ҚР ҰҒА академигі А. М. Ғазалиевтың редакциясымен

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Қазақстан тарихы кафедрасының

к.и.н., доценті

е-mail: smj_46@mail.ru

85-ҚАДАМ. «МӘҢГІЛІК ЕЛ» ПАТРИОТТЫҚ АКТІСІ ЖОБАСЫН ӘЗІРЛЕУ.

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ҰҒЫМЫНЫҢ ТАРИХИ АСПЕКТІЛЕРІ
Қазақстан Республикасы Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаев бес институционалды реформаны жүзеге асыру жөніндегі 100 нақты қадамның «Мәңгілік ел» патриоттық актісі жобасын әзірлеу», яғни 85-қадамында қазақстандық жекелікті одан әрi күшейту қажеттiлiгін көрсете отырып, «Мәңгілік ел» идеясының негiзiнде шоғырланатын құндылықтар - азаматтық теңдiк, зайырлы ел - толеранттықтың ел болып табылатынын көрсетеді [1].

Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың ұлттық идеясы Егемендік алған жылдары көп ұлтты Қазақстанда метаэтникалық қауымдастықтың - құндылықтары бір, тарихы бір, тағдыры бір және мақсаты бір Қазақстан халқының, қазақстандықтардың қалыптасуын мойындау Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев ұсынған ұлттық идеяның іргелі негізі болып табылатындығын айта кеткен жөн.

«Біз, қазақстандықтар, бір елміз! Барлығымызға ортақ тағдыр ол – біздің «Мәңгілік ел», біздің лайықты, құрметті, беделді және ұлы Қазақстан! Мәңгілік Ел – ол біздің ортақ қазақстандық үйіміздің ұлттық идеясы, ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы». Еліміздің Президентінің бұл сөздері оның жариялаған ұлттық идеясының тереңдігін, негізін толықтай көрсетеді және де бүгінгі таңда қазақстандықтарды біріктіретін бір мақсат бар екендігіне сендіруге мүмкіндік береді: молшылық, бірлі және достық орнаған ортақ үйінің - Қазақстан Республикасының құрылысы [2].

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы патриотизмнің, Отанымыз – Қазақстанның гүлденуі мен тәуелсiздiгінің күшеюінің терең мағынасын бейнелейді.

«Мәңгілік Ел» – ол, Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстанның, қазақстан халқының, қазақтардың тарихи тәжірибемен келген жолы.

Президент Қазақстанның болашағын «Мәңгілік ел» ретінде айтқанда, күн тәртiбiнде ұлттың тарихи санасы туралы мәселелерді алғашқы орындардың бiрiне қояды. Тарихи зерде тереңдеген сайын, мәдени-әлеуметтiк дәрежесі ретінде сипатталатын, тарихи танымның тамыры тереңдеген сайын, адамның өзі, жалпы қоғам рухани баи түседі.

Белгілі болғандай, тарих ғылымының ең басты ұстанымы – бүгінгі күнді түсіну мен болашақты болжау үшін тарихты білген жөн. Егер адамдар ата-бабамыздың жинаған әлеуметтік-мәдени тәжірибесінің мәнін терең түсінетін болса, оның өмірлік және азаматтық қағидасы айқын анықталады. Тарих ғылымы адамның ғылыми дүниетанымын қалыптастыруға мүмкiндiк туғызады және гуманитарлық идеалдарды жетілдіруге әсер етедi. Отанға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеп, оның тарихы мен болашағын мақтан тұтуға, патриотизм сезімін тудыра отырып, қалыптастырады.

