедение истории СССР: Учебник. М., 1981.

2.Источниковедение: Теория. История: Метод. Источники Российской

истории: Уч.пособие. М., РГГУ, 1998.

3.Атабаев Қ. Деректану теориясының негіздері. А., 2002.
2-дәріс. Деректанулық ұғымдар мен терминдер

1.Қазақ тілінде ғылыми терминдер қалыптастыру тарихынан.

2.Деректанулық терминдер мен ұғымдар туралы: «дерек», «деректану»,

«сыныптау», «тарихи дерек», «тарихи факт» т.б.

3.Деректанулық ұғымдар мен терминдердің анықтамасы.

Деректану – тарихи ғылымдардың тарихын зерттеуші ғылыми пән. Деректану тарихпен қатар, келешек тарихшы мамандардың теориялық-методологиялық және арнайы дайындығымен қаматамасыз ететін іргелі пәндер санатына қосылады. Деректанудың іргелілігі ең алдымен тарих ғылымының өзіндік ерекшелігінен туындайды: тарих обьектісі-«қоғамның өткенін»- тарихшы тікелей зерттей алмайды, ол тек тарих ғылымының тікелей зертеу обьектісі болып табылатын тарихи деректер арқылы танылады.

Оқу барысында студенттердің тарихнамалық және деректік базаның кеңеюіне, ғылыми айналымға жаңа деректер тобының молынан таратылуына байланысты, нақты тарихи оқиғаның, құбылыстың немесе процестің әр түрлі деректерде әртүрлі бейнелетіндігі, сондықтан оларды бір-бірімен салыстырып, сыннан өткізу қажеттігіне көз жеткіздірте білуді меңгеруі тиісті. Деректану пәнінде тарихнамалық белгілі бір проблемаларға арналған тарихи еңбектер жиынтығын талдауға үйрету үрдісі қалыптастырылған.

Тарих ғылымдарының даму тарихы- қоғамдық ойдың, бүкіл рухани мәдениетінің бір бөлігі болып табылады. Тарих ғылымдарының даму тарихын оқып білу, адамның ой-өрісін кеңейтеді, әр кезеңдегі тарих ғылымдарының даму дәрежесін анықтап, әр түрлі проблемалардың зерттелуін талдау жасауға бейімдейді.

Деректанулық ұғымдар мен терминдер

Деректану курсының басқа ғылымдар сияқты өзіндік категорияларға ие. Бұл категориялар басқа ғылымдар мен салаларға ға бағынышты болып келеді. Мысалға алар болсақ, археология ғылымымен тығыз байланысты. Деректер арқылы әр кезеңдегі қоғамдық құрылысты , сондай – ақ қоғамдық үрдісті анықтауға көп көмегін тигізеді. Бұлай болдған жағдайда деректану пәнін үйренбес бұрын тарихшы тарихи кезеңдердегі оқиғалар мен тарихи терминдерді игергені жөн. Себебі, осы аталған кезеңдерді оқып білу үшін деректану ілімі оқытылады. Әр кезеңдердегі терминдерден басқа дерекаманың өз терминдері де бар. Мысалға алар болсақ, меморандум, жедел жазу, жартылай устав, криптограмма, пергамент, полимпистер, текстология, титло, криптография т.б. терминдер. Терминдерді бірнеше түрлерге бөлуге болады. Оларды топтастыру бірнеше жағдайларға байланысты бөлінеді. Деректануды зерттеуге көмекші болған ілімдер терминдері немесе тарих үрдісіндегі қоғамда кездесетін терминдер.

Ұғым – зерттеушілердің тәжірибелік – эмпирикалық және ғылыми- танымдық іс-әрекеттің барысында қалыптасқан ойлау формасы. Терминдер-сол ұғымның сөздік, табиғи тілдік.

Бекіту сұрақтары:

1.Деректанулық ұғымдар мен терминдер мәні неде?

1.Қазақ тілінде ғылыми терминдер қалыптастырушы ғалымдар кімдер?

2.Деректанудағы «сыныптау»дегеніміз не?

1 Источниковедение истории СССР: Учебник. М., 1981.

2.Источниковедение: Теория. История: Метод. Источники Российской истории: Уч.пособие. М., РГГУ, 1998.

3.Атабаев Қ. Деректану теориясының негіздері. А., 2002.

4.Байтурсынов А. Тезисы о терминологии на тюркских языках//Бюллетень оргкомитета по созыву Всесоюзного тюркологического сьезда. № 2, Баку, 28 февраля 1929 года. С.20-22
3-дәріс. Деректану теориясы

1. Деректану мәселелері мен методологиясы.

2.Тарихи деректерді сыныптау.

3.Тарихи деректер бейнелеу теориясы тұрғысынан.

4.Тарихи шындық пен деректің, дерек пен тарихшының диалектикалық байланыс механизмі. Тарихи танымның ретроспективті сипаты.

5.Деректану және тарихи зерттеу.

Тарихи деректерді сыныптау проблемасы

Деректану және тарихи сана түсінігі. Өткен жайындағы ақпараттар түрлері. Тарихи дерек әлеуметтік хабар беруші ретінде.Тарихи деерктерді анықтау. Деретану түсінігіне тарихи баға беру. Трихи ақпараттардың тенденциялары. Қоғамдағы ақпараттарды тіркеу түрлері. Деректердің эволюциясы. Бұл тақырыпта студент тарихи деректердің саны, көлемі жағынан аса көп, түрі жағынан әр алуандығы туралы, оның барлығын қамту мүмкін еметігін. Сондықтан тарихи деректер ді меңгеруде дұрыс жол табу, тарихи зерттеулерде оларды тиімді және пайдалы етіп қолдана білу қажеттілігі оларды сыныптау проблемасы екендігін түсіне алады.Тарихи деректерді сыныптаудың қажеттілігі мен жолдары. Тарихи деректерді типтерге және түрлерге бөлудің негізгі принциптері. Жазба деректердің негізгі типтері. Жазба деректерді түрлік сыныптау. Ерекше (қайталанбайтын) және көпшілік (қайталанатын) деректер және олардың деректік маңызы. Тарихи деректер эволюциясы. Әлем тарихы деректерінің түрлік өзгерістерге ұшырауының өзіндік ерекшеліктері. Деректер дамуының тенденциялары.

1. Деректану теориясы дегеніміз не?

2.Тарихи деректер бейнелеу теориясы дегенді қалай түсінесіз?

3.Деректану және тарихи зерттеу өзіндік ерекшелігі неде деп ойлайсыз?.

1 Источниковедение истории СССР: Учебник. М., 1981.

2.Источниковедение: Теория. История: Метод. Источники Российской истории: Уч.пособие. М., РГГУ, 1998.

3.Атабаев Қ. Деректану теориясының негіздері. А., 2002.

4.Байтурсынов А. Тезисы о терминологии на тюркских языках//Бюллетень оргкомитета по созыву Всесоюзного тюркологического сьезда. № 2, Баку, 28 февраля 1929 года. С.20-22
5-дәріс. Деректанудың қалыптасуы және дамуы

1. 
   Деректанудың ғылым ретінде пайда болуының және қалыптасуының алғышарттары және ортақ заңдылықтары.
   
2. 
   Деректанудың қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері.
   
3. 
   XIX ғ. бірінші жартысындағы ірі ғылыми жаңалықтардың ашылуы және ұлттық сананың оянуының деректану ғылымының дамуына тигізген өсері.
   
4. 
   Орыс тарихшысы В.О.Ключевский XIX ғ. соңындағы Ресей тарих ғылымыңың ерекшелігі мен міндеттері, тарихи деректер, тарихи сын және тарихи сынның ерекшеліктері туралы.
   
5. 
   Кеңестік тарихнамадағы деректану ғылымының дамуы ның негізгі кезеңдері және деректану пәнін оқытудың ерекшеліктері.
   

XIX ғ. бірінші жартысындағы ірі ғылыми жаңалықтардың ашылуы және ұлттық сананың оянуының деректану ғылымының дамуына тигізген өсері. Г.Ф.фон Штейннің "Ежелгі тарихи деректерді зерттеу қоғамын" құруы. "Герман тарихының ескерткіштері" сериясының жарық көруі. Г.Вайц (1813-1886) жөне оның "Германия тарихының деректануы".

