Жер салығының жүйелеріне талдау

Жер салығының жүйелеріне талдау.

Берілген кестеден мынаны байқауға болады. Біріншіден, жер салығының қызметтері мен оны төлеу көздерінің байланысын. Жерді ұтымды пайдалану ТМД-ның барлық елдеріне ерекше тән. Сондықтан жер салығының төлеу көзі жер рентасы болып табылады. Еуро одақ елдерінде ерекше ынталандырудың ешбір қажеттілігі жоқ, себебі бұл қызмет жеке меншік жағдайында, көбінесе ауыл шаруашылық кәсіпкерлігінің отбасылық жүйесінде жемісті орындалуда.

Үшіншіден, жер салығының базалық ставкасын белгілеу оның қызметтеріне, сонымен қатар ақылы жер пайдалану жүйесінің дамығандығына да байланысты. Жерге деген бағаның болмаған жағдайында салық ставкасы не жердің бағаланған балымен немесе рентаның мөлшеріне байланысты болады.

Нарықтық экономикасы дамыған елдерде (АҚШ, Ұлыбритания, Франция және т.б.) жерді кепілдікке қою дамыған. Бұған жылжымайтын мүлікті алынған несиенің орнына кепілге қоюы жатады, яғни ипотека. Ипотекалық жазу егер несие алушы алған қарызын өз уақытында қайтарып бере алмаса қарыз берушіге өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ипотекалық мүлікті өз қалауынша пайдалануға мүмкіндік береді. Осындай бағалау негізінде жердің бағасы және оны пайдаланғаны үшін ренталық төлемдердің жүйесі бекітіледі. Мәселен, АҚШ-да жер және жылжымайтын мүліктерді кепілге алу несиелік операцияларымен қаржы нарығының негізгі субьектілері жинақ және несие ассоциалары, коммерциялық банктер, сақтандыру компаниялары, федералды жер банктері, федералды несиелік агенттіктер, кепілдік трасталық қорлар айналысады.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей нарықтық экономикасы дамыған елдерде жалға алу кең көлемде таралған, сонымен қатар ауыл шаруашылығының тиімді пайдаланылуы жерге жеке меншікпен байланысты емес. Мәселе Голландияда жер мемлекеттің меншігінде, ал бұл елдің ауыл шаруашылығы әлемдегі ең жоғары дамыған.

Сонымен қазіргі жағдайда нарықтық экономикасы бар мемлекеттер активті түрде жер салығын пайдалануда. Сонымен қоса барлық мемлекеттерге тән жағдайлар: ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жерлерге салық салу барысында жеңілдетілген жағдайлар мен режимдер, ал бұл аграрлы сектордың дамуына бірден бір қолайлы факторлар болып келеді Сонымен қатар нарықтық экономикасы дамыған елдердің салық жүйесінің ұқсастығына қарамастан, олардың әр қайсысында тарихи- мәдени дамуына байланысты жер салығы салудың ерекшеліктері бар.

Әртүрлі елдердің салық жүйесінде жер салығы федералды және жергілікті салық түрлерінде де болып келеді, бұл көбіне осы елдердегі оның спецификалық дамуымен, сонымен қатар құқықтық- жер қатынастарыны сипатымен байланысты.

Қазақстанда жер салығының қолданылуы аз ғана уақытты құрап отыр, бірақ оның даму эволюциясы жалпы әлем процесінің бағытына бет алған.


II. Алматы облысының салық комитеті бойынша түскен салықтарға экономикалық талдау

2.1 Алматы облысы салық комитетінің қызметіне экономикалық талдау

Бөлімнің негізгі міндеттері болып:

• 
  өндірістік емес төлемдердің бюджетке толық және уақытында түсуін қадағалау;
  
• 
  Қазақстан Республикасының салықтық заңнамасының орындалуын өндірістік емес төлемдер сомаын толық және мерзімде бюджетке түсуін тиімді жолмен жүргізілуін қамтамасыз ету;
  
• 
  өндірістік емес төлемдерді әкімшілендіру әдістеріне талдау жасау және оны жан жақты зерттеу болып табылады.
  

