Салықтардың экономикалық мәні, қағитаттары, қызметтері түрлері

Мемлекеттік баж Кеден төлемдері

жүктеу 0,84 Mb.

бет	2/4
Дата	16.01.2020
өлшемі	0,84 Mb.
	#26931

1 2 3 4

Жалпы салықтық түсімдердегі жер салығы

Мемлекеттік баж

Кеден төлемдері:

1. кеден бажы;

2. кеден алымдары;

3. алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы;

4. алымдар. [6, 32-33 б.]

Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына 2006 жылға арналған жолдауында салық салу мәселелері бойынша Үкіметке төмендегі тапсырмалалар тапсырылды:

2007 жылдан бастап қосымша құн салығының ставкасын 1 пайызға, ал 2008- 2009 жылдары қосымша тағыда 1-2 пайызға азайту;
2007 жылдан бастап, барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10 пайыздық белгіленген мөлшерлемесі енгізілсін. Еңбекақысы аз жұмысшылар санатының табыс деңгейін сақтау мақсатында айлық есептік көрсеткіштің орнына олардың салық салынатын табысынан ең аз жалақы мөлшерін алып тастауды ұсынды;
2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап шағын бизнес субьектілері үшін салық салудың кемітілген біріңғай мөлшерлемесі енгізіледі.

Салықтарды салу обьектісі бойынша, олар тура және жанама болып бөлінеді. Тура салықтар- салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген салықтар. Жанама салықтар- баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес болып келеді.

1.Корпорациялық табыс салығы- тікелей салыққа жатады және ол заңды тұлғалардың табысына салынатын жалпы мемлекеттік салық.

Салық төлеушілерге Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі мен мемлекеттік мекемені қоспағанда Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары, сонымен қатар Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы қызмет жасайтын немесе Қазақстан Республикасындағы көздерден табыс алатын резидент емес заңды тұлғалар жатады.

Салық салу обьектілері:

Салық салынатын табыс. Оған: жылдық жиынтық табыс және заңға сәйкес алынатын шегерімдердің айырмасы жатады.
Төлем көзінен салық салынатын табыс оған: девиденттер, қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі уәкілетті орган, лицензиясы бар банктердегі сыйақы, депозиттер, ұтыстар, купон бойынша алынатын табыстар.
Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғалардың таза табысы.

Салық ставкалары:

Салық төлеушілер салық Кодекссінің 122 бабына сәйкес жүргізілген түзетулері ескерілген, шеккен залалдары сомасына азайтылған салық салынатын табысы 30 пайыздық, ал негізгі өндіріс құралдары жер болып табылатын резиденттер 10 пайыздық ставка бойынша корпорациялық табыс салығын төлейді.
Резидент еместердің Қазақстан Республикасындағы көздерден алатын табыстарын қоспағанда төлем көзінен салық салынатын табыстар төлем көзінен 15 пайыздық ставка бойынша салық салуға жатады.
Резидент емес заңды тұлғалардың Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын таза табысы корпорациялық табыс салығының үстіне салық Кодекссінің 185 бабында белгіленген тәртіппен 15 пайыздық ставка бойынша салық салынады. [6, 66 б.]

2005 жылы Астан қаласында өткен “Шағын және орта бизнестегі салықтарды реттеу жолдары атты” Республикалық форумында: “жалпы мемлекеттік бюджетке түсетін корпорациялық табыс салығының 85 пайызын 100 ірі кәсіпорын төлейді, ал қалған 15 пайызы 30 мыңнан астам шағын және орта бизнес кәсіпорындарының үлесіне тиеді. Сондықтан шағын және орта бизнес деңгейін көтеру үшін корпорациялық табыс салығының ставкасын 30 пайыздан төмендету қажет” деген ұсыныстарын кәсіпкерлер ұсынған. [9]

2. Салық салу обьектілері бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушілер болып табылады. Салық салу обьектісі төлем көзінен салынатын табыстар және төлем көзінен салынбайтын табыстар болып бөлінеді.

Төлем көзінен салық салынатын табыстарға қызметкерлердің табысы, біржолғы төлемдерден алынған табыс, жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері, дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыстар, стипендиялар жатады.

Төлем көзінен салық салынбайтын табыстарға мүліктік табыс, жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы, адвокаттар мен нотариустардың табысы жатады

Салық ставкасы баспалдақты үдемелі табыстың мөлшеріне қарай 5 пайыздан 20 пайызға дейінгі мөлшерде белгіленген [2, 27-28 б.].

3. Қосылған құн салығын тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезінде аударымды білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған құн салынған тауар үшін төленуге тиісті қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады. [2, 30-31 б.].

Салық салу обьектілері салық салынатын айналым, салық салынатын импорт. Төлеушілер жеке кәсіпкерлер, мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, заңды тұлғалар, қызметін Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент еместер. Тауар айналымы 12000 айлық есептік көрсеткіштен асқан жеке кәсіпкерлер немесе заңды тұлғалар қосылған құн салығы бойынша есепке тұруға міндетті

4. Акциз салығы бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға салынатын салық. Акцизднр көрсетілетін қызметтерге де салынуы мүмкін, бұл орайда салық сомасы тарифке кіріктіріледі.

Акциздер Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және оның аумағына импортталатын мына тауарларға, акцизделетін тауарлар мен қызмет түріне салынады: спирттің барлық түрлері, алкоголь өнімі, темекі бұйымдары, құрамында темекі бар басқа өнімдер, бензин (авиациялық бензинді қоспағанда), дизель отыны, жеңіл автомобильдер (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын автомобильдерден басқа), ойын бизнесі, лотореяны ұйымдастыру мен өткізу. Акциз мөлшерлемесін Үкімет бекітеді және тауар құнына пайызбен немесе заттық нысандағы өлшем бірлігіне абсолюттік сомада белгілейді. [6, 137-138 б.]

Қазақстан Республикасының аумағында: акцизделетін тауарлар шығаратын, акцизделген тауарларды кедендік аумағына импорттайтын, бензиннің және дизель отынының көтерме, бөлшек саудасын жүзеге асыратын, қызметтің акцизделетін түрлерін жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар акциз салығын төлеушілер болып табылады.

5. Жер қойнауын пайдаланушы үшін белгіленетін салық режимі тек қана Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен жер қойнауын пайдалануға жасалатын келісімшартта айқындалады.

Келісімшарттардың негізгі түрлеріне қарай жер қойнауын пайдаланушыларға салық салудың екі үлгісі белгіленген: жер қойнауын пайдаланушының Салық кодексінде көзделген салықтар мен басқада міндетті төлемдердің барлық түрлерін төлеуін көздейді; жер қойнауын пайдаланушының өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін төлеуін, сондай-ақ салық заңнамасында көзделген салықтар мен басқада міндетті төлемдердің барлық түрлерін төлеуін көздейді. [3, 237-240 б.]

Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтар мен арнаулы төлемдері:

- Үстеме пайдаға салынатын салық;

- Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері: бонустар (қол қойылатын, коммерциялық табу), роялти;

Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі.

6. Әлеуметтік салық еліміздің салық жүйесіне 1999 жылы енгізілген тікелей салық. Қазақстан Республикасының резиденттері , сондай- ақ тұрақты мекеме арқылы Қазақстан Республикасында қызмет ететін резидент емес заңды тұлғалар, жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар мен адвокаттар әлеуметтік салықты төлеушілер болып табылады.

Салық салу обьектілері- резидент және тұрақты мекеме арқылы жұмыс жасайтын резидент емес заңды тұлғалар үшін әлеуметтік салық салу обьектісі жұмыс берушінің қызметкерлерге төлейтін шығындары, ал жеке кәсіпкерлер, нотариустар мен адвокаттар үшін әлеуметтік салық обьектісі болып салық төлеушінің өзін қоса алғанда, қызметкерлердің саны болып табылады. Салық ставкасы- 20 пайыздан 5 пайызға дейін сараланады.