Қазақстан Тәуелсiздiктің колониализм мен тоталитаризмнің орын алған жиырма жылында рухани құлдырау дәуірінің зардаптарын тұқыртып қана емес, өзінің мемлекеттiк қалыптасуының жаңа кезеңiне көшті. Алайда, Қазақстан бүгiнгi кезеңде, ұлттық сәйкестік пен мәдени тұтастықты қалыптастырып, толық, нағыз дербестiкке жетсе де, оның «Мәңгілік Ел» құру талпынысына жаhандану дәуiрiндегі қатал бәсекелестiк шарттарымен қатар, саяси, әлеуметтiк-экономикалық егемендiкті, рухани тәуелсiздiктi талап етедi. Ұлт сияқты осындай күрделi жүйенiң тiршiлiк әрекетiн қамтамасыз ету мақсатында, тарихи саналы қоғамға тән, төл мәдениеті пен тарихын құрайтын маңызды рухани бастаулары бар, ұлттық дүниетанымды қайта өркендету арқылы қалыптастыру керек. Тарих адамның жады мен әлеуметтік санасының өткенімен байланысты болғандықтан, төл тарихын зерттеп, зерделеу арқылы ғана, тарихи сананы жаңартуға болады.

Ұлт Көсбасшысының «Мәңгілік Ел» түсінігінде келтірілген философиялық - саяси негіздеріндегі бастауды сонау сақтардан, ғұндардан, ежелгi түркілерден, Шыңғыс империясынан, Алтын Орда мемлекетінен алады, ендеше Қазақстанға «Мәңгілік Ел» иядеясы ата-бабадан қалған мұра ретінде өтедi. Осы идеяға деген сенім бiздiң жерiмiзді барлық заманда басқыншылардан қорғады және бұл байланыс тарихқа да, уақытқа да қарамастан үзiлмеуi керек. Өйткенi, Президент айтқандай, бiздiң қаhарман ата-бабаларымыздың әрекеттері арасындағы, бүгiнгi жетiстiктеріміз бен жарқын болашақ арасындағы сабақтасты сақтасақ қана бiз «Мәңгілік Ел» бола аламыз.

«Мәңгі ел» идеясы әлемдік өркениет пен айтулы тарихы бар ұлы көшпелі империясының арасындағы көпір болды. Ол ізгілік, адал ниетпен халық бірлігін сақтау сияқты адами қасиеттерді сипаттайтын Ұлы Жібек жолында, көшпелі өркениеттің жолында жүзеге асты.

Она претворялась в жизнь на Великом шелковом пути, на пути развития кочевой цивилизации, которую характеризуют такие общечеловеческие качества, как гуманизм, сохранение единства народа с присущими ему широтой души и добросердечностью.

Ежелгі түркілердің арманы мәңгі өмір мен сүйікті құлдарына жүгіну ұғымы арқылы мәңгі өмір мен Тәңірге жақын болу туралы ойлары болды.

Жаратушылар мәңгілік ұғымына айналды. Біздің ата-бабаларымыз үш маңызды ұғымды тамаша өмірдің белгісі ретінде өзара байланыстылықта қабылдаған – Тәңірін, адамды және жерді. Дереккөздерден «Мәңгілік Тәңірі» ұғымын адамдар ең жоғары және ең қасиетті дүние ретінде түсінгені мәлім. Сондықтан көне түркілердің ата-балалары – ғұндар, дінліндер, сақтар, және көптеген басқалары, өздерінің шығу тектерін «Мәңгілік Тәңірінен» бастап Жаратушының бейнесіне тәуелді болған.

Сонымен, «Мәңгілік Тәңірімен» таңдап алынған қағандар немесе хандар, сонымен қатар, Тәңірінің руласы деп санаған бектер «Мәңгілік елді» құру үшін күрескен. Барлық қағандар Ашина ұрпағының тұқымы, Түркі қағанатын, Түркеш қағанатын, Қарлұқ қағанатын, Батыс және Шығыс Түркі қағанаттарын, Қарахан қағанатын құра отырып, «Мәңгілік елді» құрдық деп ойлаған. Көшпенді моңғолдар да олардың мемлекеті «Мәңгілік Тәңір елі» (Вечным божественным эль) болды деп ойлаған.