Батыс Европа елдерінде тарихи зерттеу ісімен айналысатын мамандарға деген кажеттіліктің артуы. Ұлы француз буржуазиялық революциясы және мұрағат істеріндегі өзгерістер. 1821 жылы Парижде хартиялар мектебінің ашылуы және оның міндеттері мен маңызы. Батыс Европа елдеріндегі арнайы тарихи зерттеу институттарының ашылуы. Э.Бернгеймнің (1850-1942) "Тарих ғылымына кіріспе" атты оқулығындағы методология, методика, түсініктер және сьшыптау мәселелері. Ш.Ланглуа (1863-1920) мен Ш.Сеньо-бостың (1854-1942) "Тарихи зерттеуге кіріспе" атты еңбектер-нің негізгі бөлімдері және олардағы деректанулық ойлар мен тәсілдер.

Орыс тарихшысы В.О.Ключевский XIX ғ. соңындағы Ресей тарих ғылымыңың ерекшелігі мен міндеттері, тарихи деректер, тарихи сын және тарихи сынның ерекшеліктері туралы. А.С.Лаппо-Данилевскийдің (1863-1918) деректану методологиясы туралы концепциясы. Деректану - тарихи деректер туралы біртүгас жүйелі ғылым.

Кеңестік тарихнамадағы деректану ғылымының дамуы ның негізгі кезеңдері жәпе деректану пәнін оқытудыц ерекшеліктері. Деректанулық орталықтар.

Деректің пайда болуын сынау

Деректі сынаудың мәтінді оқудан, оның дәл мазмұнын, өмір сүру формасын айқындаудан, түпнұсқалығын, уақытын, авторын, жасалынған жерін, пайда болуының нақты тарихи жағдайын, деректі жасаудағы мақсаты мен міндеттерін анықтау.

Деректердің сақталу формалары жоне олардың деректанулық маңызы. Мәтінді дүрыс оқу - жазба деректі талдаудың басты шарты. Деректің пайда болған уақытын анықтау (датировка). Деректің пайда болған жерін анықтау. Дерек авторының не кұрастырушының атын анықтау (атрибуция). Тарихи деректің әлеуметтік функциясын анықтау. Деректанудың шынайылық проблемасы. Тарихи деректану ғылымындағы өкілеттілік проблемасы.

1.Деректанудың ғылым ретінде пайда болуына не себеп деп ойлайсыз?

2.Деректанудың қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдерін атаңыз?.

3.Орыс тарихшысы В.О.Ключевский XIX ғ. соңындағы Ресей тарих ғылымыңың ерекшелігі мен міндеттері, тарихи деректер, тарихи сын және тарихи сынның ерекшеліктері туралы пікірлері.

1 Источниковедение истории СССР: Учебник. М., 1981.

2.Источниковедение: Теория. История: Метод. Источники Российской истории: Уч.пособие. М., РГГУ, 1998.

3.Атабаев Қ. Деректану теориясының негіздері. А.,2002

4.Байтурсынов А. Тезисы о терминологии на тюркских языках//Бюллетень оргкомитета по созыву Всесоюзного тюркологического сьезда. № 2, Баку, 28 февраля 1929 года. С.20-22

5. Зевелев И. Источниковедение и его методологические аспекты. М., 1980

1.Деректанулық сын.

2.Тарихи деректерді талдаудың құрамдас үш бөлігі — методология, методика және техника.

3.Объективтік принцип, тарихилық принцип, партиялық, принцип – деректану методикасының негізгі принциптері.

4.Деректермен жұмыс істеудің негізгі үш кезеңі: деректерді іздеу, табу (деректанулык, эвристика), деректанулық талдау (сын), деректердегі алынған мәліметтер нақты зертгеулерге пайдалану, тәсілдсрін жасау (методика).

Тарихи деректерді талдау методикасы

Тарихи деректанудың өзекті мәселесі деректегі сақталынған ақпарларды ала білу жолдарын іздестіру және сол ақпарларды тарихи зерттеулерде ғылыми пайдалана білу тәсілдері. Деректанулық сын. В.Н.Татишев деректанулық сын туралы. АЛ.Шлецердің тарихи деректанулық сынды негізгі топтарға бөлуі. В.О.Ключевский “филологиялық сын” және “фактілік сын” туралы. А.С.Лаппо-Данилевскийдің деректерді, ғылыми сынның негізгі кезендерін және 14 Ережесін көрсетуі.

Тарихи деректерді талдаудың құрамдас үш бөлігі — методология, методика және техника. Объективтік принцип, тарихилық принцип, партиялық, принцип – деректану методикасының негізгі принциптері. Деректермен жұмыс істеудің негізгі үш кезеңі: деректерді іздеу, табу (деректанулык, эвристика), деректанулық талдау (сын), деректердегі алынған мәліметтер нақты зертгеулерге пайдалану, тәсілдсрін жасау (методика).

Бекіту сұрақтары:

1. Деректанулық сын дегеніміз?.

2.Тарихи деректерді талдаудағы методика және техника ұғымдарының мәнін ашып бер?.

3.Деректермен жұмыс істеудің негізгі үш кезеңін атаңыз, айырмашылығын атаңыз?.

1 Источниковедение истории СССР: Учебник. М., 1981.

2.Источниковедение: Теория. История: Метод. Источники Российской истории: Уч.пособие. М., РГГУ, 1998.

3.Атабаев Қ. Деректану теориясының негіздері. А.,2002

4.Байтурсынов А. Тезисы о терминологии на тюркских языках//Бюллетень оргкомитета по созыву Всесоюзного тюркологического сьезда. № 2, Баку, 28 февраля 1929 года. С.20-22

5. Зевелев И. Источниковедение и его методологические аспекты. М., 1980

1.Ш.Уалиханов-қазақтың тұңғыш деректанушы ғалымы.

2.Ә.Бөкейханның деректанушылық саласындағы еңбегі.

3.А.Байтұрсынұлы тарих және тарихи деректер туралы.

Ш.Уалиханов-қазақтың тұңғыш деректанушы ғалымы ретінде алғаш осы ғылым саласына үлес қосты. Ол аңыз - әңгімелер мен жыр-дастандардың ауызша деректер тобына жататындығын айқындап берді. Шоқан өзінің ғылыми ойларын тарихи деректердің әртүрлі топтары мен қатар жеке деректерге талдау жасап өз бағасын берді. Ш.Уалихановты тарихи деректерді деректанулық сыннан өткізудің өажет екендігін түсінген, деректердің әртүрлі топтарының ерекшелігін, олардың ғылыми маңызын көрсеткен, ұлттық деректі ғылыми негізде кәсіпқойлық дәрежеде талдай білген білген қазақтың тұңғыш деректанушы ғалымы деп тануға болады.

Ә.Бөкейханов – ол ХХ ғасыр басындағы қазақ халқының сан қилы өмірінде құнды деректер тобын құрайтын өз еңбектері. Деректану ғылымының талаптарына сай, тарихи құжаттарды іздеп тауып жариялауы ол бір ерекшелік болып табылады. Сондай-ақ ол өз шығармаларында айтылған тарихи деректанулық ойлары нақты төл деректерімізді сынауға білдірген көзқарастары еді.

А.Байтұрсынов тарих ғылымының белгілі бір табиғи заңдылықтарға негізделгені, оның жалпы адамзаттық құндылықты басшылыққа алған методологиялық бағдары туралы ғылыми негізде пікір айтты. Деректің құндылығын анықтау үшін оны сынға салу керектігін айтады. Тарих ғылымының негізін тарихи деректер құрайтындығын, деректерде салынған ақпараттарды алып, ғылыми еңбектерде пайдалану үшін тарихи деректану ғылымының қажеттігін айқындады.

Бекіту сұрақтары:

1. Деректанушы қазақ зилылары кімдер, олардың көзқарастары қандай?

2.Ш.Уалиханов пен Ә.Бөкейханның деректанушылық саласындағы ерекшелігі мен ұқсастықтары бар ма?.