• 
  өндірістік емес төлемдердің мерзімінде, толық көлемде және дұрыс есептеліуінің қамтамасыз етілуін бақылау;
  
• 
  өндірістік емес төлемдерді жинау бойынша консультациялық хаттар және бұйрықтар дайындау;
  
• 
  өндірістік емес төлемдердің түсімдерін болжауының орныдалуына бақылау және аудандық салық комитетерімен қоса түсімдердің динамикасын қадағалау;
  
• 
  өндірістік емес төлемдердің мерзімінде, толық көлемде және дұрыс есептеліуінің қамтамасыз етілуін бақылау;
  
• 
  өндірістік емес төлемдерді жинау бойынша аудандық және қалалық салық Комитеттерінің есептеріне талдау жасау;
  
• 
  төмендегі салық комитеттеріне тәжірибелік және әдістемелік көмек көрсету;
  
• 
  өндірістік емес төлемдердің мерзімінде, толық көлемде және дұрыс есептеліуінің қамтамаыз етілуін бақылау;
  
• 
  өндірістік емес төлемдер бойынша аудандық салық комитеттеріне және мемлекеттік органдардың, салық төлеушілердің жұмыстарының ұйымдастырылуына бақылау жүргізу;
  

Бөлім қызметкерлерінің құқықтары және міндеттері.

• 
  Алматы облысы бойынша салық комитетінің тапсырмаларын мерзімінде орындау;
  
• 
  бөлімге қатысты кіретін салық төлеушілерге салық заңнамасын түсіндіріп беруге;
  
• 
  төмендегі органдарға кеңес беру және әдістемелік көмек көрсету;
  

• 
  салық комиетінің құрылымдық бөлімшелерінен қызметтік бапқа сәйкес материалдар, құжаттар, ақпараттарды талап етуге;
  
• 
  бөлімге қатысы бар бақылау-экономикалық жоспардың орныдалуына салық комитетінің құрылымдық бөлімшелеріне бақылау жүргізуге;
  
• 
  бөлімге қатысы бар мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдармен хат жазысуға толық құқылы.
  

• 
  қызметтік инструкцияға сәйкес берілген участок бойынша жұмыс атқаруға;
  
• 
  Алматы облысы бойынша салық Комитетінің ішкі еңбек ережесін бұзбауға;
  
• 
  мемлекеттік немесе қызметтік құпияны сақтауға;
  
• 
  заңнамада көрсетілгендей салық төлеушілердің сұрақтарына дұрыс жауап дайындау;
  
• 
  Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығына сәйкес, сонымен қатар «Мемлекеттік қызмет туралы», Қазақстан Республикасының «Коррупцияға қарсы күрес туралы» Заңына сәйкес анықталған міндеттерді орындауға жауапты тұлғалар болып саналады.
  

Жоғарыда атап өтілген салық органдарының міндеттерімен жер санаттарына салынатын жер салығының тәртібі де қатаң бақыланады.

Жер ресурстарын басқару мен жер қатынастарын реттеу саласында біртұтас мемлекеттік саясатты жүргізу, жерді пайдаланумен қорғауды мемлекеттік бақылауды жүзеге асырады, мемлекеттік жер кадастры мен жер мониторингін жүргізуді ұйымдастырады, жер қатынастары саласында мемлекет мүддесін қорғайды, жерді аймақтарға бөлу кезінде оның пайдалануын жоспарлау мен болжамдауды ұйымдастырып, жер учаскелері шекарасын белгілейді, жерге орналастыру жұмыстарын жүргізуді лицензиялайды, мемлекет жеке меншікке сататын немесе жер пайдалануға беретін нақты жер учаскелерінің бағалау құнын анықтайды, жер учаскесіне құқықты куәландыратын құжаттар береді, жерді аймақтарға бөлу жөніндегі жұмыстарды әдістемелік қамтамасыз ету, жер учаскелерінің бөлінетіндігін және бөлінбейтіндігін айқындау іс-шараларын жүргізеді, сонымен қатар уәкілетті орган мен оның жергілікті жерлердегі органдары өз қызметтерін Қазақстан Республикасның Үкіметі бекіткен ережеге сәйкес жүзеге асырады.

