Психологияға кіріспе

Қарым-қатынастың осы жағын сипаттағанда жеке адамаралық қарым-қатынастың түрлерін талдау мен қарым-қатынасқа түсушілердің әрекеттесудің қай түрін тандауға итермелейтін мотивтерін де қарастыру керек.

Жеке адам аралық өрекеттесу стратегаясының сипаттамасы төмендегідей болады.

Әртүрлі зерттеулерде, адамньщ басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсуіндебірнешемаңыздыөлеуметтік мотивтер айқьшдалған.

1. 
   Ортақ жетістікті барынша жоғарылату мотиві (немесе
   
2. 
   Өзінің жетістігін барынша жоғарылату (немесе
   индивидуализм);
   
3. 
   Салыстьгрмалы жетісгікті барынша жоғарылату мотиві
   (конкуренция);
   
4. 
   Басқаның жетістігін барынша жоғарылату (альтруизм);
   
5. 
   Басқаның жетістігін барынша төмендету (агрессия);
   
6. 
   Жетістіктердегі айырмашылықты неғүрлым төмендету(тендік).
   

К нүкгесі “көнгіштік” стратегиясын көрсетеді (альтруизм мотиві). Бүл жағдайда адам өз мақсатгарын басқаның мүдесіне айырбастайды (көндіреді).

Ы нүктесі – ымыраға келу (компромисс), жетістіктер арасывдага айырмашылықты неғүрлым төмендету. Шартты теңцікке жету үшін өз мақсаттарын толық іске асырмау (тендік).

Б нүктесі — бірлескен өрекет (ынтымақтастық) өрбір қатынасушының мүдесін толық қанағаттандыруға бағытталған. Бүл жағдайда өлеуметгік мотивтердің екеуінің біреуі (кооперация мен бөсекелесгік) іске асьфылады.

Соңга стратегаяны өрекеттесу нөтижелілігі түрғысынан да, өрекеггесушілердің өзара қарым-қатыиасы мен өзін сезінуі түрғысынан да ең нәтижелісі деп қарастыруға болады. Сонымен бірге іске асырылуы түрғысынан ең қиыны, себебі қарым-қатынасқа түсушілерден, басқаның мүдцесін түсіне білу, туындайтын қарма-қайшылықтарды шеше білу талап етіледі. Көбінесе, адамдарды бірлескен өрекет жасатуға үйрету, белсенді өлеуметгік—психологиялық біліммен қаруландыру өдістері арқылы шешілетін дербес психологиялық міндет.

Әрекеттесу процесінің маңызды сипатгамаларын қарастырудың бірнеше жоддары үсьшылған. Мөселен, Т.Парсонс теориясы бойьшша, өрекеттесудің әрбір бөлек актісінің мынандай әлементтері бар: а) өрекет етуыі; ө) “басқа объект” (әрекет бағытталған объект); б) нормалар (әрекеттщ үйымдастыруыльшдағы); в) қүндылықтар (өрбір әрекеттесупіінің қабылдағандары); г) ситуация — жағдай (өрекет жасалынатын кездеіі). Бүл өте “абстракгылы” теория, экспериментте қолданылуы күрделі болгаңцықтан көп пайдаланылмайды.

Екінші бір түрі, өрекеттесу сатыларын қарастырумен байланысты. Поляк социологы Я.Щепаньски үсынған, осыған жақын схеманы В.Н.Панферов та (1987) қарастырады.

Тағы да бір, өрекеттесудің қүрылымдық сипаттамасы транзактілі талдауда – қатынасушылардың өрекеттерін олардың позициясы, ситуацияны есептеу жөне әрекеттесу стиліне байланысты реттестіруде үсынылады (Берн, 1988). Осы өдіс кейінгі кезде практикада кең қолдау табуда. Транзактілі талдау бойынша өрбір өрекетке қаіысушы үш позицияның біреуінде болады. (2 схема) Шартты түрде бүл позицияларды — Ата-ана, Ересек, Бала деп, белгілеуге болады. Балалық позицияның психологиялық сипаттамасы “Қалаймын!”, Ата-ана позициясы “Керек!”, Ересек позициясы “Қалаймын” мен “Керектің” бірлесуі.

Әрбір өрекетте мінез-қүлық пен өрекеттің өз стилі болады. Негізінен стиль үш түрлі: ритуалды (салт- жоралары), манипулятивті жөне гуманистік болып ажыратылады. Ритуалды сіиль негізінде стильді ситуациямен сәйкестевдіру қажеттігінен анық көрінеді.

Стиль өдетте белгілі мөдениетпен анықталады. Мысалға, амандасу стилі. Американдық мөдениетте “Хал қалай?” дегенде “өте жақсы” деген жауап алынса, орыс мөдениетінде сүрақтың мөнісіне жауап беріледі, хал нашарлау болса, оны жасырмай айту төн, қазақ мөдениетінде “аралық” стиль қалыптасқан. Қазақтар көбіне “жаман емес,” “орташа”, “жайлап жүріп жатырмыз” деген жауаптар береді. Бір салттың адамы екінші бір салтшң жауабын естігенде түсініспеуіділік туындауы мүмкін. Манипулятивті жөне гуманистік стильдер практикалық өлеуметтік психологиядағы, өздігінен үлкен проблема больш есептеледі.

Әрекеттесудің инвариантты сипатгамаларын қарастыруды Р.Бейлс 4 категорияның көмегімен көрсетеді: позитивті (оң) эмоциялар аймағы, негативті (теріс) эмоциялар аймағы, проблемаларды шешу және проблемаларды кою аймақтары. Өз кезегінде өрбір категория бірнеше маңызды көріністермен айқындалады (схема түрінде 2- суретте көрсетілген).

Нақты өсерлесу барысында өрбір категориялық көрінуінің жиілігі мен формасын тіркеп жазьш отырып, оньщ ерекшеліктерін түсінуге болады. Мысалы, қарым-қатынас қавдай сферада өтуде, неге бағытталған, қатысушылардьщ өздерін үстауы үйлесімді болды ма, әлде бір-бірінен аластауга бағытталды ма, тағы сол сияқтылар. Осьшдай ерекшеліктер педагогтық өсерлесу барысында да көрініс береді (мысалы, сабақ үстінде мүғалім мен оқушы).