Сабақ жоспарларының үлгілері (мұғалім іс-тәжірибесінен) Құрастырған: Таумова Арай Жаксыликовна

хромосомалардың атқаратын қызметін және маңызын білу.

2. Хромосомалар арқылы тұқым қуалайтын аурулар мен

ауытқуларды толық ажырата білу.

3. Генетикада адамның тұқым қуалаушылығын зерттеуге

мүмкіндік беретін әдістерді білу.

жинақтамалар, слайд және электронды оқулықтар).

2. Ойларын салыстыруға,анализдеуге, жалпылауға және

қорытындылауға үйрету.

3. Ұлы, дарынды адамдардың шежірелік карталарын құруға

үйрету.

дамыту.

ояту.

дұрыс құра білуге тәрбиелеу.

• 
  түсіндіре басқарып, оза оқыту
  
• 
  жеке және топтық жұмыс
  
• 
  өздік жұмыс
  
• 
  қосымша әдебиеттермен жұмыс
  
• 
  сұрақ – жауап
  

І. Ұйымдастыру кезеңі,бағалау парағын тарату ,топ басшы сайлау

ІІ. Қызығушылықты ояту

Сиқырлы сұрақтар(4 сұрақ)

1. Жынысты қалай анықтайды және аутосом дегеніміз не?

2. Гомозигота және гетерозигота ұғымдарын түсіндір (мысал келтір).

3. Хромосомалардың әртүрлілігі.

4. Жыныспен тіркес тұқым қуалау деген не?

ІІ.Негізгі бөлім.1,2,3,4 топтарға бөлу,мәтін тарату (7минут),кесте толтыру

Өздерің айтып өткендей хромосомалар арқылы әртүрлі аурулар тасымалданады, осы аурулар тұқым қуалайды дедік. Бірақ, хромосомалар тек ауруды ғана емес, сол сияқты адамзат бойындағы дарындылық қасиеттерді де ұрпақтан ұрпаққа таратып осы өмірге дейін жетелеп келген.

«Атадан ұл туса игі,

Ата жолын қуса игі» деп қазақ аталарымыз айтқандай, атаның жолын қуар ұл туса, оның бойындағы бар жақсы қасиеттерді қайталар еді. Осыған орай адам генетикасын бастай отырып, адам да өз алдына бір биологиялық тұлға екенін ескереміз. Соңғы жылдары адамның тұқым қуалаушылығын зерттеу кеңінен бет алған және түрлі әдістер қолдана бастаған.

І топ. Генеологиялық әдіс

«Жақсыдан жаман туса да,

Жаманнан жақсы туса да,

Тартпай қоймас негізге »

Құнанбайдың дарындылық қасиетін көрсететін шежірелік карта құру.

- Дарындылық қасиеттің берілу белгісі.

«Бір биеден ала да туады, құла да туады».

Оқушылар осы әдістің мағынасын толық ашып беруі тиіс.
III топ. егіздерді салыстыру.

Егіздер

(монозиготалар) (дизиготалар)

IV топ туыстық некенің тиімсіздігі.

Үй тапсырмасын беру.§27

Жалпы адамзат қоғамда өмір сүретіндіктен оның эволюциялық дамуында әлеуметтік факторлардың да рөлі бар. Бірақ, біз тек биологиялық жағын қарастырамыз.

Адамның генетикалық объект ретіндегі ерекшелігі — оның генетикасын зерттеуді қиындататын көптеген қайшылықтар бар. Олар: жыныстық жағынан кеш-пісіп жетілетіндігі; әр отбасынан тарайтын ұрпақ санының аздығы; барлық ұрпақтың тіршілік ортасын теңестірудің мүмкін еместігі, хромосома санының көп болатындығы, адамға тәжірибе жасауға болмайтындығы және басты бір қайшылық — адамның кейбір тұқым қуалайтын қасиеттерінің мысалы, қабілеті мен мінез-құлқының дамып қалыптасуына кедергі келтіретін ұлтшылдық, нәсілшілдік сияқты әлеуметтік теңсіздіктің болатындығы.

Осы аталған қиыншылықтарға қарамастан, кейінгі кездерде адам генетикасы жедел қарқынмен дамуда. Ең соңғы жаңалықтардың бірі — ХХІ ғасырдың басында адамның генетикалық кодының шешілуі.

Генеологиялық әдіспен көптеген аурулардың тұқым қуалайтындығы анықталған. Соның бірі — гемофилия. Осы ауру бойынша ағылшын королевасы Виктория әулетінің шежірелік сызбанұсқасы жасалған.