3.А.Байтұрсынұлы тарих және тарихи деректерсі жөнінде не білесіз?

1 Источниковедение истории СССР: Учебник. М., 1981.

2.Источниковедение: Теория. История: Метод. Источники Российской истории: Уч.пособие. М., РГГУ, 1998.

3.Атабаев Қ. Деректану теориясының негіздері. А.,2002

4.Байтурсынов А. Тезисы о терминологии на тюркских языках//Бюллетень оргкомитета по созыву Всесоюзного тюркологического сьезда. № 2, Баку, 28 февраля 1929 года. С.20-22

5. Зевелев И. Источниковедение и его методологические аспекты. М., 1980

1.Е.Бекмахановтың деректанушылық көзқарастары мен тәсілдері.

2.О.Сүлейменовтың «АЗиЯ» сы және деректанудың түпнұсқалық мәселесі.

Кеңестік дәуірдегі әміршіл-әкімшіл жүйе қырқыншы жылдардың соңы мен елуінші жылдардың басында өзінің шарықтау шегіне жетті. Елде Сталиннің жеке басына табыну белең алды. Интеллигенцияға қатысты еркін ойды қудалайтын саяси қуғын-сүргіннің үшінші кезеңі басталды. Ахмет Жұбанов, Қажым Жұмалиев, Бек Сүлейменов т.б. зиялы қауым өкілдері де қуғын-сүргінге ұшырады. Көрнекті ғалымдар Қаныш Сәтпаев, Мұхтар Әуезовтер қудалауға ұшырап, Қазақстаннан кетіп қалуға мәжбүр болды. Ленинград пен Мәскеуде "Ленинградтық іс", "дәрігерлер ісі" "қолдан жасалып" жатқан кезде, Қазақстанда "Бекмаханов ісі" пайда болды.

Тарихшы Ермахан Бекмаханов (1915-1966) соғыс жылдарында Алматыда болған белгілі тарихшылар А.П.Кучкин, А.М.Панкратова, В.Д.Греков және т.б. бірігіп 1943 жылы "Қазақ ССР" тарихын әзірлесе, ал 1947 жылы "Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында" атты монография дайындаған еді. Оның Кенесары Қасымұлының көтерілісіне қатысты көзқарасы ұлтшылдық сипатта-саяси зиянды деп саналды. Сөйтіп, Е.Бекмаханов 1952 жылдың 4 желтоқсанда 25 жылға сотталды.

Ермұхан Бекмахановтың Абылайханның ұрпағы екені кейінгі кездері ғана ашық айтыла бастады. Әкесі Ермұхан алты жасқа келгенде дүние салса, анасы Бәпіш мен қарындасы ашаршылықта көз жұмып, денелерінің қайда қалғаны да белгісіз қалыпты. Содан сүйеу болар ешкімі жоқ Ермұхан оқу-білімге бас қойып, алдымен Баянауылда жетіжылдық мектепті, одан кейін Семейдегі жоғары оқу орнына даярлайтын бір жылдық курсты тәмамдайды. 1933 жылы Қазақ АКСР оқу-ағарту халық комиссариатының жолдамасымен Воронеж қаласындағы мемлекеттік педагогикалық институтқа қабылданып, 1937 жылы сондағы тарих факультетін бітіреді. Осы оқу орнында оқып жүргенінде Бекмахановтың қазақтың соңғы ханы Кенесарыны зерттеуге кірісуіне түрткі боларлық бір оқиға орын алады.

Хан Кене жайлы зерттеу жұмысына кіріскелі жүргенде соғыстың қаралы хабары жетеді.  Сол тұста ҚазКСР Оқу халық комиссариатында мектептер басқармасының бастығы болған Ермұхан Бекмахановтың майданға аттанбақ болған. Бірақ бала жастан серігі болып келе жатқан өкпе ауруы оның алдын кес-кестейді. Ер-азаматтың барлығы Отан үшін от кешіп жүргенде,  елде әйел, бала-шағамен қала беруді ар санаған ғалым қару алып жауға қарсы соғыспаса да, соғыс жүріп жатқан жерлерді аралап, сол кездің тарихын қағаз бетіне түсіру жұмысымен айналысты. Соғыс жағдайына байланысты Қазақстан жеріне келіп жұмыс істеген Анна Панкратова, Николай Дружинин, Михаил Вяткин секілді орыстың мықты ғалымдармен бірге Ермұхан Бекмаханов та Қазақстан тарихын жазуға кіріседі. Соның ішінде бір бөлімі Кенесары хан жайлы болады. Сол оқулықтың жазылуы мұң екен, аяқ астынан дұшпандар пайда болып, «бұл ұлтшылдықты насихаттайтын, байлар мен хандарды мадақтайтын кітап» деп аяқтан шалуға тырысады. Әйтсе де тарихшы оған бола сағын сындырмай, бастаған ісін әрі қарай жалғастыра береді. Орталық Комитеттің өзі тарихшының дарыны мен ерен еңбегін бағалап, кандидаттығын қорғауға үш айға іссапарға шығарады. Ондай бұрын-соңды тарихта болмаған оқиға екен. Соның арқасында Ермұхан Бекмаханов  1943 жылы Мәскеуде Кенесары хан жайында ғылыми диссертациясын сәтті қорғайды.

1946 жылы «Қазақстан 19 ғасырдың 20-40 жылдарында» деген тақырыпта докторлық диссертациясын қорғауға Мәскеуге қайта барады.

Егемендік алғанға дейін тарихи шындықты айтудың өзі мүмкін емес еді. Бір ғана диссертациялық еңбегі үшін Ермахан Бекмаханов сотталған еді. «АЗиЯ» кітабы үшін Олжас Сүлейменов Мәскеудегі жоғары биліктің талай соққысын жеп, содан оның жалғыз жанын Д.А.Қонаевтың өзі зорға арашалап қалған еді. Мәскеудегі «Еуроорталықшылық» ұстанымдағы зиялы сымақтар азиялық ұлттарды адамзаттың даму көшінен кейін қалған бұратана халықтар, надандар деуден шіміркенбеді. Оларға орыс ұлты қалыптаспай тұрған кездің өзінде Отырар қаласында әлемдегі Александрия кітапханасынан кейінгі мол қоры бар кітапхана болғандығы, медицина деген сөздің өзі «Синаның медеті» деген сөз екендігі, ал Сина дегеніміз кәдімгі өзіміздің ежелгі Түркінің бір тұлғасы Әбу-Әли Ибн Сина екенін түсіндіру мәскеуліктерді қорлағандай көрінетін. Сондықтан да біз: «Надан болдық, бізді жеткізген орыстар, компартия», деген сөзді айтуға мәжбүр едік. «Өтірік өрге баспайды», – дейді дана халқымыз. Бұл өтіріктің де ғұмыры қысқа болды. Оның мүлде өтірік екенін дәлелдеп шығу үшін Елбасымыз «Мәдени мұра» бағдарламасын жасатып, оны мол қаржымен қамтамасыз етті. Соның нәтижесінде ғалымдарымыз Қытай, Моңғолия, Ресей, Түркия және Еуропаның басқа да мемлекеттерінде болып, ежелгі тарихымыз бен мәдениетімізге қатысты құнды деректерді жинастырды. Ақыр аяғында Астанада «Күлтегін» жазбаларының көшірмесі орналасты. Күлтегін дегеніміз – «Басы барды идірдік, тізесі барды бүктірдік», – деп жазған ежелгі Түркі қағанатының гүлденуінде маңызды қызмет атқарған зор тұлға ғой. Тасқа ойып, жазылған сөздердің мағынасының өзі не тұрады! Міне, бүгінгі ұрпақ осыны оқып, осы жолдардағы ойларды айта алған түркінің бір ұрпағы екенін мақтанышпен сезінетін жағдай орнықты. Мұны да мүмкін еткен Президент Н.Ә.Назарбаев және оның өмірлік ұстанымдағы отаншылдық саясаты еді десем, бұл мақтағандыққа жата ма?! Кезінде ақын Ғафу Қайырбеков: «Басқалардың патшасының бәрі жақсы, біздің хандар қалайша жаман болған?!», – деп өкініп, өксіп бұлай еместігін келер ұрпақ түсінсе екен деп кетіп еді. Иә, Ежелгі түркілерде де олардың заңды мұрагерлері бүгінгі қазақ халқында да небір жақсы ел билеушілер болған. Мінеки, бүгін солардың есімдерін атап, мақтануға мүмкіндік алдық. Сол мүмкіндікке жол ашқан да – Назарбаев десем, бұл мақтағандыққа жата ма?!