7. Көлік құралдарына салынатын салықты меншік құқығында салық салу обьектісі бар жеке тұлғалар және меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында салық салу обьектілері бар заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері төлеушілер болып табылады. Уәкілетті органдарда мемлекеттік тіркеуге жататын және есепте тұрған көлік құралдары, тіркемелерді қоспағанда, салық салу обьектілері болып табылады. Жүк көтергіштігі 40 тонна және одан асатын крьерлік автосамосвалдар, мамандандырылған медициналық көлік құралдары салық салу обьектілері болып табылмайды. Салық ставкасы көлік құралдарының двигателінің көлеміне қарай, қуатына немесе жүк көтергіштігіне қарай айлық есептік көрсеткіштерге белгіленген және көлік құралдарының түрлері бойынша сараланған. Аталмыш салықтан Ұлы Отан соғысына қатысушылыр, көп балалы аналар, мүгедектер жоғары наградалармен марапатталған адамдар (салық салу обьектісі болып табылатын бір автокөлік құралдары бойынша), мемлекеттік мекемелер, мамандандырылған ауыл шаруашылық техникасы бойынша біріңғай жер салығын төлеушілерді қоса алғанда, ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер босатылған.

8. Мүлікке салынатын салық тура нақтылы салыққа жатады. Оның мөлшері мүліктің табыстылығына емес, төлеушілер мүлкінің құнына байланысты. Еліміздің аумағында меншік шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару және меншік құқығында салық обьектісі бар заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер мүлікке салынатын салықтың төлеушілері болып табылады.

Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер үшін негізгі құралдар мен материалдық емес активтер салық салу обьектісі болып табылады. Жеке тұлғалар үшін салық салу обьектісі Қазақстан Республикасының аумағындағы тұрғын үй жайлар, саяжай құрылыстары, гараждар және т.б. құрылыстар мен ғимараттар болып табылады. Жеке тұлғалар үшін мүлік салығының ставкасы 0,1 пайыздан 1 пайызға дейінгі аралықта сараланған, ал заңды тұлғаларға бір пайыздан жоғары. Коммерциялық емес ұйымдар, әлеуметтік салада қызмет ететін ұйымдар, негізгі қызметі кітапханалық қызмет болып табылатын ұйымдар, ғылыми кадрларды мемлекеттік аттестаттау қызметтерін іске асыратын мекемелер, жұмыскерлерінің 51 пайыздан астамы мүгедектер болып келетін кәсіпорындар салық салу обьектілерінің орташа жылдық құнына 0,1 пайыз мөлшерлеме бойынша мүлік салығын төлейді. [3, 242-247 б.]

9. Жер салығының мақсаты – экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету және жерді сақтау, құнарлығын арттыру, территориялардың әлеуметтік – мәдени дамуы үшін қажетті шараларды іске асыру арқылы бюджетке түсетін табыстарды құрау.

Жер салығы меншікті салықтарға жатады. Салықтың түпкі мақсаты меншікті тиімді пайдалануға ынталандару. Салықтардың мөлшері меншіктің көлеміне қарай белгіленеді: меншіктің көлемінің ірі болуы табыстың жоғары болуына кепілдік бермейді, егер салық жоқ болса, ірі меншік иелері көп артықшылықтарға ие болып, мүлікті дұрыс пайдалануға ұмтылыс еді. Меншік салықтары қоғам алдындағы салық жауапкершілігін бірдей көтеруге бағытталған нақты салықтарға жатады.

Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі – салықтар. Дамыған елдерінің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90% құрайды.

Қазақстан Республикасының бюджеті екі жүйеге бөлініп, қазіргі таңда республикалық және жергілікті бюджетті құрап отыр. Республикалық бюджетке: корпоративтік табыс салығы, қосылған құн салығы, акциздер, бонустар, роялтилер, ҚР территориясын өткені үшін алым, кедендік төлемдер, және басқа да салықтық емес түсімдер кіреді. Ал жергілікті бюджетке жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, мүлік салығы, жер салығы, көлік құралдарына салынатын салық, бірыңғай жер салығы тағы басқа да алым және төлем түрлерін атауға болады.

1.2 Жер салығының мазмұны, салық салу обьектілері

Жеке тұлғалар мен шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржыларының бір бөлігін жерге төлем ретінде мемлекеттің өзіне алуын жер салығы деп аталады.

XX ғ. басында Н. Сухановтың жүргізген теориялық зерттеулері өз мәнділігін әлі күнге дейін жоғалтқан жоқ. Ол ренталық салымдарды сипаттай отырып: “ренталық салым екіге бөлінеді: біріншіден, қандай салық түрінде жер рентасын алуға болады және екіншіден, қандай жолмен рентаны қоғамдық қажеттілікке бағыттау, яғни қалай оны бөлуге болады және тек жер салығын салу арқылы ғана белгілі бір топ жер иеленушілерінің монополиясымен және артықшылықтарын басқалардың мүдделері үшін жоюға болады”. [10]

1992 жылы жер салығы енгізіліп, оның көздегені жерді рационалды қолдану, жердің құнарлығын арттыру үшін түрлі қажетті шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз ету болды. Нарықтық экономикаға көшуге байланысты Қазақстанда 1995 жылдан бастап жер реформасы іске асырыла бастады. Бұл реформаның негізгі мақсаты жер қатынастарын өзгерту, жаңа жер пайдаланушыларын және жер нарығын қалыптастыру. Жер реформасының нәтижесінде жер қоры қайта бөлініп, жерде әртүрлі шаруашылықтың түрлері қалыптасты. Бұрынғы колхоздар мен совхоздар акционерлік қоғамдар, шаруашылық серіктестіктері, шағын кәсіпорындар, шаруа қожалықтары ретінде қайта қалыптасты.

Жер салығының мақсаты – экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету және жерді сақтау, құнарлығын арттыру, территориялардың әлеуметтік – мәдени дамуы үшін қажетті шараларды іске асыру арқылы бюджетке түсетін табыстарды құрау.

Қазіргі іске асырылып жатқан салық заңдарына сәйкес заңды және жеке тұлғалардың меншігі жыл сайын салық салуға жатады.

Жер салығын төлеушілер болып, Қазақстан Республикасының азаматтары, ұйымдар, серіктестіктер, мекемелер, сонымен бірге кәсіпорындар, халықаралық серіктестіктер және ұйымдар, шетел заңды тұлғалары және азаматтары, жер учаскесін пайдаланатын резидент еместер.

Салық салу мақсатында барлық жерлер олардың нысаналы арналымы мен тиістілігіне қарай санаттарға бөлді. Жердің белгілі бір немесе өзге санаттарға жататындығы жер заңнамасымен белгіленетін болды.

Салық салу мақсатындағы барлық жерлер оладың арналған нысанасы мен тиесілілігіне қарай мынадай санаттарға және салық салу обьектілеріне бөлінеді:

ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге;
елді мекендер жерлеріне;
өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де шаруашылық емес мақсаттағы жерлерге;
ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлеріне, сауықтыру, реакциялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерге;
орман қорының жерлеріне;
су қорының жерлеріне;
запастағы жерлерге жатқызылуына қарай қарастырылады.

Салық мөлшерлемелері жердің сапасына, тұрған орнына, сумен қамтамасыз етілуіне қарай сараланған және жер алаңының бір өлшеміне гектарға, шаршы метрге белгіленген. Базалық мөлшерлемелерге Үкімет жыл сайын белгілейтін болды. Бюджетке жер салығы жер учаскесінің орналасқан жері бойынша төленетіні заңмен бекітілді.