Өздеріне көптеген түркі халықтарын бағындырған манчжур тілді көшпенді тайпалар (сяньби, жужандар, шивейлер, кидани немесе қарақытай) өз қағанаттарын құру кезінде олардың Мәңгілік елді құру арманы көзделді. Бұл мағынада олар отаршыл тәуелді автохтонды халықтардан шыққан беделді бектер мен билерді қолдап, ешқандай жаңа дүние ойлап тапқан жоқ, сонымен бірге көшпенді түркілердің бұрынғы дәстүрлері мен идеяларын дамытан келе, мықты мемлекеттік құратын болған. Бірақ, мұндай саясат стратегия мен тактиканы ру-тайпалардың құрылуының ықпалына түскен мақсат пен міндеттерді қанағаттандырған жоқ.

Мәңгілік елді қалыптастыру үшін түбі бір түркі тілдес және манчжур тілді тайпалардың тілдік бірлестігі ғана емес, сонымен бірге дәстүрлердің, салттардың, ділділіктің бірлігі қажет болды. Заттардың мұндай жағдайы ғұндарды манжур тілді сяньби тайпаларымен шығарылуының және түріктерді киданьдармен (Ляо мемлекеті) күл талқан етуінің нәтижесінде қалыптасты, ал одан әрі қарай саясатты Шыңғыс ханның басқаруымен моңғолдар жалғастырды. Азшылықта болған осы манчжур тілді тайпалардың әрқайсысы жоғары күштілікке ғана жетіп қоймай, үлкен Орта Азия аумағында мекендеген түркі тілдес тайпалардан сан жағынан басым басқа тілдерде сөйлейтіндерді белгілі бір тарихи кезеңде биледі, сонымен қатар осы билікті ұзақ кезеңге сақтап қала алды.

Мәңгілік елді (моңғол этносын) және Моңғол мемлекетін құру бойынша Шыңғысханның саясаты тариха терең із қалдырды. Осы сұраққа едәуір толық тоқталамыз. Кейбір зерттеушілер ресми тарих түркілермен құрылған ірі мемлекетті «Түркі қағанаты» деп атаса да, түріктердің өзі оны олай атаған емес екенін атап айтады. Олар өз мемлекеттерін «Ел» деп атаған, ал ол дала империясына оны «Мәңгі» сөзімен толықтырып айналған кезде «Мәңгі ел» деген атау орнатты. Сондықтан, түріктермен б.ғ.д 552 жылы Орта Азияда құрылған дала империясының ресми атауы Мәңгі ел екенін естен шығармаған жөн. Демек, Шыңғысханның түркі тайпаларымен әскери іс-қимылдары «ХІ ғасырдың көне моңғол-түркі имериясын қайта қалыптастыру ниеті» қағанның Мәңгі ел мемлекетін қайта құру тілегі болды. Және сондықтан, «бұл атаудың соншалықты жарқын болғаны, барлық ұлттық сезім иелерінің барлығы бізді мақтан тұтатын болды», себебі Шыңғысхан 1206 жылғы құрылтайда шығыс-түрік тайпаларды – Қият, Жалайыр, Керей, Найман, Қоңырат және т.б VІ-VІІІ ғасырларда ата-бабалары құрған мемлекетті, яғни Түркі қағанатын қайта жандандыруға шақырды. Бірақ, «Мәңгі ел» сөзі «моңғолға» айналғанға ұқсайды, себебі ол кезде қолданылатын әріптер дұрыс жеткізе алмады. Түркі және манчжур тілдерінің фонетикалық айырмашылығы айтылуға әсер етті: мөңгі ел - мнгл - монғол.

