С.Қ. Малыбаев, Н. А. Данияров, А. Ж. Қарсақова

 
 
рекуперативтік  тежеу,  ал  төмен  жылдамдықтары  аймағында  реостаттық  те-
жеу пайдаланылады. 
Басқару 
тәсіліне 
байланысты 
тежегіштер 
қолмен 
тежелетін, 
пневматикалық, электрпневматикалық, электрлік және магнитті-рельстік бо-
луы мүмкін. 
Барлық локомотивтер, жолаушылар вагондары және жүк вагондарының 
бір  бөлігі  қолмен  тежейтін  тежегіштермен  жабдықталған.  Оларды  негізінде 
жылжымалы құрамды орнында ұстап қалу үшін қолданады. 
Пневматикалық тежегіш негізгі болып табылады, ол барлық жылжыма-
лы құрамда пайдаланылады. Оның құрылғысын қарастырайық. 
Локомотивтердің  тежегіш  жабдықтарына  пневматикалық  жүйе  мен 
рычагтық  беріліс  жатады.  Пневматикалық  жүйеге  тежегішті  қысылған  ауа-
мен  қоректендіру,  тежегіштерді  басқару,  тежеу  аспаптары,  манометрлер, 
сондай-қ  арматурасы  бар  ауа  құбыры  кіреді.  Барлық  локомотивтердің 
тежегіш  жабдықтардың  принциптік  пневматикалық  сұлбалары    шамамен 
бірдей.  Мысал  үшін    ВЛ80
К
  электровозы  тежегіштерінің  сұлбасын 
қарастырамыз (1.3-сурет). 
 Сығымдағыш - 9  ауаны  бас  резервуарларға – 7 айдайды  және  оларда  
(7,5–9,0)
⋅10
5
 Па қысымды ұстап тұрады. Ауа сүзгіш – 13 арқылы сорылады. 
Тепловоздарда сығымдағыштар  - дизельдің иінді білігінен, электровоздарда 
жеке  электр  қозғалтқыштарынан  жұмыс  істейді.  Тепловоздарда  негізінде - 
1KT, KT6, KT7, K2; электровоздарда  Э-500,  КТ6-ЭЛ  сығымдағыштарын 
қолданады. 
Бас резервуарларда ауаның қысымы  7,5
⋅10
5
 Па төмен төмендеген кезде  
сығымдағыштарды  іске  қосу  және  оларда  қысым  9,0
⋅10
5
  Па  жеткен  кезде 
ажырату  қысым  реттегіштермен - 8 жүргізіледі,  олар  электровоздардағы 
сығымдағыштардың электр қозғалтқыштарын тоқтатады немесе қосады. Те-
пловоздарда сығымдағыштарды жұмыстық немесе бос жүріске ауыстырады. 
Поезд  тежегіштерін  басқару  үшін  локомотивтік  әрбір  кабинасында 
қысым    тұрақтандырғышы  бар  машинист  краны – 4 бар  болады.  
Машинисттің  әрбір  кранын  ажыратқыш  және  құрама  крандар  немесе 
тежегіштерді  блоктау  құрылғысы -   1 арқылы  қоректендіру  және  тежеу 
магистраліне қосады. 
Қосымша тежеу кранын сондай-ақ локомотивтің әрбір кабинасында ор-
натады.  Ол  тек  локомотивтің  ғана  тежегіштерін  басқару  үшін  қызмет 
атқарады:  оны  ажыратқыш  крандар  арқылы  қоректендіру  магистраліне,  те-
жеу  цилиндрлерінің  магистраліне  және  ауа  таратқыштың  құбырына – 15 
қосады. 
Тежеу  аспаптарына  әрбір  локомотивте  және  тежеу  вагонында  орнала-
стырылатын    ауа  таратқыштарды  жатқызады.  Ауа  таратқышқа  тежеу 
магистралі    және  ажыратқыш  кран  арқылы  қосымша  резервуар - 16 және  
қосалқы  тежегіш  кранына -  2 ауа  таратқыш  қосылған.  Ауа  таратқыштар 
арқылы  жіберу  және  зарядтау  кезінде  қосалқы  резервуарлар  тежеу 
магистралінен  ауамен  толтырылады,  ал  тежегіш  цилиндрлері  атмосферамен 
                                                                   29
                            

 
 
қатынасады.  Тежеу  кезінде  тежегіш  цилиндрлері  атмосферадан  ажыратыла-
ды, содан кейін оларға қосалқы резервуарлардан ауа келеді. 
Машинисттің  әрбір  кабинасында  бақылау  параметрлері  орнатылған, 
олар  бойынша  бас    резервуарлардағы,  тежеу  магистраліндегі,  тежегіш 
цилиндрлеріндегі  және    машинист  кранының -  4 теңестіргіш 
резервуарындағы - 3 ауа қысымын бақылайды. 
Екі  кабиналы  локомотивте  қоректендіру  және  тежеу  магистральдары, 
тежегіш  цилиндрлерінің  магистралі  және  қосымша  тежегіштің  ауа  құбыры  
бар.  Локомотивтің  екі  жағынан  да  тежеу  магистралінде  жылжымалы 
құрамның жеке бірліктерінің тежеу магистральдарын  жалпы жүйеге жалғау 
үшін  шлангысы  бар  шеткі  крандарды  қояды.  Секциялар  арасындағы  ауа 
құбырлары да  шлангылармен жалғанады. 
 