Жергілікті өкілді органдар өзін - өзі басқару органдарының міндеттері төмендегідей көрініс табады:

• 
  басқа табиғат қорғау іс-шаралары кешенінде жерді ұтымды пайдалану, топырақ құнарлығын арттыру, жер ресурстарын қорғау жөніндегі аймақтық бағдарламаларды бекіту;
  
• 
  ауылдық атқарушы органдардың қарамағына берілген ауыл шаруашылығы алқаптарын қоса алғанда, елді мекендер аумағында жер шаруашылық орналастыру жоспарларын бекіту;
  
• 
  жергілікті бюджеттер құрамында жер ресурстарын қорғау және топырақ құнарлығын арттыру жөніндегі шығыстарды бекіту;
  
• 
  жергілікті атқарушы органдар мен ұйымдар басшыларының жер ресурстарының пайдаланылуы мен қорғалуының жай-күйі туралы есептерін тыңдау;
  
• 
  Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген құзыреті шегінде әкімшілік-аумақтық бірліктер арасындағы шекараны белгілеу туралы шешімдер қабылдау.
  

Қаратал ауданы бойынша салық комитеттің негізгі міндеттері, қызметі мен құқықтары

• 
  Мемлекеттік бюджетке түсетін қарастырылған төлемдер мен мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелерді, салық заңдары мен басқа да заң мен басқа да міндетті төлемдердің толық және уақытылы түсуін қамтамасыз ету;
  
• 
  Салықтарды, мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелерді, заңды және жеке тұлғалар салықтарының және бюджетке төленетін басқа да төлемдердің түспеуіне байланысты мемлекетке зиян келтіруге әкеп соққан, кірістерін жасыру немесе кеміту, салық салу обьектілерін жасыру мақсатында жасалған әрекеттерін анықтау;
  
• 
  Салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық төлеушілерге салық заңдары мен салық салу бойынша нормативті құқықтық актілердегі өзгерістерді дер кезінде хабарлап отыру.
  

• 
  Бюджетке түсетін қарастырылған салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттерді, өз аумағында салық заңдары мен басқа да заң актілерінің сақталуына бақылауды жүзеге асырады.
  
• 
  Салық комитетіндегі салық есбінде тұратын салық төлеушілерге белгіленген тәртіпке сай салық аудиті мен мониторингін жүзеге асырады;
  
• 
  Төлемдердің және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің бюджетке түсуін көздейтін салық заңдары мен басқа да ақпараттарды тексеруді жүзеге асырады.
  
• 
  Салық төлеушілердің арасында төлемдердің және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің бюджетке түсуін көздейтін салық заңдары мен басқа да заң актілерінің қолданылуы туралы түсінік жұмыстарын жүргізеді.
  
• 
  Салық төлеушілердің келіспеушілік актілері мен арыздарын қарайды;
  
• 
  Заңдардың бұзылуына баға беріп, талдау жасайды, салық құқын бұзып, қылмыстарға ықпал ететін себептер мен шарттардың алдын алу бойынша тиісті ұсыныстар енгізеді.
  
• 
  Барлық деңгейдегі бюджетке түсетін салықтар мен төлемдерді жинау жөнінде жұмыстардың нәтижесі туралы белгіленген тәртіп бойынша есеп жасайды.
  
• 
  Кадрлардың мамандығын арттыру бойынша шаралар өткізеді.
  

