Банк жүйесiнiң салынуына байланысты келесi үш моделiн немесе түрiн бөлiп
Банкiлiк жүйенiң екiншi моделi жеке меншiк банктерге негiзделген. Аталған банк
жүйесiнiң моделi барлық мемлекеттерде орын алып отырған деп айтуға болады, өйткенi
банкiлiк iсiнiң өзi жеке меншiк қызметi ретiнде пайда болған немесе жеке меншiк
кəсiпкерлiк деп те айтуға болады. Ал еңдi банкiлiк жүйесiнiң үшiншi моделiне келетiн
болсақ, қазiргi кезде аралас моделi көп тараған болып келедi, яғни оңдай моделi орын
алған кезде мемлекеттiк жəне жеке меншiк банктер болады. Мемлекеттiк банктердi
мемлекеттiк органдары болып табылады, жеке меншiк банктердiң үстiнен билiк ету,
Жеке меншiк банктерге келетiн болсақ, олар кəсiпкерлiк қызметiнiң субъектiлердiң
мемлекетiмiзде екi Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады, жəне
республикадағы банкiлiк жүйесенiң бiрiншi жоғарғы деңгейiн құрайды.
Банкiлiк жүйенiң бiрiншi деңгейiне келесi функциялары тəн болуы қажет, яғни кредиттiк
нарықты ұйымдастыру жəне ондағы кəсiби қызметiн iс жүзiне асыруға байланысты
функциялары. Банк қызметi кəсiпкерлiк қызметiнiң түрлерiнiң бiрi болып табылады. Банк
кез-келген операцияларды жүргiзген кезде, соның iшiнде банк операцияларының өздерiн,
бiрiншiден пайда табуды көздейдi. Сол сияқты, банк кредиттердiң ақша тұрпатында
берiлген үшiн сыйақының көлемiн белгiлейдi, банкiлiк кепiлдiктермен қамтамасыз етедi,
жеке жəне заңды тұлғалардың атынан төлемдерiн жүргiзедi. Банк, өз кезегiнде, өз атынан
қызмет етедi. Бiрақ сонымен қатар банк қызметiнiң кəсiпкерлiктiң бiр түрi болғандықтан,
554
«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ
РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ»
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
банк қызмет ету борышында тек қана өзiнiң ақша мүлiгiн қолданады, яғни қауiп белгiлi
бiр көлемде оның қатысушыларына төледi;
банк операцияларының iс жүзiне асырылуы мемлекеттiк кредит-ақша саясат
жүргiзiлiуiнiң маңызды элементi, бөлiгi болып табылады;
банк қызметi ерекше құқықтық реттеу тəртiбiне ие.
Банктердiң кəсiпкерлiк қызметiнiң қаупi қатысушыларына да тиуi мүмкiн. Еңдi осы
мəселеге тоқталайық. Кез-келген жеке немесе заңды тұлға өз ақталып банк коммерцияның
ұйымға тұтындырып болса, ол ақшасын банкке еңдiрiп, халыққа көмек көрсету жəне
пайда табу үшiн қолданатын бiлуi тиiс. Кез-келген жеке немесе заңды тұлға ақшалы банк
қызметiне тұтындырып оның банк операцияларын жүргiзiлу үшiн пайдаланатынын бiлуi
тиiс. Осы жағдайлар мен мəселелердi еске ала отырып жеке немесе заңды тұлға өз
ақшасын, əрине, жақсы, тұрақты банкке тұтындыратыны дұрыс. Айта кету керек, ақшалар
физикалық сақтау үшiн берiлмейдi, яғни белгiлi бiр пайда көлемiне ие болу үшiн, осы
жағдай банк төлемiнiң мəселесiн азаматтық-құқықтық сақтау мəмiлдеп айыратыны мəлiм.
Мiне, сондықтан, бiздiң ойымызша, ақша жұмылдырушылары, қатысушылары алдын ала
банкiнiң кəсiпкерлiк қызметiнiң қазiрiне төндiрiледi.
Айтылған мəселелер кəсiпкерлiк қауiпi анықтамасымен нақтыландырылады, яғни
жұмылдырушы, банк қызметiн қатысушы жоқ, тарап пайда таба алмауына, ақтарып
айырылу мүмкiндiгiне көзi жетуi тиiс. Осы тұрғыдан, бiздiң ойымызша, «Банктер туралы»
заңның-бап 2-тармақпенен бекiтiлген ереже əдiл болып табылады.
Көрсетiлген ереже бойынша, мемлекет банктердiң мiндеттемелерiне жауап бермейдi, тек
қана егер мемлекет ондай жауапкерлiктi өзiне алмаса немесе мемлекеттiк банктерге
қатысты мемлекет жарғылық қорға тұтындырып мүмкiн көлемiнде жауап бередi. Жалпы
осы жұмыстың келесi бөлiм, тарауларында бiздiң банкiлiк қызметi қоғамдық өмiрдiң
көбiне кең көлемде шектелген саласы екенiне көзiмiз жетедi, көптеген заңды, юридикалық
əдебиеттерде көрсетiлгендей, «банкiлiк қызметi, мемлекет тарапынан, көптеген
шектеулерге ие, ел шектеулер анықталған қоғамдық, жария, құқықтық функциялары iс
жүзiне асыру үшiн керек, солардың iшiнде ақшалардың басылып шығарылуы, төлем-
ақшалық жүйенi ұйымдастыру, қаржы саласындағы қызметтi қадағалау жəне реттеу,
жалпы мемлекеттiк төлем жүйесiн ұйымдастыру, валюталық қадағалау жəне тағы
басқалары».
Достарыңызбен бөлісу: 