Жердің белгілі бір немесе өзге санатқа жататындығы Қазақстан Республикасының жер туралы заң актілерімен белгіленеді. Елді мекендер жерлері салық салу мақсаты үшін мынадай екі топқа бөлінген:

тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлерді қоспағанда елді мекендер жерлері;
тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлер. [6, 171 б.]

Мыналар салық салу объектісі болып табылмайды: елді мекендердің ортақ пайдалануындағы жер учаскелері, алаңдар, көшелер, жолдар, өткелдер, жағалаулар, парктер, скверлер, су қоймалары, жағажайлар, зираттар және халықтың мұқтаждарын қанағаттандыруға арналған өзге де объектілер алып жатқан және соларға арналған жерлер елді мекендердің ортақ пайдалануындағы жерлерге жатады. Ортақ пайдаланудағы мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатқан жер учаскелері. Ортақ пайдаланудағы кесіп берілеген белдеудегі мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатқан жерлерге жер алаптары, көлік жүріп өтетін тарамдар, жол салымдары, жасанды құрылыстар, жол бойындағы резервтер мен өзге де жол қызметін көрсету жөніндегі құрылыстар, жол қызметінің қызметтік және тұрғын үй-жайлары, қардан қорғау екпелері мен жасыл желектер орналасқан жерлер. [2, 70 б.]

Негізінде жер салығының мөлшері жер пайдалану құқығын, өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар және жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті орган әр жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік сандық және сапалық есебінің дерекетері негізінде есептеледі.

Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге салынатын салық- ауыл шаруашылығының қажеттері үшін берілген немесе осы мақсаттарға арналған жер ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер деп танылады. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер құрамына ауыл шаруашылығы алқаптары мен ауыл шаруашылығының жұмыс істеуіне қажетті ішкі шаруашылық жолдары, коммуникацилар, тұйық су айдындары, мелиорациялық жүйе, қора-жайлар мен ғимараттар орналасқан жерлер, сондай-ақ басқа да алқаптар (сор, құм, тақыр және ауыл шаруашылығы алқаптарынының алабына қосылған басқа да алқаптар) жатқызылады. Ауыл шаруашылығы алқаптарына егістіктер, тыңайған жерлер, көп жылдық екпелер егілген жер, шабындықтар мен жайлымдар жатады.

Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер:

- жеке меншікке – Қазақстан Республикасының азаматтарына өзіндік қосалқы шаруашылығын, бағбандықты, саяжай құрылысын дамыту үшін;

- жеке меншікке немесе жер пайдалануға – Қазақстан Республикасының жеке және заңды тұлғаларына шаруа (фермер) қожалығын жүргізуге, тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісі, орман өсіру, ғылыми зерттеу, тәжірибе жүргізу және оқыту мақсатында, қосалқы ауыл шаруашылығын, бақша және мал шаруашылығын жүргізу үшін;

шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға 10 жылға дейінгі мерзімге жалдау шарттарымен уақытша жер пайдалануға беріледі.

Ауыл шаруашылығы мақсатындағы арналмаған жерді пайдаланушы заңды тұлғалар жер салығын ағымдағы жылдың 20ақпанынан, 20 мамырынан, 20 тамызынан және 20 қарашада тең үлеспен төлейді.

Азаматтар мен заңды тұлғаларға жер пайдалануға немесе меншікке берілетін ауыл шаруашылығы алқаптарының сапасын мемлекеттік бағалау мақсатында республикалық бюджет қаражаты есебінен топырақты зерттеу, топырақ-мелиорациялық, геоботаникалық зерттеулер мен топырақты бағалау материалдары деректерінің негізінде ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерінің паспорты жасалады. Жер учаскелері паспортының нысанын жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті орган бекітеді.

Жер учаскесінің паспортын жасау жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру мен оны беруді жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдар жүзеге асырады.

Ауыл шаруашылығы мақсатына арналған жерге салынатын жер салығының базалық ставкалары – азаматтардың жеке қосалқы шаруашылық жүргізуіне, бау-бақша және сая-жай құрылысына арнап берген жерлерін қоспағанда, 1 гектар есебімен белгіленіп, топырағының сапалығына қарай белгіленеді. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексінің 329-шы бабына сәйкес Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын базалық салық ставкасы төмендегі кестеде көрсетілген.

«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексінің 329-шы бабына сәйкес Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын базалық салық ставкасы

Кесте – 1

Жер салығының классификациясы

Бонитет балы

Базалық салық ставкасы (теңге)

Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын базалық салық ставкасы

1 - ден 10- ға дейін

11-ден 20-ға дейін

21-ден 30-ға дейін

31-ден 40-қа дейін

41-ден 50-ге дейін

51-ден 60-қа дейін

61-ден 70-ке дейін

71-ден 80-ге дейін

81-ден 90-ға дейін

91-ден 100-ге дейін

100-ден жоғары

0,48 – 2,41

2,89 – 4,82

5,31 – 9,65

14,47 – 24,12

28,95 – 38,60

43,42 -53,07

57,90 – 82,02

86,85 – 110,97

115,80 – 144,75

149,57 – 193,00

202,65

Арнайы жер қоры. Жерді ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілердің арасында қайта бөлу мақсатымен ауыл шаруашылығы мақсатындағы жермен босалқы жер есебінен арнайы жер қоры құралады. Санитарлық нормалар мен талаптарға сай келетін ауыл шаруашылығы өнімін өндіруге мүмкіндік бермейтін жер учаскелері арнайы жер қорына енгізілмейді.

Шаруа (фермер) қожалығын жүргізуге арналған жер учаскелері. Жер учаскелері шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін Қазақстан Республикасының азаматтарына жеке меншік құқығымен немесе өтеулі уақытша жер пайдалану құқығымен 49 жылға дейінгі мерзімге, ал шалғайдағы мал шаруашылығын жүргізу үшін (маусымдық жайылым) уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығымен Жер Кодексіне және Қазақстан Республикасының шаруа (фермер) қожалығы туралы заңдарына сәйкес беріледі. Жер учаскесін шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін алуға басым құқықты жеке еңбегімен қатысу негізінде шаруашылық жүргізетін, арнаулы ауыл шаруашылығы білімі мен біліктілігі бар, ауыл шаруашылығында іс жүзінде жұмыс тәжірибесі бар және осы ауданда, қалада, ауылда, кентте тұратын азаматтар пайдаланады.

Елді мекендер жері. Қалаларды, кенттерді, ауылдарды, селолар мен басқа да қоныстарды дамыту үшін берілген жер учаскелері елді мекендер жерінің санатына жатады. Елді мекендердің жері өзге әкімшілік-аумақтық құрылымдардың жерінен қаланың шегі, кенттің шегі, ауылдық елді мекеннің шегі арқылы шектеледі.

Елді мекендердің жерлеріне салық салынатын алаңға құрылыс пен ғимараттардың алып тұрған жер учаскесі, оларды ұстауға қажетті учаскелер, сондай-ақ, егер олар басқа азаматтар мен ұйымдарға берілмеген болса, әрі жалпы пайдаланымдағы жерлер болмаса, санитарлық-қорғау аймақтары, техникалық және өзге де аймақтар енеді. Жергілікті өкілді органдар өз құзыры шегінде жер учаскесінің орналасқан өңіріне, оның сумен қамтамасыз етілуіне, шаруашылық жүргізудің өндірістік және басқа жағдайларына байланысты жер салығының базалық ставкасын азайтуға немесе көтеруге құқылы, бірақ 20% артық көтермеуге тиіс.