• 
  Заңды (ерекше жұмыс режимі бар заңды тұлғаларды қоса алғанда ) және жеке тұлғаларда барлық ақша құжаттарына, бухгалтерлік кітаптарына, есептілікке, сметаларға, қолда бар ақшаға, бағалы қағаздарға және басқа да құндылықтарға, есеп айырысуларға, декларацияларға және салықты, бюджетке төленетін басқа да төлемдерді мемлекет алдындағы өзге де қаржылық міндеттемелерді есептеуге және төлеуге байланысты өзге де құжаттарға Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес тәртіппен шарттар бойынша тексеру жүргізуге, ұйымдардың лауазымды адамдарынан және басқа да қызметкерлерінен, сондай-ақ азаматтардан аталған тексерулердің барысында туындаған мәселелер бойынша анықтамалар, ауызша және жазбаша түсініктемелер алуға;
  
• 
  өз өкілеттіліктерін жүзеге асыру кезінде ұйымдар мен азаматтардың кіріс алу үшін пайдаланылатын не салық салу обьектілерін ұстауға байланысты өндірістік, қойма, сауда және өзге де үй-жайларын орналасқан жеріне қарамастан, қолданылып жүрген заңдарды сақтай отырып, тексеруге;
  
• 
  ұйымдардың басшылары мен басқа да лауазымды адамдарына, сондай-ақ азаматтарға анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды жоюды орындау үшін міндетті нұсқаулар беруге және олардың орындалуын бақылауға;
  
• 
  анықталған салық заңдарын бұзушылықты жою туралы талаптар орындалмаған, тексеріс пен тексерулерге жібермеген салық комитетіне есеп айырысуларды, декларацияларды җане пайда алуға, салық салу обьектілерін ұстауға, салықты және бюджетке төленетін басқа да төлемдерді және мемлекет алдындағы өзге де қаржы міндеттемелерін есептеуге байланысты басқа да құжаттарды ұсынбаған, салық комитетінің талап етуі бойынша анықталған тәртіп бұзушылықтарды жойғанға дейін қаржылық есепті ұсынбаған жағдайларда ұйымдар мен азаматтардың банктердегі және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын өзге де ұйымдардағы шоттары бойынша шығыстық операцияларды тоқтатуға, салық заңдарын бұзу фактілерін анықтаған кезде салық комитеті алынған заттардың тізімі көрсетілген актінің көшірмесін тізім жасаушыға тапсыра отырып, салық заңдарын бұзу фактілерін куәландыратын құжаттарды, ақша және материалдық қаражаттарды алуға құқылы;
  
• 
  салық заңдарын бұзған ұйымдарға, лауазымды адамдарға және азаматтарға қолданылып жүрген заңдарда көзделген салық санкциялары мен айып салуды қолдануға;
  
• 
  белгіленген мерзімде салықты, айыпты және өсімді төлемеген кезде Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, ұйымдар мен азаматтардың жылжымалы мүліктерін, ақшаларын тізімдеуге;
  
• 
  сауда және басқа ұйымдарда, жеке кәсіпкерлерде тауарларды (өнімдерді), ұсынылатын жұмыстар мен қызмет көрсетулердің бақылаулық сатып алуларын жүргізуге;
  
• 
  қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жазбаша сұрау салудың негізінде тек қызметтік мақсатта басқа заңды тұлғалардан, банктерден және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын өзге де ұйымдардан, биржалардан және азаматтардан кәсіпкерлік қызметі, банк шоттарындағы операциялары және ақша қаржыларының жағдайы туралы мәліметтер, анықтамалар, сондай-ақ құжаттар алуға;
  
• 
  тексерулер мен сараптамалар жүргізуге ұйымдардың білікті мамандарын, басқа бақылау органдарының қызметкерлерін тартуға;
  
• 
  қолданылып жүрген заңдарға сәйкес ұйымдар мен азаматтарға салықты және барлық деңгейдегі бюджетке төленетін басқа да төлемдерді, сондай-ақ мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелерді төлеу бойынша мерзімін ұзартуға және бөліп төлеуге рұқсат беруге құқы бар.
  

