ҰЙЫМДАҒЫ БАЙЛАНЫСТЫҢ МƏНІ МЕН МАҢЫЗЫ

5. ҰЙЫМДАҒЫ БАЙЛАНЫСТЫҢ МƏНІ МЕН МАҢЫЗЫ 
 
5.1. Ұйымдағы байланыстың маңызы 
 
Байланыс белгілі бір ұйымның ажырамас жүйесі болып табылады. 
Егер  қандай  да  бір  амалмен  ақпараттың  келуін  тоқтатса,  ұйым  əрі 
тіршілігін жалғастыра алмайды. Байланыс ұйымның барлық саласына 
кірісетін  тұлғалардың  ұйымдағы  өз  қызметтерін  қабылдауды 
қамтамасыз  ететін  жəне  кəсіпорын  бөлімдерін  біріктіретін  жұмыс 
құралы. Ашық жүйелер теориясы  тұрғысынан кəсіпорын сыртқы орта 
жөніндегі  ақпаратты  жинау,  жүйелеу  жəне  талдауға,  сондай-ақ 
өңделген  ақпаратты  қайтадын  сыртқа  ортаға  беруге  құрылған 
байланыс салаларының дамыған жиынтығы ретінде түсіндіреді. 
Байланыс  белгілі  бір  шешім  шығару  мен  оны  іске  асыру  құралы 
ұсынады,  түрлі  жағдай  талаптарына  байланысты  ұйым  қызметінің 
мақсаттары мен процедураларын анықтайтын кері байланысты жүзеге 
асырады. 
Байланыстар – ұйымның өзара байланысты салаларын біріктіруші. 
Байланыс  тоқтасымен  ұйым  қызметі  де  тоқтатылады.  Оның  орнына 
тұлғалардың үйлесімсіз қызметі туындайды. 
Байланыс ұйым қызметтің ішкі элементі болып қана емес ұйым мен 
сыртқы  орта  арасында  ақпарат  алмасудың  басты  маңызы  мəнін 
атқарады.  Байланыс  жүйесі  ұйымның  өз  сыртқы  ортасына 
қосылуының құралы болып табылады. 
Байланыстың құрал-жабдықтарын зерттеу ұжымдық мінез құлықты 
зерттеуге  де  пайдалы.  Егер  белгілі  бір  ұйымның  түрлі  салалары 
арасындағы ақпарат алудың көзі мен ұйымның сыртқы ортадағы мінез-
құлқына  əсер  ету  жолын  көрсете  алсақ,  біз  бұл  ұйымды  негізінен 
түсіне  алар  едік.  Осылайша,  байланыс  ұйымның  маңызды  элементі 
екендігін көреміз. 
Байланыс – бұл  кейбір  идеялардың  ақпарат  бастауының  сол 
ақпаратты  алушының  мінез-құлқын  өзгерту  мақсатында  берілетін 
процесс  болып  табылады.  Мұндай  мінез-құлық  білімдер  мен 
əлеуметтік  қағидалардың  өзгеруіне  алып  келуі  мүмкін.  Ұйым  бұрын-
соңды иерархиялық дəрежелер мен ортақ мақсаттарды көздеген еңбек 
бөлінісіне негізделген жұмысшы тұлғалардың біріккен тұрақты жүйесі 
ретінде  танылады.  Сонымен,  ұйым  басшысы  бағынушыға  бұйрық 
бергенде,  оның  орындалуын  күтеді.  Бұйрық  орындалуы  да 
орындалмауы да мүмкін. Бірақ бұл жерде біз байланыстың бұл амалы 
нақты бір нəтижеге жетуді көздегендіктен болғанын көрсетеді. 
 
89

Ұйымдардағы  жəне  ұйымдар  арасы  мен  олардың  ортасындағы 
байланыс ұйымдық байланысты құрайды. 
Байланыс  моделінің  негізгі 4 компонентін  бөліп  қарауға  болады, 
байланыстың  бастау-бұлағы,  хабар,  жолы  жəне  алушы.  Көрсетілген 
компоненттер  байланыстың  барлық  əрекетінде  көрінетіндіктен,  жай 
ИСКП (источник, сообщение, канал, получатель) түрі деп аталады. Бұл 
байланыстың  жеңілдетілген  түрі,  бірақ  қарастырудың  жөнелту  пункті 
ретінде пайдалы болуы мүмкін. 
Қайнар  көз – хабарды  жасайды.  Байланыстың  қайнар  көзі  болып 
бірге  жұмыс  істейтін  тұлғалар  тобы  немесе  жеке  тұлғаның  өзі, 
сонымен  қатар,  қоғамдық  институт  немесе  ұйымдар  болуы  мүмкін, 
алайда  бұл  жағдайда  да  өз  ұйымының  көлемінде  əрекет  жасаса  да 
тұлғалар  байланыстың  қайнар  көзі  болады.  Хабарды  дайындаудың 
негізгі міндеті қайнар көзде жатыр. 
Хабар – бұл  қайнар  көз  алушыға  беретін  ынта.  Дəл  осы  үшін 
байланыс  əрекет  іске  алады  жəне  осы  əрекет  үстінде  белгілі  бір  ой 
жеткізіледі. 
Хабарлар  қайнар  көз  бен  алушыға  нақты  бір  мағына  беретін 
символдардан (грек сөзінен Symbol – белгі, тұрпат), яғни белгілерден 
тұрады.  Кодтау – беруге  дайындады  мағыналанған  ойда  хабарға 
айналдыру;  ой  мағынасын  таңба-белгіге  айналдырудан  тұрады. 
Декодтау – алынған  ынталандырады  берілген  хабардың  мағынасын 
нақты  түсінікке  айналдыру.  Осылайша,  алушылар  хабарды  таңбадан 
мағынаға айналдырып декодтайды. Таңбаларға мəн-мағына беру үшін 
тұлғалар  құбылыстарды  категорияларға  бөліп,  оған  есім,  яғни  код 
береді. 
Көптеген хабарлар тіл түрінде беріледі. Алайда таңбалар вербальды 
емес,  яғни  ым,  мимика  т.б.  дене  қозғалыстары  мен  графикалық 
бейнелеулер  түрінде  болуы  мүмкін.  Тіл  адамды  басқа  мақұлықтардан 
аныратады.  Мысалы,  дельфиндер,шимпанзелер  байланыстың  жабайы 
жүйесін меңгергенімен, оларда тіл жоқ. 
Мағына  дегеніміз – тіл  құралын  пайдалану  арқылы  таңба-
белгілерден көрінетін объектілер. Жалпы, байланыс əрекеті болу үшін 
қайнар  көз  бен  байланысты  алушы  арасында  ең  болмағанда  ортақ 
тəжірибеде бар, көптеген біркелкі мағыналар болуы керек. Басқа кезде, 
тұлғалар  жұбының  арасында  ешқандай  сəйкес  тəжірибесі  жоқ  оқиға 
бола алады. Соған сай, қолданыстағы тіл (таңбалар, жазбалар) қайнар 
көз  бен  алушыға  түрлі  мағына  білдіреді.  Оған  қоса,  тұлғаның  жеке 
тəжірибесі  де  əрқашан  өзгеріп  отырғандықтан,  хабардың  түрлі 
таңбаларының  да  мағыналары  уақыт  өткен  сайын  өзгереді.  Хабар 
 