Жер учаскелерін елді мекендер жеріндегі ортақ пайдаланудағы жерлерге жатқызуды, сондай-ақ олардың нысаналы мақсатының өзгеруіне байланысты ортақ пайдаланудағы жердің құрамынан шығаруды өз құзыретіне сәйкес жергілікті атқарушы органдар жүзеге асырады.

Ортақ пайдаланудағы жерден жер учаскелері жеке меншікке оларды ортақ пайдаланудағы жер құрамынан шығарғаннан кейін ғана берілуі мүмкін.

Өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және ауыл шаруашылығынан өзге мақсатқа арналған жер.

Азаматтар мен заңды тұлғаларға берілген жер өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және ауыл шаруашылығынан өзге мақсатқа арналған жер деп танылады. Бұндай жерлерді пайдалану ерекшеліктері Қазақстан Республикасының арнайы заңдарымен белгіленеді.

Өнеркәсіп жеріне өнеркәсіп объектілері орналастыру мен пайдалану үшін берілген жер, соның ішінде олардың санитарлық-қорғау және өзге де аймақтар жатады. Аталған мақсаттарға берілетін жер учаскелерінің мөлшері белгіленген тәртіппен бекітілген нормаларға немесе жобалау-техникалық құжаттамаларға сәйкес айқындалады, ал жер учаскелерін бөліп беру оларды игеру кезектілігі ескеріле отырып жүргізіледі.

Автомобиль, теңіз, өзен, ішкі су, темір жол, әуе және өзге де көлік түрі объектілерінің қызметін қамтамасыз ету және оларды пайдалану үшін берілген жер көлік жері болып табылады.

Көлік жері. Автомобиль, теңіз, өзен, ішкі су, темір жол, әуе және өзөге де көлік түрі объектілерін дамыту, салу және қайта жаңарту үшін жағдай жасау мақсатында Қазақстан Республикасының көлік туралы заңдарында көзделген тәртіппен жерді резервте ұстау жүзеге асырылуы мүмкін.

Темір жол көлігінің жері:

- магистраль жолдарына және солармен технологиялық байланыстағы құрылыстар мен ғимараттарға (темір жол белдеуі, көпірлер, тоннельдер, сигналдық жабдықтар, техникалық- қызметтік үйлер);

- кірме жолдарға;

- энергетика, локоматив, вагон, жол және жүк шаруашылықтары, сумен жабдықтау және канализация құрылыстары, қорғау және бекіту екпелері, қызметтік және темір жол көлігіне қызмет көрсетілетін арнаулы мақсаттағы өзге де объектілер бар темір жол станцияларына;

- темір жолдарға берілген белдеулер мен күзет аймақтарына бөліп берілген жер жатады.

Автомобиль көлігінің жері. Автомобиль көлігі қажеттеріне арналған жерге:

- автомобиль жолдарына, олардың конструкциялық элементтері мен жол ғимараттарына және олармен технологиялық байланысқан құрылыстар және ғимараттарға;

- автовокзалдар мен автостанцияларды, автомобиль көлігінің басқа объектілерін және жер беті мен жер асты үйлерін, құрылыстарын, ғимараттарын, құрылғыларын пайдалану, күтіп-ұстау, салу, қайта жаңғырту, жөндеу, дамыту үшін қажетті жол шаруашылығы объектілерін орналастыру үшін;

- автомобиль жолдарына бөлінетін белдеулерді белгілеу үшін бөлініп берілген жер жатады.

Автомобиль көлігінің қажеттері үшін бөліп берілетін белдеуге арналған жер учаскелері жолдың санатына байланысты және жобалау құжаттамасына сәйкес белгіленген нормалардың негізінде беріледі.

Теңіз және ішкі су көлігінің жері. Теңіз және ішкі су көлігінің қажеттеріне арналған жерге теңіз және өзен порттарын, айлақтар, гидротехникалық ғимараттар, жер беті және жер асты үйлерін, құрылыстарын, ғимараттарын, құрылғыларын пайдалану, күтіп-ұстау, салу және басқа да объектілерін орналастыру үшін бөлініп берілген жер жатады.

Әуе көлігінің жері. Әуе көлігінің қажеттеріне арналған жерге әуежайлар, әуеайлақтар, аэровокзалдар, ұшып көтерілу-қону белдеулерін және жер беті мен жер асты үйлерін, құрылыстарын, ғимараттарын, құрылғыларын пайдалану, күтіп-ұстау, салу және басқа да объектілерін орналастыру үшін бөлініп берілген жер, сондай-ақ олардың күзет аймақтары жатады.

Байланыс пен энергетика жері. Байланыс, радио хабарларын тарату, теледидар, ақпарат қажеттеріне арналған жерге тиісті инфрақұрылымдардың объектілерін орналастыру, байланыстың кабель, радиореле және әуе желілері, соның ішінде жер астындағы желілер үшін бөлініп берілген жер.

Энергетика жерлері су электр станцияларын, атом станцияларын, жылу станциялары мен олардың құрылыстары мен объектілеріне қызмет көрсететін басқа да электр станцияларын орналастыру. Электр таратудың әуе желілерін, электр таратудың кабель желілерінің жер бетіндегі құрылыстарын, шағын станцияларды, тарату пунктерін, энергетиканың басқа да құрылыстары мен объектілерін орналастыру үшін бөлініп берілген жер учаскелерін атауға болады.

Қорғаныс қажеттеріне арналған жерлер. Қарулы Күштердің әскери бөлімдерін, әскери полигондарын, әскери-оқу орындары мен өзге де ұйымдарын және қорғаныс пен қауіпсіздік саласындағы міндеттерді атқаратын басқа да әскерлердің объектілері мен ғимараттарын орналастыру және олардың тұрақты қызметі үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі берген жер учаскелері қорғаныс қажеттеріне арналған жер деп танылады.

Өнеркәсіп, байланыс, көлік, қорғаныс және басқа ауыл шаруашылығы мақсатына арналмаған жерлерінде орналасқан өңіріне, коммуникациялар болуына және басқа факторларға қарай 20% асырмай азайтуға немесе арттыруға құқығы бар. Сауықтыру және қалпына келтіру мақсатындағы жердің құрамына кіретін және ауыл шаруашылық мақсатына пайдаланылатын учаскелер ауыл шаруашылық мақсатына арналған жерлер үшін көзделген тәртіп пен шарттар негізінде салық салуға жатады.

Орман қоры жерінің құрамына кіретін және ауыл шаруашылығы мақсатына пайдаланылатын учаскелер, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер үшін көзделген тәртіп пен шарттар негізінде салық салуға жатады.

Жерді ерекше шарттармен пайдалану аймақтары. Тұрғын халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және өнеркәсіп, көлік объектілері мен өзге де объектілерді пайдалану үшін қажетті жағдайлар жасау мақсатында аймақтар белгіленеді, аймақтарды белгілеу мақсаттарына сай келмейтін қызмет түрлеріне олардың шегінде шек қойылады немесе тыйым салынады.

Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жері, сауықтыру, рекреакциялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер.

Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жеріне биосфералық, мемлекеттік ұлттық табиғи парктердің, мемлекеттік табиғи резерваттардың, мемлекеттік табиғат ескерткіштерінің, мемлекеттік қорық аймақтарының, мемлекеттік табиғи қорықшалардың, мемлекеттік зоологиялық парктердің және басқа да табиғи қорықтары жатады. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жері мемлекет меншігінде болады және жекешелендіруге жатпайды. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерін өзге қажеттерге алып қоюға жол берілмейді.

Ауылшаруашылығы өндірісін жүргізу үшін пайдаланылатын, ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жеріндегі ауыл шаруашылығы алқаптары аталған мақсаттар үшін ерекше қорғалатын табиғи аумақтар шекарасындағы елді мекендерде тұратын Қазақстан Республикасының азаматтарына Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен берілуі мүмкін.