1. Бекмахановты не үшін кінәлады?

2.Деректануға Е.Бекмахановтың қосқан үлесі қандай?

3. АЗиЯ еңбегінің ерекшелігі неде деп ойлайсыз?

1 Источниковедение истории СССР: Учебник. М., 1981.

2.Источниковедение: Теория. История: Метод. Источники Российской истории: Уч.пособие. М., РГГУ, 1998.

3.Атабаев Қ. Деректану теориясының негіздері. А.,2002

4.Байтурсынов А. Тезисы о терминологии на тюркских языках//Бюллетень оргкомитета по созыву Всесоюзного тюркологического сьезда. № 2, Баку, 28 февраля 1929 года. С.20-22

5. Зевелев И. Источниковедение и его методологические аспекты. М., 1980

1.Ежелгі парсы, грек, рим, қытай жазбаларындағы мәліметтер. Ежелгі жазба түркі ескерткіштері: пайда болуын сынау, мәтінін оқу және түсіндіру.

2.Гомер поэмасы. Тарихнамасы. Зерттелу кезеңдері. Тарихи дерек ретіндегі ерекшелігі, маңызы және орыны, тарихи дерек көзі ретінде зерттеудің негізгі проблемалары.

3. Араб деректері, ІХ-ХІІІ ғғ. ал-Жахиздің, ибн-Фадлан, ал-Факихтың т.б. тарихи трактаттары, ал-Масудидің ("Ахбар-аз-заман"), Худун ал-Алемнің (Дүние шеңбері. X ғ.), Ибн-Хордабектің ("Шет аймақ кітабы"), Ибн-Рустенің ("Асыл алкалар кітабы") т.б. тарихи-географиялық еңбектер мен географиялық карталардың деректік маңызы және оларға деректанулық талдау жасау жолдары.

4.Батыс Европа саяхатшылары Палано Карпиниди (1182-1252), Вильгелм Рубруктің, Марко Полоның т.б. жазбалары.

Ежелгі жазба тарихи деректер

Бұл тақырыпта студент деректану саласында жазбаша деректердің алатын орнын және ғылым үшін оның маңыздылығын сонымен қатар жазбаша деректердің әр елдің тарихында сан түрлі себептерге байланысты хабарлар алады.

Ежелгі парсы, грек, рим, қытай жазбаларындағы мәліметтер. Ежелгі жазба түркі ескерткіштері: пайда болуын сынау, мәтінін оқу және түсіндіру.

Гомер поэмасы. Тарихнамасы. Зерттелу кезец-дері. Тарихи дерек ретіндегі ерекшелігі, маңызы және орыны, тарихи дерек көзі ретінде зерттеудің негізгі проблемалары. .«Иллиада» және «Одиссея» Гомердің тарихи еңбегі тарихи дерек ретінде. Геродоттың шығармашылығы және оның зерттелу әдістемесі.

Араб деректері, ІХ-ХІІІ ғғ. ал-Жахиздің, ибн-Фадлан, ал-Факихтың т.б. тарихи трактаттары, ал-Масудидің ("Ахбар-аз-заман"), Худун ал-Алемнің (Дүние шеңбері. X ғ.), Ибн-Хордабектің ("Шет аймақ кітабы"), Ибн-Рустенің ("Асыл алкалар кітабы") т.б. тарихи-географиялық еңбектер мен географиялық карталардың деректік маңызы және оларға деректанулық талдау жасау жолдары. Батыс Европа саяхатшъшары Палано Карпиниди (1182-1252), Вильгелм Рубруктің, Марко Полоның т.б. жазбалары.

Бекіту сұрақтары:

1. Жазба тарихи дерек дегенді қалай түсінесіз?

2.Араб деректерінің ерекшелігі неде?

3. Батыс Европалық саяхатшыларының еңбектерінің деректік маңызын атаңыз?

1.Атабаев Қ. Деректану теориясының негіздері. А., 2002

2.Байтурсынов А. Тезисы о терминологии на тюркских языках//Бюллетень оргкомитета по созыву Всесоюзного тюркологического сьезда. № 2, Баку, 28 февраля 1929 года. С.20-22

3.Зевелев И. Источниковедение и его методологические аспекты. М., 1980

4.Шлезингер А.М. Циклы американской истории. М., 1992.
11-дәріс. Жылнамалар және жылнаматану

1.Жылнаманың тарихи дерек ретіндегі ерекшелігі. Жылнама жазу гарихы. Негізгі кезеңдері. Хронографтар. Ортағасырлык. деректер арасындағы жылнамалардың орны мен маңызы.

2.Жылнаматану ғылыми проблема ретінде. Жылнамаларды жариялау. Жылнамаларды гылыми зерттеу. А.А 3.Шахматовтың (186-1920) жылнаматану ісіне қосқан үлесі мен пайдаланган тәсілдері

4.Қазіргі жылнаматану проблемалары жылнама жазушылықтың бастапқы кезеңін қалпына келтіру, жылнаманың шынайылық проблемасы, жылнаманың өкілеттілік проблемасы

Ортағасыр тарихының аса маңызды жазба деректерінің бір тобын құрайтын жылнамалар жайлы, әр халықтың даму ерекшеліктеріне қарай олардың тарихи дерек көздерінің өзіндік ерекшеліктерін анықтау.

Жылнаманың тарихи дерек ретіндегі ерекшелігі. Жылнама жазу гарихы. Негізгі кезеңдері. Хронографтар. Ортағасырлык. деректер арасындағы жылнамалардың орны мен маңызы.

Жылнаматану ғылыми проблема ретінде. Жылнамаларды жариялау. Жылнамаларды гылыми зерттеу. А.А Шахматовтың (186-1920) жылнаматану ісіне қосқан үлесі мен пайдаланган тәсілдері. Қазіргі жылнаматану проблемалары жылнама жазушылықтың бастапқы кезеңін қалпына келтіру, жылнаманың шынайылық проблемасы, жылнаманың өкілеттілік проблемасы.

1. Жылнаманың тарихи дерек ретіндегі ерекшелігі неде?

2.Жылнама дегенді қалай түсінесіз?

3. Жылнамаларды түрлерін атаңыз және маңызын айқындаңыз?

1.Атабаев Қ. Деректану теориясының негіздері. А., 2002

2.Байтурсынов А. Тезисы о терминологии на тюркских языках//Бюллетень оргкомитета по созыву Всесоюзного тюркологического сьезда. № 2, Баку, 28 февраля 1929 года. С.20-22

3.Зевелев И. Источниковедение и его методологические аспекты. М., 1980

4.Шлезингер А.М. Циклы американской истории. М., 1992.
12-дәріс. Орта ғасырлық жазба ескерткіштер.

1.Жүсіп Баласағұнның "Қүдадғу біліг", Махмуд Қашқаридің "Диуани лұғат ат-түрік" (түркі сөздерінің жинағы), "Кодекс куманикус" ортағасырлық Қазақстан тарихының дерегі ретінде.

Рашид-ад-диннің "Жылнамалар жинағы" қазақ тайпалары тарихының қүнды дерек көзі.

2.Мұхамед Хайдар Дулати (1499-1551) "Тарих-и Рашиди" тарихнамасы. Зерттелу кезеңдері. Дулатитану ғылымының қалыптасуы. "Тарих-и Рашидидің" деректік маңызы.

3.Қадырғали би Қосымүлының "Жылнамалар жинағы". Деректанулық талдау.

4.Әбілғазы Баһадурдың (1603-1663) "Түріктер шежіресі", "Зафарнама" және "Бабурнама".

Ортағасырлык. деректер арасындағы жылнамалардың орны мен маңызы. Жылнамалар тек славян халықтарының ғана емес, сонымен қатар белгілі бір дәрежеде көшпенділердің тарихының дерек көздері міндетін атқара алатындығы туралы мәлімет беру.