XV ғасырдың ортасында «Мәңгі ел» мемлекеттілігінің түркілік анықтамасының орнына Жәнібек хан мен Керей ханның басшылығымен Қазақ хандығын құрумен байланысты жаңа мемлекеттілік «Қазақ елі» - «азақ хандығының» синонимы құрыла бастады. Яғни, ол бір нәрсе, және егер біз «Қазақ елі» дейтін болсақ, онда «Қазақ хандығы» деп білеміз. Сонымен қатар, «Қазақ елі» қазақтармен «Мәңгі ел» болып қабылданады, яғни эволюциялық шығу тегі. Сонымен, бір мән, Қазақ хандығының басшылары, мәңгілік қазақ мемлекетін құрғысы келген. Қазақ хандығының пайда болуынан бастап қазақтар өздерін қазақ деп атаған және өз елін, өз мемлекетін «Мәңгі ел» емес, ал «Қазақ елі» және мәңгілік және берік «Ел» идеясын барлық өмір бойы көтеріп келді.

Шынында, берекелі Қазақстан аумағында бірінен кейін бірі өмір сүріп келе жатқан халықтардың этнонимдері «Мәңгі ел» идеясы біздің ерлікті және мықты ата-бабаларымызбен ғана көзделуі мүмкін болғанда өзі үшін айтады: «түркі» сөзі - «басшыны», ал қазақ – «еркін және әскери өмір салтын жүргізетін адамды» білдірген. Әлі күнге дейін барлық қазақстандықтарды қыпшақтар деп атайтын араптар бізден тек «сардарларды» (қолбасшыларды) көруді жалғастырады, біздің жерімізден шыққан сонау сұлтан Бейбарыс дәуірінен бастап, араптар әулилер халқы, парсылар – ақындар халқы, қыпшақтар – қолбасшылар халқы деп жалықбай қайталап келеді [4].

ХІХ-ХХ ғғ. тарихи күйзелістерге қарамастан, бүгінгі таңда қазақстандық тарихи ғылым дамып келе жатыр және қазіргі зерттеушілер үшін «қазақ» атауының астарында «Мәңгі ел» барлық күрделі тарихи өзгерістерді зерделеу үшін мүмкіндіктер ашылуда.

Көптеген қайғылы күйзелістер мен сынақтардан өткен, өз тарихын көне сақтар, ғұндар, үйсіндер, қангүй дәуірінен сақтап келе жатқан, төл Тәуелсіздігін бермеген және слоған қол жеткізген халықтың «Мәңгі ел» (Вечный эль) болуына лайық шығары сөзсіз [5].

Бүгінде Елбасы Н.Ә. Назарбаев қазақ халқының жарқын болашағын «Мәңгі елге» теңегені Тәуелсіздік жылдарының жетістіктерімен дәлілденген. Сондықтан, «Мәңгі ел» ұғымына көп ғасырлар бойы келген көп қайғы-қасырет көрген қазақ халқы осы идеологиялық концепцияны қабылдауға дайын. Арине, қазақ халқының болашағын Мәңгі ел деп түсу үшін, бұл идеологияның тарихи тамырын зерттеп, тарихи сабақтармен санасып, осылайша өткенде кеткен қателіктерді жібермеу. Біз сонда ғана қазақ халқының «Мәңгі ел» ұғымының негізін қалаушы екенін толығымен көрсетіп, түсіне аламыз. Егер біз «қазақ» атауын Қазақстан аумағындағы тұратын барлық этностарды айналдырсақ (қазақ украиндары, қазақ орыстары, қазақ ұйғырлары, қазақ корейлері), олар өздерін Мәңгі қазақ халқының бір бөлігі екенін түсінсе, онда, арине тұтас ел ретінде біздің болашағымыз жарқын.

Өз жолында кездескенді жалмаған және иесіздендірген бүгінгі жаһандану заманында «Мәңгілік ел» идеясы біздің ежелгі түркі дүниетанымыздың – тұрмысымыздың, көшпелі өркениет негіздерінің жаңаруының, алдыңғы қатарлы, қуатты мемлекеттің өркедеуінің кепілі [6].

