С.Қ. Малыбаев, Н. А. Данияров, А. Ж. Қарсақова

 
 
Үшінші кезеңде болжанады: 
-  жылжымалы құрамның инфрақұрылымын, тартымы мен операторла-
рын толығымен бөлу; 
-  қорытынды шығарған соң Үкіметтің  «Қазақстан Темір Жолы» ЖАҚ 
«Инфрақұрылым» ЖАҚ және «Локомотив» ЖАҚ жеке компанияларына бөлу 
арқылы тарату туралы шешім қабылдауы; 
-  Республика  аумағын    5  аймаққа    (Орталық,  Солтүстік,  Батыс, 
Оңтүстік  және  Шығыс)  бөлу,  олардың  орталықтары  сәйкес  түрде 
Қарағандының,  Астананың,  Ақтөбенің,  Қызылорданың  және  Алматының  
жолаушылық  вагон  депосы  болады.  Реформалаудың  маңызды  міндеттерінің 
бірі  жылжымалы  құрамның  жеке  операторларына  магистральді  желіге 
қатынас  ашу,  яғни  жолаушылар  компанияларын  құру  жолымен  тасымалдау 
қызметінде бәсекелестік жасау, қамтамасыз  етуші қызметте бәсекелес орта-
ны  құру,  өндірісті  оңтайландыру  және  әлеуметтік  сала  объектілерін  бөлу 
болып табылатынын атап өту қажет /3/. 
 
1.3 Жылжымалы 
құрамның 
жіктелуі, 
тепловоздар 
мен 
электровоздардың сипаттамалары 
 
Темір жолдардың қазіргі жылжымалы құрамы: 
-  электрлік жылжымалы құрамнан; 
-  жылулық жылжымалы құрамнан; 
-  қосарлы қоректендіру локомотивтерінен (тартым агрегаттары); 
-  вагондардан тұрады. 
Жылжымалы құрамның негізгі бірліктерін анықтауды қарастырайық. 
Локомотив – құрамдарды немесе жеке вагондарды рельстердің бойымен 
жылжыту үшін тағайындалған, күштік тартым қондырғыcы. Локомотивтерге: 
паровоздар,  газотурбовоздар,  тепловоздар,  мотовоздар,  электровоздар  және 
тартым агрегаттары жатады. 
Паровоздардың отынның химиялық энергиясын механикалық энергияға 
түрлендіретін,  бу машинасы мен қазандығы бар. 
Газотурбовоздардың күштік тартым қондырғысы ретінде газ турбинасы 
болады.   
Тепловоздардың  отынның  химиялық  энергиясын  механикалық 
энергияға түрлендіретін,    іштен жанатын қозғалтқышы (дизелі) болады. 
Мотовоздар - іштен жанатын қозғалтқышпен (дизельмен немесе карбю-
раторлы  қозғалтқышпен)  жабдықталған,  аз  қуатты  тепловоздар  (әдетте 300 
л.с. дейін). 
Электровоздар  энергияны  тартымдық  қосалқы  станциялары  және 
түйіспе  желісі  арқылы  энергия  жүйесінен  алады.  Электровоздардың 
тартымдық  электр  қозғалтқыштары  электр  энергиясын  қозғалыстың  
механикалық энергиясына түрлендіреді. 
Тартым агрегаттары басқару электровозынан және моторлы вагондардан 
тұратын кешенді білдіреді. 
                                                                   10
                            

 
 
Электр  поездары  тіркеме  вагондармен  секциялар  құрайтын,  бір  немесе 
бірнеше  моторлы  вагондардан  тұрады,  бұл  кезде  моторлы  вагондар  түйіспе 
желісінен қорек алады. 
Дизель  поездар  моторлы  вагондары  дизельмен  жабдықталған  секция-
лардан (моторлы және тіркеме вагондардан) тұрады. 
Түйіспелі-шоғырлағыш  поездар  да  секциялардан  тұрады,  бұл  кезде 
олардың моторлы  вагондары түйіспе желісінен де, моторлы вагондардың ас-
тында орналасқан аккумуляторлардан да қорек алады. 
Автомотрисалар – іштен  жанатын  қозғалтқышы  бар,  жолаушылардың 
өзі жүретін темір жол вагондары. Автомотрисаларға әдетте 1 немесе 2 вагон, 
платформа тіркейді. 
Авто  және  мотодрезина – сәйкес  түрде  автомобильдік  немесе 
мотоциклеттік қозғалтқышы бар өзі жүретін арба. 
Сөйтіп,  локомотивтер  автономдық  болады,  олардың  меншікті  күштік 
қондырғысы бар, сондай-ақ, қоректі сырттан алатын  автономдық емес бола-
ды. 
Тепловоздарды келесі белгілері бойынша жіктейді: 
1. Қызметінің тегі бойынша: магистральді және  маневрлі. Магистральді 
тепловоздар  жүк,  жолаушылар  және  жүктік-жолаушылар  тепловоздары  бо-
лады. Жолаушылар тепловоздары жолаушылар поездарын жүргізу үшін пай-
даланылады,  жоғары  жылдамдықты  және  салыстырмалы  түрде  үлкен  емес 
тартым күшін дамытады. Жүк тепловоздарының жолаушылар тепловоздары-
на  қарағанда  қозғалу  жылдамдығы  аз  және  тартым  күші  үлкен  болады. 
Маневрлі 
тепловоздар 
станцияларда, 
тиеу-түсіру 
пункттарында, 
жылдамдықтары  аз  және  тартым  күші  үлкен    кіріс  жолдарында  жұмыс 
істейді. 
Магистральді жүк тепловоздары әдетте әрбір секцияда басқару кабина-
сымен,  екі-үш  секциялық  болып  орындалады.  Магистральді  жолаушылар 
және  маневрлі  тепловоздар  әдетте  бір  секциялық  болып  орындалады,  бұл 
кезде  маневрлі  тепловоздардың - бір  басқару  кабинасы,  ал  жолаушылар 
тепловоздарының бір секцияда екі басқару кабинасы болады. 
2.  Қозғалтқыштан  доңғалақ  жұптарына  берілетін  энергияның  типі 
бойынша:  электрлік,  механикалық,  гидравликалық  және  гидромеханикалық 
берілістері бар. 
3. Экипаж типі бойынша: арбашықты және арбашықсыз. 
4. Секциялар саны бойынша: бір, екі және көп секциялы. 
5. Жолтабанның ені бойынша: қалыпты қалыпты жолтабанды  (1520 мм) 
және тар жолтабанды (750, 900 және 1060 мм). 
Электровоздарды  сондай-ақ келесі негізгі белгілері бойынша жіктейді: 
1.  Токтың  тегі  бойынша:  тұрақты  токты  (түйіспе  желідегі 1500 және 
3000 В кернеумен) және айнымалы токты (10000 және 25000 В). 
2.  Беріліс  типі  бойынша:  бұраушы  моменттің  бір  тартымдық  электр 
қозғалтқыштан доңғалақ жұптарына берілісі (мономоторлы арба) және әрбір 
                                                                   11
                            