90

берудің  көптеген  сəтсіз  əрекетті  алушы  мен  қайнар  көздің  өзара 
алмасқан таңба мағыналарын қате түсіндіргендіктен болады. 
Мағыналар  салыстырмалы  болып  келеді  жəне  субъективті 
түсіндіруге  жол  береді.  Бұл  дерек  Берлоны  мағыналарды  хабарларға 
емес  адамдарға  тəн  екен  деген  қорытындыға  алып  келеді.  Оның 
ойынша,  сөздер  өздігінен  мағынаға  ие  бола  алмайды,  оларға  қайнар 
көз  бен  алушы  мəн-маңыз  береді.  Хабарлар  белгілі  бір  оқиғаның 
кейбір  баламаларының  (альтернатива)  іске  асу  ықтималдығының 
өзгеруін  анықтайтын  ақпараттан  тұрады.  Осылайша,  ақпаратты 
хабарлау  алушының  белгілі  бір  құбылыстарға  байланысты  білмеген 
нəрселерін  кемітеді.  Ақпараттың  мысалы  болып,  үш  айдың  ішінде 
белгілі  бір  өнімге  сұраныстың 20%-ға  түскенін  көрсететін  нарықты 
зерттеу барысындағы басшының қолына түскен есеп бола алады. 
Байланыстың  жолы  дегеніміз – қайнар  көзден  алушыға  хабар 
берілетін құрал, яғни хабардың физикалық жолымен берілетін құралы. 
Байланыс  құралдары – бұқаралық  ақпарат  құралдары  жəне 
тұлғааралық жолдар деп бөлінеді. 
Бұқаралық  ақпарат  құралдары  арқылы  таралатын  əдіс – көптеген 
алушылар  үшін  ақпарат  таратуға  мүмкіндік  беретін  газет,  журнал, 
кинофильмдер,  радио,  телевидение  сияқты  хабар  беру  құралдары. 
Тұлғааралық  тəсілдер  дегеніміз – бір  қайнар  көз  бен  алушының 
арасындағы  өзара  тікелей  хабар  алмасу  жолы.  Бұқаралық  ақпарат 
құралдары  мен  тұлғааралық  тəсіл  арасының  негізгі  айырмашылығы – 
соңғысында кері байланыс жеңілдетілген. 
Алушы – байланыс  процесіндегі  басты  элемент.  Таратушылар 
(қайнар  көз)  оны  жиі  ұмытады.  Олардың  кейбірі,  қайнар  көзге  бағыт 
береді.  Мысалы,  өздерінің  шəкірттері  ғана  емес,  қызметтестерін  де 
еске  алатын  кітап  авторлары  болып  табылады.  Басқа  қайнар  көздер, 
«хабарға бағытталған». Олар өз пəнін жетік меңгерген, бірақ алушыға 
толықтай түсінікті көрсетпей, терминдермен кодтайды. Үшінші қайнар 
көздер  «тəсілге  ғана  бағытталып»,  алушыны  ұмытады  да,  белгілі  бір 
байланыс құралына тəуелді болады. Бұл қайнар көзге мысал ретінде өз 
алушыларына  тек  құжаттарды  тарату  арқылы  хабарды  беретін  ұйым 
басшысы көрінеді. Ол жұмысшылармен нəтижелірек болуға мүмкіндік 
ашатын жиналыс та өткізбейді. 
Кері  байланыс – бұл  қайнар  көзден  түскен  алушының  хабарға 
реакциясы.  Қайнар  көз  хабарлар  тізбегі  өзгергендегі  кері  байланысты 
есепке  алады.  Осылайша,  байланысты  (Байланыс)  серпінді  екіжақты 
процесс ете түседі. 
Кері  байланыс  алдыңғы  байланыс  əрекетінің  əсерлігін  көрсететін 
қайнар  көзге  түскен  хабар  ретінде  қарастырылады.  Жағымды  кері 
 
91