Сауықтыру мақсатындағы жерге табиғи шипалы факторлары бар курорттар, сондай-ақ аурудың алдын алу мен емдеуді ұйымдастыру үшін қолайлы жер учаскелері жатады. Адам ауруының алдын алу мен емдеуді ұйымдастыру үшін қолайлы санитарлық және экологиялық жағдайларды сақтау, сауықтыру мақсатындағы аумақтар жерінде Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес санитарлық-қорғау аймақтары белгіленеді. Сауықтыру мақсатындағы жердің күзет, санитарлық-қорғау және өзге де қорғау аймақтарының шекарасы мен оны пайдалану режимін жергілікті өкілді және атқарушы органдар айқындайды.

Рекреакциялық мақсаттағы жер. Халықтың ұйымдасқан түрдегі жаппай демалысы мен туризміне арналған жерлер және сол үшін пайдаланылатын жер рекреакциялық мақсаттағы жер деп танылады. Рекреакциялық мақсаттағы жер құрамына демалыс үйлері, пансионаттар, кемпингтер, дене шынықтыру және спорт объектілері, туристтік базалар, стационарлық және шатырлы турситік-сауықтыру лагерьлері және сол сияқты басқа да объектілер орналасқан жер учаскелері кіруі мүмкін.

Тарихи мәдени мақсаттағы жерлерге тарихи-мәдени қорықтар, мемориалдық парктер, қорымдар, археологиялық парктер (қорғандар, тұрақтар, қала орындары), сәулет – ландшафт кешендері, жартастағы бейнелер, ғибадат құрылыстары, шайқас және ұрыс алаңдары болған жер учаскелері тарихи-мәдени мақсаттағы жер деп танылады.

Орман қорының жеріне орманды, сондай-ақ ағаш өспеген, бірақ орман шаруашылығының қажеттеріне берілген жер учаскелері орман қорының жері болып саналады. Орман қорының жері мемлекеттік және жекеше орман қоры жерінен тұрады.

Су қорының жеріне су айдындары (өзендер және олармен теңдестірілген каналдар, көлдер, су қоймалары, тоғандар мен басқа да ішкі су айдындары, аумақтық сулар), мұздықтар, батпақтар, су көздерінде орналасқан, ағысты реттейтін су шаруашылығы құрылыстары алып жатқан жер, сондай-ақ осы құрылыстардың су аймақтары мен белдеулеріне және ауыз сумен қамтамасыз етудің бас саға жүйелерін санитарлық күзет аймақтарына бөлінген жер су қорының жері деп танылады.

Су қоры жерінің құрамына кіретін және ауыл шаруашылығы мақсатына пайдаланылатын учаскелер ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер үшін көзделген тәртіп пен шарттар негізінде салық салуға жатады. Су шаруашылығы органдарының үйі, ғимараты және басқа объектілері тұрған су қорының жері елді мекендердің жерлеріне көзделген тәртіп пен шарттар негізінде салық салуға жатады. [11]

Жер салығын анықтау үшін жер учаскесінің алаңы салық базасы болып табылады. Қорға деп сақталған жерлер және әдетте, табиғат қорғау мен тарихи-мәдени, сауықтыру және қалпына келтіру мақсатындағы жерлер, орман және су қорының жерлері, салық салынады деп көрсетілген жерден басқасы, салық салуға жатпайды.

Қазақстан Республикасының салық Кодексінің 339-бабына сәйкес салықты есептеу мен төлеу тәртібі төмендегідей бекітілген:

1. Салықты есептеу әрбір жер учаскесі бойынша жеке салық базасына тиісті салық ставкасын қолдану арқылы жүргізіледі.

2. Салық Кодексіне сәйкес жер салығы салық төлеушіге жер учаскесі берілген айдан кейінгі айдан бастап есептеледі. Жер учаскесін иелену құқығы немесе пайдалану құқығы тоқтатылған жағдайда жер салығы жер учаскесін іс жүзінде пайдалану кезеңі үшін есептеледі.

3. Бюджетке жер салығын төлеу жер учаскесінің орналасқан жері бойынша жүргізіледі.

4. Салық жылы ішінде елді мекенді қоныстың бір санатынан басқа санатына ауыстыру кезінде ағымдағы жылғы жер салығы салық төлеушілерден осы елді мекенді үшін бұрын белгіленген ставкалар бойынша, ал келесі жылы – қоныстардың жаңа санаты үшін белгіленген ставкалар бойынша алынады.

5. Елді мекен таратылған және оның аумағы басқа елді мекеннің құрамына қосылған кезде, таратылған елді мекеннің аумағында жаңа ставка тарату іске асырылған жылдан кейінгі жылдан бастап қолданылады.

6. Салық төлеушілер орналасқан жер учаскелері бонитетінің балдарын анықтау мүмкін болмаған жағдайда, жер салығының мөлшері шектесіп орналасқан жерлердің бонитет балы негізге алына отырып анықталады.

7. Ортақ үлестік меншіктегі салық салу объектілері бойынша салық олардың осы жер учакесіндегі үлесіне барабар есептеледі.

8. Ауыл шаруашылық өнімін өндіруші заңды тұлғалар үшін бюджетпен есеп айырысуды арнаулы салық режимінде жүзеге асыратын заңды тұлғалардың жер салығын төлеу тәртібі Салық кодексіне сәйкес бекітілген. Қорғаныс қажеті үшін берілген жерлерге салынатын салықты алу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді . [6, 181-182 б.]

Жер салығын есептеу мен төлеу тәртібі. Жер салығын есептеу мен төлеудің негізігі құжаты болып табылатындар:

1. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы;

2. жерді иелену және пайдалану құқы үшін берілген акті немесе басқа құжат;

3. ағымдағы жылдың 1 қаңтарына жүргізетін жердің сандық және сапалық есебінің мемлекеттік мәліметі.

Жаңадан бөлінген жер учаскелері бойынша салық сомасының есебі, олар берілген сәттен бастап бір ай ішінде табыс етіледі.

Жеке тұлғалардан алынатын жер салығын есептеуді салық қызметінің органдары жүргізіп, ағымдағы жылдың 1 тамызынан кешіктірмей оларға салық төлеу туралы төлем хабарламасын тапсырып отырады. Төлеушінің есебін алу және жер салығын есептеу жыл сайын ағымдағы жылдың бірінші маусымындағы жағдай бойынша жүргізіледі. Заңды және жеке тұлғалардан алынатын жер салығы, оларға жер учаскесі берілген айдан кейінгі айдан бастап есептеледі. Жер салығын ауыл шаруашылығы жерін иеленушілер мен жерді пайдаланушылар және жеке тұлғалар жер учаскелерінің иелері ағымдағы жылдың бірінші қазанынан кешіктірмей төлейді.

Жер салығы түрінде алынған қаржылар басқарудың қай деңгейінде шоғырландырылу мәселесі маңызды болып табылады. Теориялық тұрғыдан қарастырсақ оның екі тәсілі болуы мүмкін. Біріншісі олардың тікелей мемлекеттік бюджетке түсуі және ауыл шаруашылығымен байланысы жоқ әртүрлі мақсаттарға жұмсалуы мүмкін. Екінші тәсілі жер салығы түрінде алынған қаржылардың көп бөлігі жергілікті бюджетте қалуын қарастырған. Берілген екінші тәсілдің бірнеше себептерге байланысты артықшылықтары бар.

Біріншіден, ренталық табыстар жергілікті бюджеттерді тұрақтандыруға ықпал етеді, бөлек территориялардың өзін-өзі басқару процесінің қаржылық дамуының елеулі тірегі бола алады.