Сонда Виктория мен оның зайыбы мұндай аурумен ауырмаған. Олардың арғы тегінде де ешкім гемофилиядан зардап шекпеген. Бірақ Викторияның ата-анасының біреуінің жыныс клеткасында мутация пайда болған болу керек. Соған байланысты королева Виктория гемофилияның генін тасымалдаушы болып, өзінің көптеген ұрпақтарына таратқан. Сөйтіп, Викториядан мутантты гені бар Х хромосоманы алған барлық ер жынысты ұрпақ гемофилиямен ауырған.
2.Цитогенетикалық әдіс. Бұл әдіспен сау немесе ауру адамның кариотипіне (хромосома жиынтығына) цитогенетикалық талдау жасалады. Цитогенетикалық әдісті пайдаланып тұңғыш рет 1956 жылы Дж.Тийо мен А.Леван қалыпты жағдайда адамның дене клеткаларында 22 жұп аутосомалар және бір жұп — жыныстық хромосомалар болатындығын анықтады. Бұрынғы жыныс генетикасы тақырыбында айтылғандай ер адамда жыныстық хромосома гетероморфты (ХУ), ал әйел адамда гомоморфты (ХХ) болып келетіндігі дәлелденді. Бұл әдісті қолдану адамның дене және жыныс клеткаларында пайда болатын хромосомалық өзгерістерді байқауға мүмкіндік туғызады. Мұндай өзгерістер түрлі аурулардың тууына себепкер болады. Сондықтан цитогенетикалық әдісті медицинада диагностикалық мақсатта қолданады.

Егіздік әдіс. Егіз болып туу адам баласында жиі кездесетін құбылыс. Олардың екі түрі болады: бір жұмыртқалық және әр жұмыртқалық. Бір жұмыртқалық егіздер дегеніміз — бір жұмыртқа клеткасының бір спермато-зоидпен ұрықтануынан екі зиготаның дамуы. Мұндай егіздер бір-біріне айнымастай ұқсас болады, себебі, олардың генотипі бір.

Ал әр жұмыртқа клеткаларының әр түрлі сперматозоидтармен бір мезгілде ұрықтануынан дамыған егіздер бір-біріне онша ұқсамауы мүмкін. Себебі әр түрлі жұмыртқа клеткалары мен сперматозоидтардағы гендердің үйлесімі түрліше болып келеді. Осының ішінде бір жұмыртқалық егіздер аса маңызды жалпы  биологиялық проблеманы, атап айтқанда, белгі-қасиеттердің дамып қалыптасуы үшін тұқым қуалаушылық пен сыртқы ортаның әсерін зерттеуде ыңғайлы материал болып табылады. Мысалы, адамның бойындағы туа біткен қабілетті дамытып, қалыптастыру үшін оқу мен тәрбиенің қандай маңызы бар екендігі анықталады.

Сонымен қатар, егіздік әдіс адамның кейбір тұқым қуалайтын ауруларға (шизофрения, эпилепсия, гемофилия және т.б.) бейімділігін алдын ала анықтауға көмектеседі.

3.Биохимиялық әдіс. Бұл әдіс адам генетикасын зерттеуде соңғы кездері кеңінен қолданылып жүр. Жалпы адамда болатын түрлі тұқым қуалайтын өзгерістер клеткадағы зат алмасудың бұзылуына тікелей байланысты. Олар сол клетканың құрамына кіретін белоктар, нуклеин қышқылдары, көмірсулар, майлар, липидтер және т.б. екенін бұрынғы өткен сабақтардан білесіңдер. Айталық, ДНҚ молекуласында өзгеріс болса, онда ген өзгерді деген сөз. Себебі, геннің өзі сол ДНҚ-дан тұрады. Ал ондай өзгеріс тұқым қуалайды. Биохимиялық әдістің үлкен практикалық та маңызы бар. Мысалы, ДНҚ-ға талдау жасау арқылы баланың ата-анасын дәл анықтап табуға болады. Бұл әдіс қазір археологиялық зерттеулерде де қолданылып жүр. Соңғы кезде Шығыс Қазақстандағы Алтай тауынан табылған "Алтын Адамның” кейбір ұлпалары мәңгі мұздың астында жатқандықтан сақталған. Солардың құрамындағы ДНҚ-ны алып біздің (қазақтың) ДНҚ-мызбен салыстырып зерттегенде олар ұқсас болып шыққан. Бұл біздің арғы тегіміз сақтар, ғұндар екендігін дәлелдеп отыр.

Қорыта айтқанда, қазір адам генетикасын зерттеуде жоғарыда көрсетілгендей әр түрлі әдістер қолданылуда. Соған байланысты адамның генетикалық тұрғыдан толық зерттелген объектілер қатарына қосылатыны сөзсіз.

2. Адамның тұқым қуалаушылығын зерттеуде бірнеше әдістер қолданылады: генеалогиялық, цитогенетикалық, егіздік, популяциялық, онтогенетикалық және биохимиялық әдістер.

