Омаров Ж.
Банкiлер дегенiмiз – ақша қаржылары мен қорларды жинақтау, кредит беру,
ақшалай есеп айырысу, ақшаның белгiлi-бiр түрiн айналысқа жiберу, бағалы қағаздар
шығару жəне олармен операция жасау сияқты т.б қызмет атқаратын экономикалық
арнаулы институттар. Банк товар-ақша қатынастары негiзiнде пайда болады да, оның
əлеуметтiк экономикалық ролi қоғамдық формацияның сипатымен анықталады. Банк
iсiнiң кейбiр белгiлерi құл иеленушiлiк жəне феодалдық қоғамдарда бой көрсетедi. Орта
ғасырда банк iсi ең алдымен Солтүстiк Италияның сауда өнеркəсiптi қалаларында дами
бастады. «Банк» жəне «Банкир» терминдерiнiң түбi «стол» мағынасын беретiн итальян
сөзiнен шыққан. Өйткенi ақша айырбастаушылар мен өсiмқорлар операцияларды стол
басында отырып жүргiзген. Банк саласында мемлекеттiк меншiк жоғары дəрежеде дами
бастады[1].
Дамып келе жатқан елдерде Банктiң көптеген ерекшелiгi бар. Бұрын бұл елдерде
империалистiк елдердiң банк монополияларды үстемдiк еттi. Қазiр кейбiр елдерде ұлттық
жеке меншiктiк банк капиталдары дами бастады. Бұл елдерде мемлекеттiң Банктi өз
қолына алуы оларды ұлт экономикасын өркендету мақсатына пайдалануға жағдай
туғызады[2].
экономикалық тəуелсiздiк айналымға ұлттық валютамыз «теңге» кiргеннен кейiн ғана
келгенi белгiлi.
жүйесiн қайта құрудың iрге тасы болды десек ешбiр қателеспеймiз. Екiншiден тағы бiр
қиымдық банк жүйесiн қайта құру елiмiзде жүзеге асырыла бастаған басқа да
тұспа-тұс. Банк бөлiмшелерi жөнiндегi салмақты, сындарлы саясат кем дегенде түрлi
552
«РОЛЬ ТРАНСПОРТНОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В РЕАЛИЗАЦИИ ПЯТИ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ
РЕФОРМ», ПОСВЯЩЕННОЙ ПЛАНУ НАЦИИ «100 КОНКРЕТНЫХ ШАГОВ»
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Қазақстан банкi жүйесiнде қызмет ететiн мамандардың интелектуалдық
потенциалы қазiргi нарықтыққатынасқа дейiнгi деңгейде қалған жалпы тұрғындардың
негiзгi бөлiгiнiң дəл сондай потенциалынан жоғары. Сондықтан банктер өз дамуының
жолында клиенттердi өтiп жатқан процестердiң аясына тартып, олардың бойына жаңа
мəдениеттi сiңiредi. Банк өзiнiң атқаратын қызметiне қарай орталық эмиссиялық,
коммерцилық, инвестициялық, жинақ, арнаулы салаға бейiмделген банк болып
бөлiнедi[3].
Банктiң меншiк формасы жағынан акционерлiк, банкир үйлерi, кооперативтiк,
мемлекеттiң араласуымен болатын аралас Банк, мемлекет аралық сияқты түрлерi бар.
Банк операциялары пассивтi жəне активтi болып бөлiнедi. Пассивтi операциялар арқылы
Банк кредит беру үшiн, ресурстар құрайды, ал активтi операциялар арқылы осы
ресурстарды пайда табу мақсатына пайдаланады. Банк операциялары неғұрлым көлемдi
болса, оны жүргiзуге кеткен шығын да соғұрлым аз болады. Банктiң шоғырлануы
негiзiнен пайданың қорлануы арқылы банкiлердiң мемлекетi капиталының өсуi түрiнде
iске асады. Қазiргi кездегi Банк шоғырлануының ерекшелiгi сол, ол формальдық түрде
дербес болып саналатын банкiлердiң акцияларын сатып алу немесе алмасу жолымен iрi
банкiлер тарапынан бақылау орнату арқылы iске асырылады. Банк шоғырлануының
мұндай түрi, əсiресе АҚШ-та тараған.
Банкiлiк қызмет «Банктертер жəне банкiлiк қызмет туралы» заңның 30-бабында
көрсетiлгендей банкiлiк операцияларды жəне басқа да, заңда көрсетiлген, операцияларды
iске асыру болып табылады. Субъектiлiк прициптерге негiзделе отырып, кез-келген
операцияны банкiлiк деп тануға болады, себебi банкiлiк операцияны басқа, банктер тағы,
үйлердi жалға алады, яғни банкiлiк операциялармен қатар, банктер басқа да iс-əрекеттердi
жүзеге асырады. Екiншi принциптi ретiнде пəндiк принциптердi алуға болады, жəне осы
жерде бiз банкiлiк операцияның не екенiн айтып кетуiмiз керек. Жоғарыда аталған
операциялар жүргiзу үшiн банкiлерге жəне басқа заңды тұлғаларға лицензияны Ұлттық
Банк қана құқылы. Осы баптың 2-тармағында аталғаннан басқа банкiлер жəне банк
операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдар. Жоғарыда көрсетiлген,
екiншi топ көрiнiп тұрғандай басқа да ұйымдардың құзыретiне кiредi. Сол себептен
соларды тек банктiк қызметiне, банктерге жатқызуға болмайды.
Достарыңызбен бөлісу: 