Екіншіден, аймақтық бюджеттерге ренталық түсімдердің түсуі жер салығының деңгейін белгілеудің негізі бола алады.

Үшіншіден, жер салығы түрінде жиналған қаржылар берілген аймақтың шеңберінде жұмсалуыда маңызды мәселе, яғни алынған ренталық түсімдер мемлекеттік қазынада жоғалып кетпей, берілген аймақтың нақты қажетіне жұмсалуы.

Тиісінше жергілікті бюджетке түсетін жер салығы түріндегі қаржылар негізінен ауыл шаруашылық өндірісіне жұмсалуы қажет. Ең бастысы бұларға жердің өнім беруін арттыру, олардың мелиорациясы, ауыл шаруашылығындағы әлеуметтік және өндірістік инфраструктурасын дамыту шаралары жатады.

Жер салығы түрінде алынған қаржылар соңында халықтың тұрмыстық деңгейін жоғарылатуға, ауыр аграрлық дағдарыстан шығуды қамтамасыз ету қажет.

Қазіргі таңда жер учаскелері бар жеке және заңды тұлғалар, сонымен қатар жеке кәсіпкерлер келесілерге байланысты жер салығын төлеушілер болып табылады: жеке меншік, тұрақты жер пайдалану, алғашқы қайтарымсыз уақытша жер пайдалану құққытары негізінде.

Сонымен қатар жерді немесе жер учаскесін тікелей пайдаланғаны үшін жер пайдаланушыны салық төлеушіретінде санауға негіз бола алады.

Жергілікті уәкілетті органдарға жер салығының базалық ставкасынан елу пайыздан жоғары емес мөлшерде жер салығын кемітуге немесе ұлғайтуға құқық берілген.

1.3 Жер салығын салудағы шет елдік тәжірибе
Қазақстан Республикасында жер қатынастарын құқықтық реттеу қиын кезеңнен өтуде. Жер нарығының түрлену проблемаларын зерттеу барысында шет ел жер қатынастары үлкен қызығушылық тудыруда. Сонымен қоса жер нарығының алғашқы дамуы, нарық құрылымының түрленуі, берілген проблеманың құқықтық, саяси және экономикалық аспектілері басты назарда.

Әртүрлі елдердің жер салығын салу жолдары мен жер нарығының құқықтық аспектілерімен танысу келесілерді анықтауға мүмкіндік берді.

Германияда жеке меншік құқығы конституциямен кепілденіп, заңмен бекітіледі. Жер учаскелерін сату-сатып алу осы заңдар негізінде реттеледі. Жерге бағалар тауарға сияқты сұраныс мен ұсыныс негізінде бекітіледі. Жер меншігімен тауар операциялары мемлекеттпен қорғалады. Герменияның жер туралы заңдарының бір ерекшелігі жеке меншіктегі жер мұра бойынша иелікке берілмей, сатылып жіберіледі. Жерді сатып алған адам 20 жыл ішінде жерді қайта сатуға құқы жоқ. Германияда көбіне жер жеке жене жалдық иелікте болып келеді. Жердің 38 пайызы жалдық жолмен пайдаланылады. Германияда ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жердің 1 гектарына жер салығының мөлшері 20 маркадан 650 маркаға дейін құрайды.

Жер салығы ауыл және орман шаруашылығындағы кәсіпорындардың жер учаскелеріне салынады. Салық ставкасы 1,2 пайыз ал егер, мемлекеттік кәсіпорындар, мектеп жасына дейінгі балалар мекемелері, ауруханалар, интернаттар, діни мекемелер, сондай-ақ ғылыми мақсатта қолданылатын жерлер аталмыш салықты төлеуден босатылған. Германияда тұрғын үй құрылысын ынталандыру мақсатында қайтадан салынған тұрғын үйдің иелері 10 жылға дейін жер салығын төлеуден босатылған. Жер учаскесі бір иеден екінші бір иеге сатылған жағдайда салық сату бағасынан 2 пайыз мөлшерінде төленеді. Салықты өткен кезең үшін аванстық төлем түрінде тоқсан сайын общиналар алады. Жердің бағаларының нормативтері әрбір екі жыл сайын басылым беттеріне шығады. Бұл жер учаскелерінің бағалары туралы ақпараттар мен ұсыныстар жөнінде мәлімет алуға мүмкіндік береді.Сонымен қатар нормативтердегі жердің бағаларының деңгейі табиғи-климаттық және технологиялық жағдайларға да байланысты. Германияда жалдық төлемді билік органдары бекітеді және қатаң қадағалайды. [12]

АҚШ-да барлық жерлер ұлттық жер кадасторына қосылған. Онда нарықтық бағадан ерекшеленетін жер учаскелерінің құндық бағалары беріледі. АҚШ-ның барлық жылжымайтын мүліктерінең құндық бағасының үлкен бөлігі қалалық жерлерге келеді бірақ олар барлық жер үлесінің 2 пайызын ғана құрайды. АҚШ-да орталықсыздандыру жоғары дәрежеде және жергілікті құқықтық автономиялар федералды жалпы ұлттық жер заңнамасын кеш бекітті. Басқа елде сияқты қалалық жерлердің бағалары жедел өсуде. Бұл жерлердің бағаларының жоғарылауына байланысты тиісінше оның жалдау ақысының да төлемі жоғарылауда. Жалдық төлемнің үлкен бөлігін саралап жіктеу рентасы құрайды, ол барлық қоғамға тән болуы керек. АҚШ-да барлық жердің 30 пайызы ғана жеке меншікте, қалаған 70 пайызы мемлекеттің және коммуналдық меншікте болып келеді және жердің 66 пайызы жалдық жолмен пайдаланылады. АҚШ-да жалдық төлем жердің құнарлығына, орналасқан жеріне және басқада факторларға байланысты және заңменен немесе штаттардың заңдарына байланысты реттеліп отырады. Келісім шарттарда жалға алудың мерзімі, жалға алушының міндеттері, фермана басқару тәртібі, жалға алушының қызметінің түрі және жалдық төлемнің деңгейі анық, әрі толық көрсетіледі. [13]

Францияның салық жүйесінде жергілікті салықтардың алатын орны зор. Жергілікті салықтардың ішінде бізді қызықтыратындары құрылыс салынған учаскелеріне жер салығы және құрылыс салынбаған учаскелеріне жер салығы болып келеді. Бұл салықтардың ставкаларын алдағы жылдың бюджетін қарастыру барысында жергілікті билік органдары белгілейді. Салық ставкалары заңмен белгіленген максимумнан аспауы керек.

Құрылыс салынған учаскелерге жер салығы барлық құрылыс салынған учаскелерінен өндіріліп алынады. Салық барлық жылжымайтын мүлікке, яғни ғимараттарға, құрылыстарға, резервуарларға, сүрлем мұнараларына және т.б., сонымен қатар өндірістік немесе коммерциялық мақсаттарда пайдаланылатын учаскелерге салынады. Аталған салықтан:

- мемлекет меншігі;

- ауыл шаруашылық мақсаттарда пайдаланылатын қалалардан тысқары жерлерде орналасқан ғимараттар;

- 75 жастан асқан; мүгедектігі бойынша немесе қоғамдық ұйымдардан жәрдем ақы алатын жеке тұлғалар босатылған.

Құрылыс салынбаған учаскелеріне жер салығы егіс жерлерін, ормандарды, карьерлерді, саз, сор жерлері, құрылысқа арналған жерлерді және т.б. қамтыған. Мемлекет меншігіндегі учаскелер аталған салықтан босатылған. Салықтан уақытша қолдан жасалған екпе ағаштары мен ауыл шаруашылық өндірісін дамытуға арналған жер учаскелері босатылуы мүмкін. Францияда жерді жеке меншіке беру жолы анықталған, бірақ жерді сатуға тиым салынған, жердің иесі оны тек фермерлер мен жалға алушыларға ғана жалға бере алады. [14, 56 б.]