 
 
доңғалақ жұбының өзінің жеке тартымдық электр қозғалтқышы (жеке жетек) 
болғанда. 
3.  Қызметінің  тегі  бойынша:  магистралдық,  маневрлік  және  жолаушы-
лар электровоздары. 
 
Тепловоздар 
мен 
электровоздардың 
негізгі 
сипаттамаларын 
қарастырамыз.  Кез-келген  локомотивтің  басты  сипаттамасы  оның 
қозғалтқыш  бойынша  қуаты  болып  табылады.  Тепловоздар  үшін – бұл 
дизельдің 
қуаты, 
электровоздар 
үшін – тартымдық 
электр 
қозғалтқыштарының  анықталған  қуаты.  Қуат  ат  күшімен  (а.к.)  немесе  ват-
тпен (Вт) өлшенеді. 
Осьтік  сипаттама  (доңғалақ  формуласы)  доңғалақ  жұптарының  және 
арбалардың  саны  мен  орналасуын  көрсетеді.  Мысалы,  ТЭЗ  тепловозының 
осьтік сипаттамасы: 2 (3
о
 - 3
о
). 
Осьтік  жүктеме – бұл  рельстерге  бір  доңғалақ  жұбынан  келетін  масса. 
Максимум осьтік жүктеме 23 т артық болмау керек. 
Қызметтік  масса – бұл  жабдықтау  материалдарының,  яғни  отынның, 
судың, құмның, майлау материалдарының толық қоры бар локомотивтің мас-
сасы. 
Іліністік масса - бұл локомотивтің жетекші доңғалақ жұптарына келетін 
массасы. 
Меншікті салмақ – бұл іліністік массаның локомотив қуатына қатынасы. 
Меншікті  қуат - бұл  локомотив  қуатының  оның  іліністік  массасына 
қатынасы. 
Пайдалы әсер коэффициенті – бұл тартым күшінің пайдалы жұмысының 
локомотив қуатына қатынасы. Тепловоздар үшін пайдалы әсер коэффициенті 
- 0,28-0,32, электровоздар үшін - 0,4, паровоздар үшін 0,05-0,09 құрайды. 
 
1.4 Тепловоз паркі туралы жалпы мәліметтер 
 
ХХ  ғасырдың  басында  тепловоздардың  бірқатар  өзіндік  жобалары  
әзірленген  болатын.  Алайда  тек  1924 жылы Ленинград  қаласындағы  Пути-
лов заводында проф. Гаккельдің жетекшілігімен әлемдегі бірінші Щ
эл
-1  се-
риялы  қуаты 1000 а.к.  магистральді  тепловоз  жасалды.  Содан  кейін  Коло-
менск    тепловоз  жасау  заводында  Э
эл
,  О
эл
  сериялы  тепловоздардың 
шығарылуы жөнге келтірілді. 
1946 жылдан бастап Харьков көліктік машина жасау заводы   ТЭ серия-
лы тепловоздардың шығарылуын жөнге келтірді. 
ТЭ3  сериялы  тепловоздар  өткен  жүзжылдықтың 50-80-ші  жылдарында 
негізгі  магистральді  тепловоз  болып  табылған,  оның  үлесіне    темір  жол 
көлігіндегі тасымалдаудың жалпы көлемінің  40%-ке дейінгі мөлшері келген.   
1979 жылдан бастап  2ТЭ121 сериялы,  1982 жылдан бастап  А-714 бірыңғай 
тартымдық агрегаты, дизелінің жақсартылған конструкциясы, жабдықтардың 
өзгертілген  құрамы,  электр  машиналарын  орталықтан  ауамен  жабдықтау 
                                                                   12