2.2 2001-2006 жылдардағы түскен жер салығының түсімдеріне экономикалық талдау

2006 жыл бюджеттің сапалы орындалуымен ерекшеленеді, яғни міндетті зейнетақы қорына аударымдар, бюджетке төленетін салықтық және басқа да міндетті төлемдер бойынша түсімдердің түсімі мен бюджетке қарыздың азаюын атауға болады. Бюджеттің табыстылық бөлігін күшейту туралы жұмыстар жасалуда, соның ішінде салық органдарының бақылау-экономикалық жұмыстарының көрсеткіштері және салықты өндіріп алу, әкімшілендіру арқылы жасалынған жұмыстары қатаң тәртіппен жүргізіледі.

Атап өткеніміздей жоғарыда көрсетілген кестеде жер салығы 2005 жылы 4 млн. 396 мың теңге болса, 2006 жылы 4 млн. 671 мың теңгеге өскенін көрсетіп отыр. Бір жыл уақыт ішінде 275 мың теңгеге артық орындалған 2002-2006 жылдар аралығындағы мемлекеттік бюджет табысын келесі диаграммада бейнеленген.

2002-2006 жылдар аралығындағы мемлекеттік бюджет табысы

Диаграмма – 1.

Жалпы мемлекеттік бюджет табысы 2002 - 2006 жылдар аралығында көптеген өзгерістерге де, жақсы көрсеткіштерге де ие болған. Диаграмма – 1 көріп отырғанымыздай бюджет табысының негізгі көздерінің бірі болып есептелетін корпоративтік табыс салығының үлесі өзгеріссіз жылдан жылға өсу үстінде (немесе 27,9% - дан 32,5% - ға дейін жоғарлаған). Екінші орынды әлеуметтік салық бюджет табысының күрделі бөлігін алады. Ол жылдан жылға төмендеп отыр, оның себебі әлеуметтік салық салық жүйесінде прогрессивті өсімі болады. Көріп отырғанымыздай 2002 жылы 16,9% болса, 2006 жылы 11,9% көрсетіп отыр. Көріп отырғанымыздай мемлекеттік бюджет есебіне жер салығының бөлігі 1% ғана болып отыр. Мемлекеттік бюджетке түскен салықтар бойынша көрсеткіштерді келесі диаграммадан байқауға болады.

Байқап отырғанымыздай өндірістік емес төлемдер, соның ішінде жер салығының сомасы 2001 жылы 17% болып, 2002 жылы 16,5% –ға, 2003 жылы 13,3 –ға, 2004 жылы 11,1 -ға төмендеп бара отырып, 2005 жылы 14,8% -ға аздап көтерілгенін көруге болады. Бұл жер салығының түсімі болашақта әлі де жоғарлайтынына сенім білдіреді. Әлі де жас шаруа қожалықтары, кәсіпкерлердің бой көтеруіне әкелетіні айқын.

Жергілікті бюджет салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптасатын және облыстық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік органдардың республикалық маңызы бар қалалық және оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік – аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған, орталықтандырылған ақша қоры. Тиісті қаржы жылына арналған, бұл бюджеттер маслихаттың шешімімен бекітіледі.

Азаматтардан, кәсіпорындардан салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер түсімдерінің сомасы туралы 2004, 2005, 2006 жылдардың мәліметтері келесі кестелерде көрсетілген.

Жергілікті бюджет есебіндегі жер салығының 2003-2005 жылдар аралығындағы өсімі.

Жер салығының әр нысандар бойынша бөлініп жердің орналасқан жеріне салық салынады. Мысалы, ауыл шаруашылық мақсаттарындағы жерлерге жеке тұлғалардан жер салығы, елді-мекенді мақсаттағы жерлерге, қорғаныс, байланыс, көлік, кәсіпорын мақсаттарындағы жерлерге салынатын жер салығы салынады.

Кесте -9 (мың теңгемен)

Кесте -10 (мың теңгемен)

Кесте -11 (мың теңгемен)

2006 жылы азаматтардан, кәсіпорындардан салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер түсімдерінің сомасы.

2001-2005 аралығында жергілікті бюджетке түскен жер салығының сомасы