Италияда жер толығымен мемлекет меншігінде, тек тұрғын үй маңайындағы учаскелер ғана жеке меншікте болып келеді, бірақ оларды сатуға 30 жылға дейін рұқсат етілмеген. Италияда жер меншігінен алған табыстарына жер учаскелері мен құрылыстардан алған табыстары жатады және кадастрлық әдіс бойынша салық салынады. Жер кадастрын құрау 1939 жылы басталған. Жер рентасының мөлшері кадастрлық тізіммен реттеледі. Кадастрлық бағалау 10 жылда бір рет жүргізіліп тұрады, осы кезең аралығында Қаржы министрлігі түзету коэффицентін қолдануға құқылы. Нақты иесінің қарамағындағы салық салу объектілері бойынша салық мөлшері тариф негізінде бекітіледі. Жалға берілген құрылыстардың салығы жалдық төлем негізінде анықталады. Италияда жердің 29 пайызы жалдық жолмен пайдаланылады. Салық салу мақсатында кешенді табысын есептеу үшін жалдық төлем 10 пайызға, жекелеген жағдайларда 15 пайызға төмендетіледі. Италиданың кейбір таулы аудандарында жалға алу келісімшартының алты жылдық, ал егер шаруа қожалығын толығымен жалға алатын болса, онда он бес жылдық минималды мерзімі бекітілген. [14, 60-61 б.]

Данияда мүлікке салынатын салық ауылшаруашылық жерлерінде қамтиды. Жерді бағалау бес жылда бір рет іске асырылады. Негізгі бағалаудың критерилері- жердің сапасы, пайдалану типі және орналасқан жері болып табылады. Мұнда жер салығы әрдайым жер нарығының конъюнктурасына байланысты анықталып отырылатын жердің құнына негізделген. Жер салығы ауыртпалықты болуы мүмкін, яғни егер фермерлердің табыстарына байланыссыз жердің бағасы өте жоғары қарқынмен өссе, кенет жоғарылауы мүмкін.

Нидерланды елінде жалдық төлемдердің шектері рента негізінде анықталған және қолданыстағы заңмен реттеліп отырылады. Олардың дифференциациясы ауылшаруашылығында пайдалану түріне байланысты (бағбандықта пайдаланылатын, жыртылған, пішен шабу, жайылым жерлері). Жалдық төлемді және қосымша төлемдерді әрбір үш жыл сайын қарастыру заңмен негізделген. Бұл жердің сапасын қайта бағалау қажеттілігімен байланысты. Жалдық төлемнің максималды шегі заңмен қатаң түрде белгіленген. [13]

Қытай Халық Республикасында Конституция бойынша қалалардағы жерлер мемлекет меншігінде болып келеді. Қытайда жерге жеке меншіктің мемлекеттік және кооперативтік түрлері бар.Жер заңында жер «жалпы халықты меншігінде және еңбек ұжымының меншігінде» болып келеді делінген. Жерге ұжымдық меншік ету заңына сәйкес мемлекет жерді реквизициялауы мүмкін, яғни өз иелігіне алуы әбден мүмкін. Жер ұжымдық меншіктен мемлекеттік меншіке ауысады. Реквизиция процесі нарықтың сату- сатып алу қағидасына сай келмейді, ол мәжбүрлі сипатта болады. Қытайда жерге меншік ету айналысы бір жақты болып келеді, яғни тек ұжымдық меншік қана мемлекеттік меншікке ауыса алады, керісінше болуы мүмкін емес. Қытайда жердің 96 пайызы жалдық жолмен пайдаланылады. [5, 133-134 б.]

Жапонияда салық салуда жер учаскелерін құндық бағалау күрделі мәселелердің бірі болып отыр. 1980 жылдардың екінші жартысында Жапонияда жердің бағасы күрт өсіп кетті, бұл таңғаларлықтай жағдай емес, егер елдегі халықтың тығыз орналасқанын ескерсек. Мұндай жағдайға елдегі ерекше экономикалық жағдайларда әсер етті. Дәл жоғарыда аталған кезеңде офистерге деген жоғары сұраныс байқалды, себебі Токио Нью-Йорк және Лондон сияқты қалалармен қатар әлемдегі негізгі ақпараттық және банктік орталықтарының біріне айнала бастады. Банктер мен әртүрлі халықаралық компанияларға арнап салынады деген офистерге сұраныс ұлғайып, спекулятивтік мәмілелердің саны арта түсті. Осы жылдары Жапония өкіметі 2000 жылдарға дейін арналған астананы реконструкциялау жөніндегі жоба жоспарын жаңартқан болатын. Осы жоба бойынша көптеген құрылыстардың салынуы көзделген болатын. Жоба жарыққа шыққаннан кейін жаппай жерді сатып алулар басталы. Бұл сатып алушылардың көбісінің көздегені мемлекеттік органдарға қымбат бағаға қайта сату болған. Екіншіден басқа жылжымайтын мүліктерге қарағанда жерді сатып алу-сату барысында салық салынбаған. Сонымен қатар банкте жермен байланысты мәмілелерді жүргізуші фирмаларға жылдам әрі жеңілдетілген шарттарда несиелер бере бастады, соның ішінде ұзақ мерзімді несиелер. Жер қымбаттамаса арзандамайды деген тұжырым пайда болды. Нәтижесінде соңғы жылдары Токиода жердің бағасының өсуі 50-75 пайыздық деңгейді құрады. Жерге бағаның өсуі қала ішіндегі миграцияға әсер етті, яғни тұрғын үйлер офистерге қайта жабдықтала бастады. Муниципалистер жоғары бағаның әсеріне қоғамдық мақсаттарға арналған жаңа жер учаскелерін: қала инфрақұрылымына кіретін жолдарға, парктерге, басқада құрылыстарға арналған жерлерді сатып алу мүмкіншіліктері болмады. Егер құнға пропорционалды түрде салықтарда жоғарыласа, онда жоғымсыз жағдайлар пайда болар еді. Осы жағдайға байланысты Жапонияда жер салығына байланысты тәртіп енгізілген, яғни ол бойынша жер салығы соңғы рет жүргізілген қайта бағалаумен салыстырғанда 10 пайыздан артық ұлғаймауы тиіс. Жапонияда жерді сатуға рұқсат берілмеген. [5, 131-132 б.]

Кореяда заңдарға сәйкес жерді мұраға беруге, сатуға және банкке кепілдікке қоюға болады. Бірақ бірнеше шектеулер қойылған. Мәселен, ауыл шаруашылық жерлерінің мақсаттық пайдалануы қатаң түрде қадағаланады, сонымен қатар сатқан немесе мұраға алынған учаскелерді бірнешеге бөлуге рұқсат берілмейді.

Израилде индустриалды, қалалық тұрғын үй және басқада ауыл шаруашылықтық емес құрылыстық мақсаттарға арналған жерлерді жалға алуға сұраныс өте жоғары. Сондықтан 1994 жылдан бастап мұндай жерлерді жалға алу үшін аукцион өткізіліп тұрады. Салық бірлігін есептеу үшін нақты жер учаскесінің 1 дунамының бағасы алынады. Жерді пайдалану мақсаттары мен өзектіліктері және мақсаттардың өзгерілуі салықтың пайызында ескеріліп отырады, ал оны мемлекет жер басқармасы арқылы анықтап отырады. Мемлекет жерге деген бағаны өзгертуге құқы бар.

Түркияда жер ресурстарына деген жеке меншік құқықтарының белгіленген мерзімдері болады және мемлекетпен қатаң түрде қадағаланып отырылады.