Қазiргi заман шарттарымен Қазақстанның басшылығында жалпы ұлттық көшбасшы және ең күштi тұлға Н.Ә. Назарбаевпен бiрегей және бүкiл әлемге құрметтi мемлекет - Қазақстан Республикасын сәттi құрып, ежелгі де қасиетті жерде тәуелсiздiкті, елдің мәңгілігін ғасырлар бойы арман еткен ұрпаққа ғайыптан қайтарып, «Мәңгі ел» идеясын ең жоғары сапалық деңгейге көтерді. Қазақстанда қазіргі заманға сай барлық демократиялық, зайырлы және динамикалық мемлекеттің ерекшеліктері бар тәуелсіз және егеменді мемлекет құрылды. Қазақстан бар болғаны 17 миллион халқы бола тұрып, аумағы жағынан әлем бойынша 9-орынды иеленіп, ЖІӨ-нің жылдық орташа мөлшері 5-8 % құрайтын әлемнің жылдам дамушы экономикасының жетекші бестігіне зор жеңіспен еніп, көзді ашып жұмғанша экономикасы жағынан күшті мемлекетке айналды.

Қазақстан белсенді еуразиялық сыртқы саясаттың арқасында барлық ғаламға бірлік, жайдарлылық, татулық, ашықтық, қауіпсіздік және төзімділік танытатын жетекші эпицентрге айналды.

Қазақтардың және барлық қазақстандықтардың білімге, ғылымға деген ұмтылысынан және олардың білімді оңай игеретіндігінен хабардар, мемлекет басшысы, 1993 жылы өзінің «Болашақ» бағдарламасын ұсынып, шын мәнінде ғылым-білім төңкерісін жасады.

Ел Президенті қазақ халқының ұлт жасаушы айналасына біріккен әртүрлі ұлыстардың өкілдері арасындағы бірлік пен татулықты сақтай алды.

Қазақстанда әр түрлi конфессиялардың арасында мықты диалогтың қатар өмiр сүруiне негiз қаланған. Біздің барлық ұлтқа бірдей Көшбасымыз еуразиялық континетте алғашқылардың бірі болып жасампаз және әрдайым талап етілетін идеяны – «Мәңгілік ел» идеясымен үндес еуразиялық идеяны, тәжірбиеде оны алдында басты мемлекеттік идеология дәрежесіне көтеріп, одан кейін мемлекетаралық қатынастар дәрежесіне дейін көтеріп, іске асырды.

Осы идеяны іске асыру үшін өз тәуелсіздігін алған біздің мемлекетімізге бұл тарихи мүмкіндік. Бұл тәуелсiз Қазақстанның орасан зор және әлi де өз мәнiнде толық пайдаланылмаған әлеуеті бар, көршімен тату болуға ұмтылатын, ынтымақшыл мемлекет екені дүниежүзiлiк қоғамдастыққа танымалдылығын бiлдiредi. «Мәңгі Ел» идеясы – ол біздің ұлттық белгімізді білдіреді.

Қорыта келгенде, адамдардың рухани танымын оятатын ана тілімен қатар, дәстүрдің қайта өркендеуі, жан-жақты зерттеулер жолымен халықтың тарихын толық қалпына келтiру, тарихи сана-сезімді қалыптастыру – барлығы Тәуелсiздiктiң рухани тұғырын құрайды.

2. Послание Главы государства Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Казахстанский путь – 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее» // Казахстанская правда, 2014, 18 января.

3. А. Куркчи, С. Примбетов. Великий Тюркский Эль. // Казахстанская правда, 1997, 28 февраля.

4. Из истории казахов: Алматы: ТОО «Жалын» баспасы», 1999. - с. 528.

5. Т. Омарбеков. Шедший много веков к понятию «Мәңгі ел» многострадальный казахский народ достоин им стать // Zakon.kz, 2014, 21 февраля.

6. З. Кабульдинов. Великой степи достояние. Международный научно-популярный исторический журнал «Мәңгілік Ел» № 1(3) 02.2014. - с. 32-34.