Жүсіп Баласоғұнның "Қүдадғу біліг", Махмуд Қашқаридің "Диуани лұғат ат-түрік" (түркі сөздерінің жинағы), "Кодекс куманикус" ортағасырлық Қазақстан тарихыпың дерегі ретінде.

Рашид-ад-диннің "Жылнамалар жинағы" қазақ тайпалары тарихының қүнды дерек көзі.

Мұхамед Хайдар Дулати (1499-1551) "Тарих-и Рашиди" тарихнамасы. Зерттелу кезеңдері. Дулатитану ғылымының қалыптасуы. "Тарих-и Рашидидщ" деректік маңызы. Қадырғали би Қосымүлының "Жылнамалар жинағы". Деректанулық талдау. Әбілғазы Баһадурдың (1603-1663) "Түріктер шежіресі", "Зафарнама" және "Бабурнама".

Бекіту сұрақтары:

1. Ортағасырлық жазба деректерді атаңыз?

2. "Кодекс куманикус" ортағасырлық Қазақстан тарихыпың дерегі ретінде маңызы?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Атабаев Қ. Деректану теориясының негіздері. А., 2002

2.Байтурсынов А. Тезисы о терминологии на тюркских языках//Бюллетень оргкомитета по созыву Всесоюзного тюркологического сьезда. № 2, Баку, 28 февраля 1929 года. С.20-22

3.Зевелев И. Источниковедение и его методологические аспекты. М., 1980

4.Шлезингер А.М. Циклы американской истории. М., 1992.
13-дәріс. Заң актілері — тарихи дерек көзі.

1. 
   Заң актілерінің тарихи дерек ретіндегі маңызы, орны, ерекшелігі.
   

Актілердің тарихи мінездемесі. Актілердің уақыты мен қатынас жасағандардың арасындағы әлеуметтік байланыстарды анықтау. Актілердің мазмұны мен түрлері. Актілік деректердегі шынайлылық. Лаппо-Данилевскийдің зерттеулері. Ресей актілері. Заңдық актілердің әлеуметтік маңызы. Актілердің саясат пен басқа қоғамдық ілімдермен байланысы. Монастірлік актілер. Абсалюттік монархия кезіндегі актілер. Кейінгі кездердегі жаңа актілер.

1. Заң актлерін дерек ретінде пайдалана аламыз ба?

2. Заң актлерін зерттеу әдістерін атаңыз?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Атабаев Қ. Деректану теориясының негіздері. А., 2002

2.Байтурсынов А. Тезисы о терминологии на тюркских языках//Бюллетень оргкомитета по созыву Всесоюзного тюркологического сьезда. № 2, Баку, 28 февраля 1929 года. С.20-22

3.Зевелев И. Источниковедение и его методологические аспекты. М., 1980

4.Шлезингер А.М. Циклы американской истории. М., 1992.
14-дәріс. Іс-қағаздық құжаттар

1.ХҮІІІ-ХХ ғ. басындағы іс-қағаздық құжаттардың пайда болуы жөне дамуы. Оларды кұрастырудың және тіркеудің ерекшеліктері.

2.Іс-қағаздық құжаттарды деректанулық талдаудың жалпы принциптсрі және оларды сыныптау.

3.Іс-қағаздық құжаттарды талдаудыц кешенді әдісі.

Жаңа заман тарихының даму тарихында, қоғамның түбегейлі өзгерістерге ұшырауы нәтижесінде пайда болған іс- қағаздық құжаттардың маңызды орнын, өзектілігін анықтау.

ХҮІІІ-ХХ ғ. басындағы іс-қағаздық құжаттардың пайда болуы және дамуы. Оларды кұрастырудың және тіркеудің ерекшеліктері. Іс-қағаздық құжаттарды деректанулық талдаудың жалпы принциптсрі және оларды сыныптау. Іс-қағаздық құжаттарды талдаудыц кешенді методы. Қазіргі таңдағы іс – қағаздарды талдау және оны саясатпен астарын анықтау. Іс – қағаздардың шынайылығына көз жеткізудің әдіс – тәсілдері.

Бекіту сұрақтары:

1. Іс – қағаздық құжаттар дегеніміз не?

2. Іс – қағаздық құжаттардың пайда болу себептері неде?

3. Іс – қағаздық құжаттар шынайы дерек бола алама?

1.Атабаев Қ. Деректану теориясының негіздері. А., 2002

2.Байтурсынов А. Тезисы о терминологии на тюркских языках//Бюллетень оргкомитета по созыву Всесоюзного тюркологического сьезда. № 2, Баку, 28 февраля 1929 года. С.20-22

3.Зевелев И. Источниковедение и его методологические аспекты. М., 1980

4.Шлезингер А.М. Циклы американской истории. М., 1992.
15-дәріс. Мерзімді басылымдар.

1. 
   Газеттер мен журналдар дерек ретінде
   
2. 
   БАҚ -ты жіктеу.
   
3. 
   XIX ғ. соңы XX ғ. басындағы әлем тарихының дерек көзі.
   
4. 
   Мерзімді басылымдарды сыныптау. Оларды деректанулық талдаудың негізгі принциптері және проблемалары.
   

Қоғамда болып жатқан әр алуан уақиғалар туралы дер кезінде оқырмандарына мәлімет жеткізу міндетіін атқаратын мерзімді басылым, уақыт өте келе баға жетпес құнды деректер көзіне айналатындығына анықтау. Оны зерттеудің, талдаудың, әдіс- тәсілдерді жолдары. Мерзімді басылымдарды классификациялау. Мерзімді басылымдардағы жаңалықтарды талдау және оған тарихи көзқарас таныту. Мерзімді басылымдардың қалыптасуы мен дамуы. Мерзімді басылымдардың қажеттілігінің туындауы. Мемлекеттік баспасөз құралдары мен жарияшыл бағыттағы мерзімді басылымдар арасындағы арақатынастарды талдау. Журналдар және газеттердің алғашқы түрлері. Олардағы мәтін түрлері. Орыс журналистикасының негізгі бағыты. Мерзімді басылымдардан қоғамның қырларын танып, білу. XIX ғ. соңы XX ғ. басындағы әлем тарихының дерек көзі. Мерзімді басылымдарды сыныптау. Оларды деректанулық талдаудың негізгі принциптері және проблемалары.

1. Газет-журналдардағы кез-келген мәлімет дерке бола алама?

2. Мерзімді басылымдарды сыныптаудың маңызы неде?

3. Дерек ретінде мерізімді басылымдарды топтаудың қажеттілігі бар ма?

1.Атабаев Қ. Деректану теориясының негіздері. А., 2002

2.Байтурсынов А. Тезисы о терминологии на тюркских языках//Бюллетень оргкомитета по созыву Всесоюзного тюркологического сьезда. № 2, Баку, 28 февраля 1929 года. С.20-22

3.Зевелев И. Источниковедение и его методологические аспекты. М., 1980

4.Шлезингер А.М. Циклы американской истории. М., 1992.
16-дәріс. Жеке адамдық құжаттар тарихи дерек ретінде

1.Жеке адамдық құжаттар анықтамасы. Сыныптау.

2. Жеке адамдық құжаттар эволюциясы хаттар, күнделіктер, естеліктер және заманхаттардың деректік ерекшеліктері.

3. Жеке адамдық құжаттарды дерек көзі ретінде талдау әдістері. Қазан төңкерісіне дейінгі жеке адамдық құжаттардың негізгі топтары.

Жеке адамның өзі өмір сүрген заманы туралы мәлімет беретін мемуарлық жазба деректердің алатын орны.

Жеке адамдық құжаттар анықтамасы. Сыныптау. Жеке адамдық құжаттар эволюциясы Хаттар, күнделіктер, естеліктер және заманхаттардың деректік ерекшеліктері. Жеке адамдық құжаттарды дерек көзі ретінде талдау методтары. Қазан төңкерісіне дейінгі жеке адамдық құжаттардың негізгі топтары. Жеке адамның көзқарасын анықтау. Тарихтағы мектептердің қалыптасуындағы жеке адамдардың ролі. Шығыс пен Батыс адамдарының көзқарасындағы айырмашылықтар. Тарихи шындықты анықтаудағы адам психологиясына мән беру мен идеологияның маңызы.