                                                                   30
                            

 
 
 
1.3 –
сурет
 
ВЛ
80
К
 электровозы
 тежегі
штерінің
 сұлбасы
 
        
Локомотив әрекеттегі емес қалыпта жүрген жағдайда ажыратқыш кранды 
– 21 ашып,  тежеу  магистралін  кері  клапан – 22 арқылы  қоректендіру 
магистралімен  жалғайды,  ал  өз  араларында  бас  резервуарларды  жалғайтын, 
ажыратқыш 
кранды 
жауып 
тастайды. 
Автотоқтатқыштың 
электрпневматикалық  клапаны  қоректендіру  және  тежеу  магистралінің  ауа 
                                                                   31
                            

 
 
құбырларына    ажыратқыш  кран  арқылы  жалғанған.  Жылдамдық  өлшегішке 
ауа құбыры тежеу магистралінен келеді. Май бөлгіштер - 10 және  түсірілетін 
крандары – 6 бар  жинағыш-резервуарлар    -  5        ауаны  тазарту  қызметін 
атқарады. 
Компрессорлар жұмыс істеген кезде ауа бас резервуарларға айдалады да, 
оларда  оған  қысым  реттегіштері  реттелген  қысым  сақталады.  Қысым 
жоғарылаған  жағдайға  бас  резервуарларда 9,5
⋅10
5
  Па-ға  реттелген, 
сақтандырғыш клапандар – 11 орнатылған. Кері клапандар – 12 ауаны бас ре-
зервуарлардан  сығымдағыштарға  өткізбейді.  Ауа  бас  резервуарлардан 
қоректендіру магистраліне және әрі қарай машинист кранына – 4, қосымша 
тежегіш  кранына - 2 және  ажыратқыш  кран  арқылы  автотоқтатқыштың 
электр-пневматикалық клапанына  (ЭПК–150) келеді. 
Машинист  кранының  тұтқасы  жүру  қалпында  болғанда,  құрама  және 
ажыратқыш крандар ашық тұрған (немесе тежегіштерді блоктау құрылғысы 
қосылып  тұрған)  кезде,  локомотив  кабиналарының  біреуіне  қоректендіру 
магистралінің  ауасы    машинист  кранында  (5,3–5,5)
⋅10
5
  Па  дейін  төмендеп, 
тежеу  магистраліне  және  теңестіргіш  резервуарға – 3 келеді.  Ауа 
таратқыштың – 15 барлық камералары және қосалқы резервуар – 14  тежеу 
магистралінен ауамен толтырылады. Тежегіш цилиндрлері – 17 бұл кезде ат-
мосферамен қатынасады. 
Машинист  кранымен  тежеу  кезінде  оның  тұтқасын    тежеу  қалпына  
ауыс-тырып,  теңестіргіш  резервуардағы  және  тежеу  магистраліндегі 
қысымды      0,5
⋅10
5
  Па  кем  емес  мөлшерге  төмендету  керек.  Бұл  кезде    ауа 
таратқыш  іске  қосылады  және  қосалқы  резервуарды – 14 қосымша  тежегіш 
кранына – 2 баратын  ауа  құбырымен  жалғайды.  Кран – 2 өз  кезегінде    іске 
қосылады  да,  ауа    қоректендіру  магистралінен  кран  арқылы  тежегіш 
цилиндрлеріне  - 20 келеді, ал цилиндрлерге – 17 қысым релесі арқылы – 18 
қоректендіру магистралінен 5
⋅10
5
 Па-ға реттелген, максимум қысым клапаны 
– 19 арқылы  келеді.  Бұл  кезде  тежегіш  цилиндрлеріндегі  қысым  оған 
қосылқы резервуарлардан келген ауаның қысымына байланысты автоматтық 
түрде  кранмен – 2 реттеледі,  бірақ  4,3
⋅10
5
  Па-дан  артық  емес  мөлшерге 
реттеледі  (ауа  таратқыштар  тежеудің  жүктелген  режиміне  қосылғанда). 
Босатқан кезде машинист кранының тұтқасы – 4 босату қалпына қойылады, 
тежеу  магистраліндегі  қысым  жоғарылайды.  Бұл  кезде  ауа  таратқыш 
қосымша тежеу кранына ауа құбырын атмосферамен, ал ол өз кезегінде  те-
жеу  цилиндрлерін  атмосферамен  қатынастырады.  Қосалқы    резервуар  бұл 
кезде ауа таратқышпен тежеу магистраліне қатынастырылады, ондағы қысым 
зарядтық болып қалпына келеді.  
Қосымша тежеу кранының - 2 тұтқасын сағат стрелкасына қарсы  бұрай 
отырып,  оның  көмегімен  бір  локомотивті  тежейді.  Бұл  кезде  ауа 
қоректендіру магистралінен кран арқылы тікелей тежегіш цилиндрлеріне - 20 
және қысым релесі - 18 арқылы тежегіш цлиндрлерге - 17 келеді. Олардағы 
қысым    тұтқаның  қандай  тежеу  қалпына  қойылғанына  байланысты 
анықталады.  Босату  үшін  кранның  тұтқасын - 2 сағат  стрелкасы  бойымен 
                                                                   32