Ой жиегiн кiшкене кеңейтсек, әлемде евгеника деген ұғым бар. 1883 жылы ағылшын ғалымы Фрэнсимом Гальтон негiзiн қалаған евгеника – таратып айтқанда «ұрпақты жақсарту iлiмi» деп аталады. Евгеника шарықтап дамыған ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында АҚШ-тың генетика-ғалымдары «демократиялық-евгенистiк республика құру» идеясын көтердi. Аталған идея бойынша евгеника екi бағытта қолға алынды. «Позитивтi евгеника» бойынша америкалық идеологтар үздiк генотиптердi сұрыптап алып, олардың көбеюiне қолайлы жағдай жасауды көздесе, «негативтi евгеника» бойынша нашар генотиптердi анықтап, оларды ұрықсыздандыру, некеге тұруына шек қою және басқа да шаралар арқылы ұрпақ тарату мүмкiндiктерiнен айыруды қолға алды. Алдыңғы бағыт бойынша ұлы адамдардың ұрығын сақтайтын арнайы банк ашу мәселесi қарастырылды. Ол күнi бүгiнге дейiн өмiршеңдiк танытып отыр. Ал «негативтi евгеника» бойынша, әлжуаз, денсаулығы нашар адамдардың көбеюiне қарсы күрестi америкалықтар қолдан ұрықсыздандыру операциясы (вазэктомия) арқылы жүзеге асырды. Алдымен АҚШ-тың бiр ғана Индиана штатында 1899–1912 жылдар аралығында ауру, ақыл-есi кем деп танылған 236 адамға вазэктомия (ұрықсыздандыру) операциясы жасалды. 1935 жылы болса, ол көрсеткiш, яғни, қолдан ұрықсыздандырылғандар саны 21539-ға жеттi...

1.Ұйымдастыру Ойын алаңы казиносияқты безендіріледі, ойыншыларға алдын ала бәріне бірдей мөлшерде «ақыл» беріледі. (15 ақылдан)

Ойынның шарты: ойыншылар казино алаңына жиналады. Оларға сұрақтар мен тапсырмалар беріледі. Олар өздерінің шамасына қарай көнге «ақыл» тігеді. Сұраққа жауап берсе көнге тігілген барлық ақылда иемденеді. Ақылдары тауысылған ойыншылар ойыннан шығады. Ең көп ақыл жинаған ойыншылар жеңімпаз атанады.
Сайыс сұрақтары мынадай бөлімдерге топтастырылған:

1. 
   Ұлы есімдер
   
2. 
   белгілер сыры
   
3. 
   Генетика
   
4. 
   Заңдар
   
5. 
   Мен генетикпін
   
6. 
   Есептер әлемі
   

1. Ген, генотип, фенотип терминдерін енгізген кім? Иогансен

2. Тұқым қуалаудың хромасомалық теориясын ашқан ғалым. Морган

3.Бұл кім? Мендель

4.ДНК –негізгі тұқымқуалау заты екенін анықтаған ғалым. Эрви

5. «Генетика» терминін енгізген ғалым. Бэтсон

1. ♂белгісі

2. ♀ белгісі

3. Р белгісі

4. Г белгісі

5. Ғ белгісі

1. Тұқымқуалаушылық

2. Өзгергіштік

3.Фенотип

4. Генотип

5. доминантты

1. Мендельдің І – заңы

2. Генотип бойынша 1 АА: 2Аа:1 аа бойынша ажырау жүретін заң

3. Дигибридті будандастыруда Мендель өсімдіктің қандай белгілерін алды

4.АаВв генотипінен қандай геметалар түзіледі?

5. Тіркесіп тұқым қуалаудағы тіркесу тпотарының саны

6. Адам организміндегі гендердің саны

– топ «Мен генетикпін»

1. Ақ түс доминантты, қоңыр түс рецесивті гомозиготалы қоңыр түсті организмнің гаметасын жаз.

2. Сары түс доминантты, жасыл түс рецессивті. АА генотипі қандай?

3. Сары түс доминантты, жасыл түс рецессивті. Аа, АА, гаметаларының фенотипін анықта

4. Сары –А, жасыл –а, тегіс –В, бұдыр – в.Сары бұдыр, жасыл тегіс гаметасын жаз

5. АаВВ, ааВв,АаВв, аавв, ААвв гаметаларының генотипімен фенотипін анықта
6 –топ «Есептер әлемі»

1. Қара – доминантты, ақ – рецессивті. Гетерозиготалы қара қоянды ақ түсті қоянмен шағылыстырғанда алынатын ұрпақтардың генотипі мен фенотипі қандай?

2.Домалақ пішін - доминантты, сопақ пішін – рецессивті, гетерозиготалы домалақ пішінді томатты өзара шағылыстырғанда алынатын ұрпақтардың генотипі мен фенотипі қандай?

3. Сары түс – А, жасыл түс – а, ал тегіс бұдырға қарағанда доминантты. Мына дәндердің генотипі бойынша фенотипін анықта: ааВВ,АаВВ,ААВв,Аавв,ааВв,ААвв