Бекіту сұрақтары:

1. Жеке адамдық құжаттарға не жатады?

2.Хаттар, күнделіктер және естеліктердің өзіндік ұқсастықтары мен ерекшелігі неде?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Атабаев Қ. Деректану теориясының негіздері. А., 2002.

2.Байтурсынов А. Тезисы о терминологии на тюркских языках//Бюллетень оргкомитета по созыву Всесоюзного тюркологического сьезда. № 2, Баку, 28 февраля 1929 года. С.20-22

3.Зевелев И. Источниковедение и его методологические аспекты. М., 1980

4.Шлезингер А.М. Циклы американской истории. М., 1992.
17-дәріс. Статистикалык деректер.

1.Статистика туралы түсінік.

2.Статистикалық ұйымдастыру.

3.Ф.А.Цербина дайындаған статистикалық мәліметтері.

4.Щербина, Румянцев экспедицияларының қорытындылары.

5.Статистикалық мәліметтерді талдаудың негізгі жолдары. Толықтық және шынайылық деңгейі. Өкілеттілік проблемасы.

6.Демографиялық статистика және оның деректік маңызы.

Статистикалык деректер.

Мемлекет, қоғамның өміріндегі статистикалық мәліметтерді талдаудың, зерттеудің әдіс тәсілдер. Статистика туралы түсінік. Статистикалық ұйымдастыру. Ф.А.Цербина дайындаған статистикалық мәліметтері. Щербина, Румянцев экспедиция-ларының қорытындылары.

Статистикалық мәліметтерді талдаудың негізгі жолдары. Толықтық және шынайылық деңгейі. Өкілеттілік проблемасы. Демографиялық статистика жөне оның деректік маңызы. Статистикалық мәліметтерді пайдалана отырып, тарихи айналымға енгізу. Статистикалық деректердегі нақтылы мәліметтерді ажырату және мемлекеттің саяси бағытын анықтау. Әлеуметтік зерттеулерді тарихи дерек ретінде пайдаланудың әдіс – тәсілдері.

Бекіту сұрақтары:

1. Статистикалық деректерге қандай құжаттарды жатқыза аламыз?

2.Статистикалық мәліметтерді талдаудың ерекшелігі неде деп ойлайсыз?

3.Әлеуметтік сауалнама дерек бола ала ма, болса қандай?

1.Атабаев Қ. Деректану теориясының негіздері. А., 2002.

2.Байтурсынов А. Тезисы о терминологии на тюркских языках//Бюллетень оргкомитета по созыву Всесоюзного тюркологического сьезда. № 2, Баку, 28 февраля 1929 года. С.20-22

3.Зевелев И. Источниковедение и его методологические аспекты. М., 1980

4.Шлезингер А.М. Циклы американской истории. М., 1992.
3 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАР

1 Деректану теориясы

1. Деректану мәселелері мен методологиясы.

2.Тарихи деректерді сыныптау.

3.Тарихи деректер бейнелеу теориясы тұрғысынан.

4.Тарихи шындық пен деректің, дерек пен тарихшының диалектикалық байланыс механизмі. Тарихи танымның ретроспективті сипаты.

5.Деректану және тарихи зерттеу.

1. 
   Тарихи деректерді сыныптаудың қажеттілігі мен жолдары.
   
2. 
   Тарихи деректерді типтерге және түрлерге бөлудің негізгі принциптері.
   
3. 
   Жазба деректердің негізгі типтері. Жазба деректерді түрлік сыныптау. Ерекше (қайталанбайтын) және көпшілік (қайталанатын) деректер және олардың деректік маңызы.
   

1.Деректанудың ғылым ретінде пайда болуының және қалыптасуының алғышарттары және ортақ заңдылықтары.

2.Деректанудың қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері.

3.XIX ғ. бірінші жартысындағы ірі ғылыми жаңалықтардың ашылуы және ұлттық сананың оянуының деректану ғылымының дамуына тигізген өсері.

4.Орыс тарихшысы В.О.Ключевский XIX ғ. соңындағы Ресей тарих ғылымыңың ерекшелігі мен міндеттері, тарихи деректер, тарихи сын және тарихи сынның ерекшеліктері туралы.

5.Кеңестік тарихнамадағы деректану ғылымының дамуы ның негізгі кезеңдері және деректану пәнін оқытудың ерекшеліктері.

1.Деректанулық сын.

2.Тарихи деректерді талдаудың құрамдас үш бөлігі — методология, методика және техника.

3.Объективтік принцип, тарихилық принцип, партиялық, принцип – деректану методикасының негізгі принциптері.

4.Деректермен жұмыс істеудің негізгі үш кезеңі: деректерді іздеу, табу (деректанулык, эвристика), деректанулық талдау (сын), деректердегі алынған мәліметтер нақты зертгеулерге пайдалану, тәсілдсрін жасау (методика).
5 Қазақ зилыларының деректанушылық көзқарастары

1.Ш.Уалиханов-қазақтың тұңғыш деректанушы ғалымы.

2.Ә.Бөкейханның деректанушылық саласындағы еңбегі.

3.А.Байтұрсынұлы тарих және тарихи деректер туралы.

1.Е.Бекмахановтың деректанушылық көзқарастары мен тәсілдері.

2.О.Сүлейменовтың «АЗиЯ» сы және деректанудың түпнұсқалық мәселесі.
7 Деректің пайда болуын сынау

1.Деректердің сақталу формалары жоне олардың деректанулық маңызы. Мәтінді дүрыс оқу - жазба деректі талдаудың басты шарты.

2. Деректің пайда болған уақытын анықтау (датировка). Деректің пайда болған жерін анықтау. Дерек авторының не кұрастырушының атын анықтау (атрибуция).

3.Тарихи деректің әлеуметтік функциясын анықтау.

4.Деректанудың шынайылық проблемасы. Тарихи деректану ғылымындағы өкілеттілік проблемасы.
8 Ежелгі жазба тарихи деректер

1.Ежелгі парсы, грек, рим, қытай жазбаларындағы мәліметтер. Ежелгі жазба түркі ескерткіштері: пайда болуын сынау, мәтінін оқу және түсіндіру.

2.Гомер поэмасы. Тарихнамасы. Зерттелу кезец-дері. Тарихи дерек ретіндегі ерекшелігі, маңызы және орыны, тарихи дерек көзі ретінде зерттеудің негізгі проблемалары.

3. Араб деректері, ІХ-ХІІІ ғғ. ал-Жахиздің, ибн-Фадлан, ал-Факихтың т.б. тарихи трактаттары, ал-Масудидің ("Ахбар-аз-заман"), Худун ал-Алемнің (Дүние шеңбері. X ғ.), Ибн-Хордабектің ("Шет аймақ кітабы"), Ибн-Рустенің ("Асыл алкалар кітабы") т.б. тарихи-географиялық еңбектер мен географиялық карталардың деректік маңызы және оларға деректанулық талдау жасау жолдары.

4.Батыс Европа саяхатшъшары Плано Карпиниди (1182-1252), Вильгелм Рубруктің, Марко Полоның т.б. жазбалары.
9 Жылнамалар және жылнаматану

1.Жылнаманың тарихи дерек ретіндегі ерекшелігі. Жылнама жазу тарихы. Негізгі кезеңдері. Хронографтар. Ортағасырлык. деректер арасындағы жылнамалардың орны мен маңызы.

2.Жылнаматану ғылыми проблема ретінде. Жылнамаларды жариялау. Жылнамаларды гылыми зерттеу. А.А 3.Шахматовтың (186-1920) жылнаматану ісіне қосқан үлесі мен пайдаланган тәсілдері

4.Қазіргі жылнаматану проблемалары жылнама жазушылықтың бастапқы кезеңін қалпына келтіру, жылнаманың шынайылық проблемасы, жылнаманың өкілеттілік проблемасы

1.Жүсіп Баласағұнның "Құдатғу біліг", Махмуд Қашқаридің "Диуани лұғат ат-түрік" (түркі сөздерінің жинағы), "Кодекс куманикус" ортағасырлық Қазақстан тарихының дерегі ретінде.