Шығыс Еуропа елдерінде мемлекеттің, ұжымдық және бірлескен түрдегі жер иемдену мен пайдаланудың жеке түрлерге ауысулары қарастырылған. Негізінен жеке немесе ұжымдық түрде жер пайдалану мен иемденуге ауысуда. [13]

Белоруссияда жер салығы жерді ұтымды пайдалану, жер сапасын сақтау, аумақтың әлеуметтік дамуын көтеру, бюджеттің кіріс көзін толтыру мақсатында енгізілді. Салықты барлық меншік иелері- заңды және жеке тұлғалар (немесе жалға алушылар) төлейді.

Салық салу мақсатында жер бірнеше категорияға бөлінеді:

ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер;
елді мекен жерлері;
орман және су қоры жерлері;
өнеркәсіп мақсатындағы жерлері;
көлік, байланыс, қорғаныс мақсатындағы жерлер.

Салық салу обьектісі болып тұлғаның меншігіндегі, иеленуіндегі және пайдалануындағы жер учаскесі танылады.

Салық мөлшері жер учаскесінің сапасына, орналасқан жеріне байланысты анықталады. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер үшін салық мөлшері жердің кадастрлық бағасы негізінде анықталады.

Жер салығын төлеуден:

радиоактивті ластанған жерлер;
ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлер;
запастағы жерлер;
әкімшілік ғимараттары орналасқан жерлер т.б. босатылады.

Жер салығының ставкасы әр жердің категориясы бойынша бөлек-бөлек анықталған. Жергілікті билік органдары ол ставканы заңмен бекітілген мөлшерде өзгерте (жоғарылатады немесе түсіреді) алады. Бір ерекшелігі- салық ставкасы өткен жылдың желтоқсан айындағы инфляция деңгейін көрсететін коэффицент негізінде жыл сайын қайтадан қаралып отырады. Жер салығы жылына бір рет төленеді.

Қалалардың жерлері бойынша есептелген жер салығының 40 пайызы республикалық, 60 пайызы жергілікті бюджетке түседі. Қалалар жерлерінен басқа жерлер бойынша есептелген жер салығының 25 пайызы республикалық, 75 пайызы жергілікті бюджетке түседі. [14, 121-122 б.]

Ресейде жер салығы жергілікті мүлік салықтарының қатарына жатып, иемдену және пайдалану фактісіне қарай өндіріліп алынады. Жер салығының бюджетке түсуі орталықтандырылған: федералдық бюджетке -30 %, РФ субьектілерінің бюджетіне -20 %, жергілікті бюджетке –50 %. Бекітілген жерге төлем: жыл сайынғы жер салығы, жалдық (арендалық) төлем және жердің мөлшерлік бағасы болып табылады. Жерді иемденуі және пайдалануы бойынша (жалдық төлемнен басқа) жерге салық салынады. [4, 204-206 б.]

Жер салығы мемлекет деңгейінде заңмен бекітіліп, елдің барлық аумағында алынады. Салық ставкасы республиканың заң актісімен немесе аумақтық мемлекеттік билік органының шешімімен бекітіледі. Салық тиісті бюджетке есептеліп, түсу тәртібі жер туралы заңнамалық құжаттармен анықталады.

Қырғызстанда жер реформасын арықарай жалғастыру актуалды проблемаладың бірі болып табылады. Қазіргі кезде жер учаскелерінің үлестері бойынша қиындықтар шешілген, бірақ жер салығын және бірнеше жеңілдіктерді өзгерту бойынша сұрақтар шешілмеген. 2002-2004 жылдар аралығында бюждетке түскен жер салығына талдау жасау барысында жер салығы ең аз мөлшерде түскенін көрсетеді. Жалпы салықтық түсімдердің ішінде жер салығы ең аз мөлшерді құрайды- орташа алғанда 3,4 %, ал ЖІӨ-де 0,4 %. 2002 жылы өткен жылмен салыстырғанда жер салығы бойынша түсімдер 16,8 % төмендеп, 2,2 % болған, ал 2003 52,4 % өсу қарқыны жоғарылап, үлес салмағы 3,0 % құраған, бұл жоғарылау негізінен азаматтардың жер үлестерін пайдалануға құқық алғаннан кейін, жерді ұтымды пайдалана бастағаны мен байланысты болып келеді. 2004 жылы жалпы салықтық түсімдердегі жер салығының үлесі 2,6 % төмендегені байқалады, 2003 жылмен салыстырғанда 0,4 % төмен (немесе 6 млн. сомға). 2002-2004 жылдар аралығындағы Қырғызстандағы ЖІӨ-гі және жалпы салықтық түсімдердегі жер салығының үлесін келесі кесте арқылы көруге болады.

2002-2004 жылдар аралығындағы Қырғызстандағы ЖІӨ-гі және жалпы салықтық түсімдердегі жер салығының үлесі. (%)

Кесте- 2

	2002 ж.	2003 ж.	2004.
Жалпы салықтық түсімдердегі жер салығы	2,2	3,0	2,6
ЖІӨ-гі жер салығы	0,3	0,4	0,4
Қайнар көзі: Қырғызстан Республикасының табыстар жөніндегі Комитетінің мәліметтері

Жер салығының түсуіне бірнеше факторлар әсер етеді:

жер салығының салық салу базасының жоғарылығы;

төмен жер ставкалары;

республика аймақтары бойынша жер учаскелеріне салық ставкаларының дифференциациясы;

жер салығын төлеу барысындағы жеңілдіктердің жоғарылығы;

жер салығын төлеу барысында жеңілдіктерді пайдаланушыладың саны.

Қырғызстан Республикасында жер салығының салық салу обьектісі жер учаскелері болып табылады. Олар өз кезегінде үш топқа бөлінеді:

ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жерле;
ауыл шаруашылығында пайдаланбайтын жерлер;

тұрғын үй маңайындағы учаскелер. [15]

Өзбекістан Республикасында ұйымдық-шаруашылық құрылымының түрленуінің негізгі міндеті жерге мемлекеттік меншік етуді сақтаумен және азаматтардың өмірбойы пайдалануы мен азаматтардың мұраға ала алу құқығы болып табылады. Мемлекеттен 99 жылдық мерзімге жерді жалға алу және оны субарендаға беру кең көлемде дамыған. Жеке меншік кәсіпорындарды ұйымдастыру үшін аукционда ғимараттар мен жерлерді сатып алуға мүмкіндік берілген. Бұл жерлерді кепілге қоюға және сатуға болады. [13]

Дамыған елдер мен ТМД елдерінде қолданылатын жер салығының түрлеріне сүйене отырып, Н. Зенец осы елдердегі нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайларды ескере отырып жер салығының келесідей элементтерін ұсынған:

жер салығының қызметтері- кәсіпорындар мен фермерлік шаруашылықтарға жер салығының нақты әсер етуі (фискалдық, реттеушілік);
салықтың төлеу көздері- салық төленетін шаруашылықтың табысының бір бөлігі;
салықтың мөлшерін белгілеу- салық салудың ауырлығын анықтау тәсілдері;
салық салу обьектісі- салық салуға жататын жерлердің құрамы;
салық салудың анықтау базасы- мысалы, жердің бағасы, ренталық мөлшері, бағаланған балы;
салықты алушылар- аталған салық қай бюджетке түседі (республикалық, жергілікті);
басқа салықтармен байланысы- салық салудың жалпы жүйесінде жер салығы және басқа салықтардың арасындағы қызметтерді бөлу;
жер салығын төлеушілердің категориялары- кооперативтік кәсіпорындар, аккционерлік қоғамдар және т.б.

Жоғарыда аталған елдердегі жер салығының жүйелерінің талдауын келесі кестеден көруге болады.