Рашид-ад-диннің "Жылнамалар жинағы" қазақ тайпалары тарихының қүнды дерек көзі.

2.Мұхамед Хайдар Дулати (1499-1551) "Тарих-и Рашиди" тарихнамасы. Зерттелу кезеңдері. Дулатитану ғылымының қалыптасуы. "Тарих-и Рашидидің" деректік маңызы.

3.Қадырғали би Қосымұлының "Жылнамалар жинағы". Деректанулық талдау.

4.Әбілғазы Баһадурдың (1603-1663) "Түріктер шежіресі", "Зафарнама" және "Бабурнама".

дерек көзі.

2. 
   Заң, актілерінің тарихи дерек ретіндегі маңызы, орны, ерекшелігі.
   
3. 
   Заң актілерін дерек көзі ретінде зерттеу әдістері.
   

12 Іс-қағаздық құжаттар

1.ХҮІІІ-ХХ ғ. басындағы іс-қағаздық құжаттардың пайда болуы жөне дамуы. Оларды кұрастырудың және тіркеудің ерекшеліктері.

2.Іс-қағаздық құжаттарды деректанулық талдаудың жалпы принциптсрі және оларды сыныптау.

3.Іс-қағаздық құжаттарды талдаудыц кешенді әдісі.
13 Мерзімді басылымдар.

1.Газеттер мен журналдар дерек ретінде

2.БАҚ -ты жіктеу.

3.XIX ғ. соңы XX ғ. басындағы әлем тарихының дерек көзі.

4.Мерзімді басылымдарды сыныптау. Оларды деректанулық талдаудың негізгі принциптері және проблемалары.
14 Жеке адамдық құжаттар тарихи дерек ретінде

1.Жеке адамдық құжаттар анықтамасы. Сыныптау.

2. Жеке адамдық құжаттар эволюциясы хаттар, күнделіктер, естеліктер және заманхаттардың деректік ерекшеліктері.

3. Жеке адамдық құжаттарды дерек көзі ретінде талдау әдістері. Қазан төңкерісіне дейінгі жеке адамдық құжаттардың негізгі топтары.

1.Статистика туралы түсінік.

2.Статистикалық ұйымдастыру. 3.Ф.А.Цербина дайындаған статистикалық мәліметтері.

4.Щербина, Румянцев экспедиция-ларының қорытындылары.

5.Статистикалық мәліметтерді талдаудың негізгі жолдары. Толықтық және шынайылық деңгейі. Өкілеттілік проблемасы.

6.Демографиялық статистика және оның деректік маңызы.

Өздік жұмысының кең таралған және маңызды түрлерінің бірі – ол тәжірибелік сабақтарға және ғылыми конференцияларға студенттермен әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі өте қызықты және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми зерттеулерге баулиды. Рефератты дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі ретінде оларды аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының бәрі, студенттердің рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастыруға үлкен жауапкершілік артады.

Рефераттың тақырыбын таңдап алу өте маңызды орын алады, өйткені студенттің өздік жұмысқа деген қызығушылығы, алынған тақырыпқа байланысты болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің тақырыпты дұрыс таңдап алуына көмек жасап, рефератты әзірлеу барысында оған жалпы басқаруды қамтамасыз ету қажет.

Рефератты әзірлеуінің бірінші кезеңі - әдебиетті дұрыс таңдау, ол үшін кітапханадағы каталогтарды және басқада библиографиялық нұсқауларды қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин – аудармалармен, әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.

Екінші кезең – танысу, мәліметті топтастыру және талдау. Ең алдымен тақырып бойынша негізгі құжаттарды оқып, оларды зерттеуден бастау керек. Осы жұмыс барысында тақырыптың негізгі сұрақтары біліне бастайды, олардың реттілігі және бастапқы жоспары. Сонан кейін, жоспардың сұрақтары арқылы барлық зерттелген әдебиет бойынша мәліметті топтастыру қажет.

Барлық мәлімет жиналғаннан кейін, жоспарды ретке келтіріп, рефератты құрастыруға және жазуға кірісуге болады. Бұл реферат әзірлеуінің үшінші соңғы кезеңі болмақ. Ақырында пайдаланған әдебиет тізімін келтіру қажет.

Оқытушыға студенттерді қатал бақылауының қажеті жоқ, керісінше олардың ынтасын марапаттау қажет.

Реферат толығымен әзірленбей тұрып, оқытушы студенттің дайындаған жоспарын қарап шығу қажет.

Рефератты ресімдеу сұрақтары бойынша арнайы кеңес берген жөн.

Рефераттың титулды бетіне университеттің және факультеттің атауын, мамандығын, тақырыбын, өзінің аты – жөнін, жазылған жылын көрсету қажет.

Келесі бетте, цифрлармен белгіленген рефераттың жоспары көрсетіледі.

Жоспардағы сұрақтардың жауабын жаңа беттен бастаған жөн. Рефератты жазу барысында беттерді нөмірлеп, сол жақтан (3 см) жолдарды қалтыру керек.

Ақырғы бетте пайдаланған әдебиеттің тізімі көрсетіледі, олардың жазылуын алдын ала оқытушы студенттерді таныстырады.

Реферат жұмысы аяқталғаннан кейін, оны студент тексеруге оқытушыға тапсырады, сонан кейін барып ол жұмысқа : «сыналды», «сыналған жоқ» немесе «қанағаттандырылған», «жақсы», «өте жақсы» деген баға беріледі.

Рефераттық жұмыстардың есепке алуының жеке журналы болғаны немесе рефераттарды болашақ оқу жұмыстарында пайдалану үшін оқу залында сақтаған жөн.
4.2 Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары

5.1 Тарихи деректерді талдау методикасы.

5.2 Ежелгі жазба тарихи деректер.

5.3 Орта ғасырлық жазба ескерткіштер.

5.4 Іс- қағаздық құжаттардың деректік маңызы.

5.5 Деректанудың қазіргі даму мәселелері.

5.6 Тарихнама мен деректану арасындағы қатынас негіздері.

5.7 Дерек түрлері.

5.8 Тарихи деректанудың өзекті мәселелері.

5.9 Деректің шынайылығын анықтаудың әдіс – тәсілдері

5.10 Жылнамалар жайлы мәліметтер

5.11 Көшпенділердің тарихының дерек көздері.

5.12 Заң актілерін зерттейтін сала дипломатика.

5.13 Мәліметті жеткізу міндетін атқаратын мерзімді басылым - дерек көзі ретінде

5.14 Мемуарлық жазба деректердің алатын орны.

5.15 Мұрағат деректері: мәні және маңызы.

1. 
   Тарихи деректер туралы ғылым
   

Б) деректану Д ) саясаттану

В) философия

2. 
   Деректегі мағлұматтың шынайылық деңгейін анықтау мақсатында жүргізілетін зерттеу әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы.
   

Б) деректерді сипаттау Д) деректанулық талдау.

в) деректанулық сын

3. 
   Уақиғаны болған жылы боынша баяндайтын орта ғасырлық жазба деректер.
   

Б) мемуар Д) герменевтика

В) құжат

4. 
   Біреудің заманында болған тарихи уақиғадан, яки өз ішінде болған істерден дерек беру.
   

Б) мемуар Д) герменевтика

В) құжат

5. Ұлттық мұрағат қорының құжаттарын жинақтауға (сатып алуға) тұрақты сақтауға және пайдалануды ұйымдастыруға құқық беретін мекеме.

А) мемлекеттік мұрағат Г) музей

Б) қор Д) театр

В) кітапхана

6. Тастағы, металдағы, сүйектердегі, ағаштардағы жазба ларды зерттеумен айналысатын сала.

А) геральдика Г) полиграфия

Б) эпиграфика Д) текстология

В) сфрагистика

7. Әдеби ескерткіштердегі мәтіндер тарихын зерттеу.

А) текстология Г) папирология

Б) хронология Д) геральдика

В) метрология

8. Папирустағы жазуларды зерттеу.

А) метрология Г) папирология

Б) текстология Д) геральдика

В) метрология

9. Заң актілерін зерттеу.

А) метрология Г) папирология

Б) текстология Д) геральдика

В) дипломатика

10. Адамзаттың, жеке адамдардың шығу тегін зерттеу.

А) генеология Г) геральдика

Б) метрология Д) эпиграфика

В) сфрагистика

11. ХІХғ. Соңы мен ХХғ. басы ірі орыс ғалымы, академик «Тарихи дерек дегеніміз-адам психикасының ісіке асқан жемісі» деп жазған.

А) Н.Карамзин Г) А.Е. Лаппо-Данилевский

Б) В.Татищев Д) І Петр

В) В.Ломоносов
12. Деректанудың ғылым ретінде қалыптасу тарихын зерттеу қай ғасырларды қамтиды.

А) XVIII- XIXғ.ғ. Г) ХХ-ХХІғ.ғ.

Б) XVII-XVIIIғ.ғ. Д) V-VIIIғ.ғ.

В) XIII XIVғ.ғ.

13. XVIII-ХІХғ.ғ Еуропада ұлттық сананың қалыптасуында неміс халқының тарихи құжаттарын жинап жариялау ісін бастаған белгілі мемлекет қайраткері, либераль-реформатор.

А) Ф.Энгельс Г) Пертец

Б) К.Маркс Д) Г.Вайц

В) Г.Штейн

14. «Ежелгі тарихи деректерді зерттеу қоғамы» атты ғылыми ұйым қай жылы құрылды.

А) 1830 Г) 1819

Б) 1815 Д) 1802

В) 1920

А) Ф.Энгельс Г) Г.Пертец

Б) К.Маркс Д) Г.Вайц

В) Г.Штейн

16. «Герман тарихының ескерткіштері» сериясының бірінші басылымы қай жылы жарық көрді.

А)1826 Г)1819

Б)1836 Д) 1802

В) 1816

А) Герман тарихының географиясы

Б) Герман тарихының деректануы

В) Герман тарихы

Г) Германдықтардың саяси тарихы

Д) Герман шаруашылық тарихы

18. Тарихи зерттеуге деген қажеттілік қай ғасырда едәуір артты

А) XVғ. Г) XVIIғ.

Б) XVI ғ. Д) XIXғ.

В) XVIIIғ.

19. 1821ж. Парижде ашылған мектеп.

А) Хартия мектебі Г) Рим мектебі

Б) Бонн мектебі Д) Вена мектебі

В) Лисабон мектебі

20. Вена қаласында Австрия тарихи зерттеу институты қай жылы ашылды.

А) 1821 Г) 1892

Б) 1852 Д) 1881

В) 1854

А) Тедор фон Зиннель Г) Г.Пертец

Б) К.Маркс Д) Г.Вайц

В) Г.Штейн

27. «Жаңа өсиет» мәтінін зерттеу негізінде жазба ескерткішті зерттеудің жалпы принциптерін көрсеткен, 1768-1834 ж.ж. аралығында өмір сүрген белгілі неміс теологі және философы.

А) А.Шлецер Г) Г.Пертец

Б) Г.Штейн Д) Ф. Шлейермахер

В) Г.Вайц

28. 1889 ж. Грейсвиль университетінің профессоры Э.Бернгеймнің еңбегі:

А) Герман тарихының деректануы

Б) Тарихты зерттеу

В) Тарихи зерттеуге кіріспе

Г) Европаның күйреуі

Д) Герман тарихының географиясы

29. 1890-1902 ж. Москва университетінде алғаш рет «Деректану бойынша лекциялар курсынан дәріс оқыған орыс ғалымы

А) Н.Карамзин Г) В.Татищев

Б) В.Ключевский Д) В.Радищев

В) К.Бестухов-Рюмин

30. 1863-1918 ж.ж. дүниеге келген деректер туралы тұтас және жүйелі қалыптасуында үлес қосқан орыс ғалымы:

А) Н.Карамзин Г) В.Татищев

Б) В.Ключевский Д) К.Бестужов-Рюмин

Б) А.Ланпо-Данилевский

31. 1911-1913ж.ж.жарық көрген деректану методологиясының концепциясын зерттеген А.Лаппо-Данилевскийдің еңбегі:

А) Метоология истории Г) История государства Российского

Б) Концепции истории Д) Теория истории методологии

В) Методология географии

32. А.Лаппо-Данилевский ілімінің өзегі:

А) мәдениет туралы түсінік

Б) дерек көздері туралы түсінік

В) философия туралы түсінік

Г) саясат туралы түсінік

Д) экономика туралы түсінік

33. МГУ-да арнаулы деректану кафедрасы қай жылы ашылды:

А) 1943 Г) 1983

Б) 1952 Д) 1963

В) 1953

А) 1998 ж. 1.IV

Б) 1992 ж. 2.X

В) 1991 ж. 16.X

Г) 1992 ж. 15. XI

Д) 1990 ж. 25.X

А) V-XII ғ.ғ дейін

Б) XI-XVIIIғ. дейін

В) XVIII-XIXғ.дейін

Г) XI-XVIIғ. дейін

Д)XIX-XXғ. дейін

36. Жылнамалар негізінен кімдердің мүддесін көздейтін:

А) шаруа мен жұмысшы

Б) дін иелері мен билеуші топ

В) дін иелері мен жұмысшы

Г) жұмысшы топ пен шаруа

37. «Бағзы замандар хикаясы» жылнамасының авторы:

А) Нестор

Б) І Петр

В) Шербатов

Г) Ярославль

Д) Халық

38. XIV және XVғ.ғ. жылнама жазудың үш орталығы:

А) Тверь,Киев, Москва

Б) Тверь, Москва, Нижний Новогорд

В) Нижний Новогород, Москва, Алматы

Г) Москва, Ростов, Тверь

Д) Ростов, Новогород, Киев

39. XVIғ. Соңы мен XVIIғ. әдебиетте жылнама жазудың:

А) орыс жылнама жазуының өшу кезеңі

Б) орыс жылнама жазуының гүлдену кезеңі

В) орыс жылнама жазуының бастапқы кезеңі

Г) орыс жылнама жазуының соңғы кезеңі

40. Қай ғасырда жылнама жазудың орнына тарихи еңбектер жазыла бастады.

А) XIX-XX ғ.ғ.

Б) XVII- XVIII ғ.

В) XVII-XVIIIғ.ғ.

А) 100-ге жуық

Б) 50-ге жуық

В) 300-ге жуық

Г) 200-ге жуық

Д) 500-ге жуық

42. «Риторика» ілімінің негізін салушылардың бірі:

А) Тацит

В) Цезарь

Г) Плутарих

Д) Аристотель

43. Ежелгі Римде анналдар мектебі тұңғыш рет

қай ғасырда қалыптасты?

А) VІ ғ.ортасы

Б) Vғ. ортасы

В) VI ғ.

Г) VII ғ.

Д) III ғ.

44. «Иллиада» және «Одиссея» дастандарының авторы?

А) Геродот

Ә) Ксенофонт

Б) Гомер

В) Платон

Г) Аристотель

45. Геродоттың «Тарих» деген еңбег неше кітаптан тұрады?

А) 3

Ә) 4

В) 9

46. «Петербургтан Москваға саяхат» еңбегінің авторы:

А) Татищев

Б) Ломоносов

В) Радищев

Г) Карамзин

Д) Николаев

47. Геродоттың атақты еңбегін атаңыз

А) Дерек

Б) Күндер

В) Құдайлар

Г) Астроном

Д) Тарих

48. А.Аврелийдің еңбегі қалай аталады?

А) «Халық»

Б) «Адам»

В) «Құдай қаласы»

Г) «мемлекет»

Д) «Саясат»

49. «Закат Европы» атты еңбектің авторы кім?

А) О.Шпенглер

Б) И.Кант

В) Гегель

Г) А.Тойнби

Д) К.Ясперс

50. Э.Галлет Каррдың еңбегі қалай аталады?

А) «Тарих дегеніміз не?»

Б) «Тарихи жылдар»

В) «Тарих»

Г) Тарихты зерттеу

Д) Европаның күйреуі.