Кафедра меңгерушісі_______________________Қ.П.Жүсіп

Кафедра меңгерушісі_______________________Қ.П.Жүсіп

Филология, журналистика және өнер факультетінің «_____»_____2007 ж. әдістемелік кеңесінде мақұлданды. Хаттама №___

ӘК төрайымы____________________ М.В. Семенова

Пән туралы мәліметтер:

«Әдебиеттануға кіріспе» пәнін 0501117- «Қазақ тілі мен әдебиеті» 050205 «Филология: шетел филологиясы» мамандықтарында 2 семестрде оқытылады. Жалпы сағат саны-90с, дәріс-15с, тәжірибешілік -15с, СӨЖО-15 с, СӨЖ-45 с.
Әдебиет тарихы мен фольклорды одан әрі тереңдеп тану үшін қажетті терминдер мен түсініктер жүйесін қамту, көркем шығармашылықты талдаудың ғылыми принциптерін теориялық тұрғыда пайымдауды үйрету. Әдебиеттің қоғамдық сана мен өнер түрі ретіндегі ерекшелігін ашу, көркем шығармашылықтың мазмұны мен пішінінің өзгеше сипатын таныту.
Пәннің қысқаша аннотациясы:

Әдебиет туралы ғылым және оның салалары, көркем бейне және оның жасалу жолдары, көркем шығарма ерекшілігі, көркем шығарманың тілі, өлең құрылысы, әдебиеттің тектері мен түрлері талдау арқылы игертіледі. Әдебиеттанудың негізгі теориялық ұғымдарымен танысады.

Пәннің мақсаты:

Студенттер өз беттерімен мәтін түрлерін құрастыра білуғ Троп түрлерін ажыратуға дағдыландыру; шШығарманың идеялық, эстетикалық мазмұнын аша білуге үйрету; көркем шығарманы талдауды меңгерту.

- тарих

1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

2. Ахметов З.А. ¤лењ сµздіњ теориясы. Алматы, 1973.

3. Єдебиеттану терминдерініњ сµздігі. Алматы, 1996.

4. Байт±рсынов А. Шыѓармалары. Алматы, 1989.

5. Введение в литературоведение. Хрестоматия. М., 1988.

6. Введение в литературоведение / Под. Ред. Проф. Г.Н.Поспелова. М., 1976

7. Головенченко Ф.М. Введение в литературоведение. М., 1976.

8. Ж±малиев Ќ. Єдебиет теориясы. Алматы, 1959.

9. Ќабдолов З. Сµз µнері. Алматы, 1992.

10. Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. М., 1980.

11. Словарь литературоведческих терминов. М., 1974

12. 
    Ахметов З.А. Казахское стихосложение.
    
13. 
    л-Фараби. ¤лењ µнерініњ ќаѓидалары туралы трактат. Алматы, 1980.
    
14. 
    Винокуров Г.О языке художественной литературы. М., 1991.
    
15. 
    Дербісєлин Є. Єдебиет туралы толѓаныстар. Алматы, 1990.
    

дисциплины СО ПГУ 7.18.2/07

Әдебиет -сөз өнер. Өмір мен өнер. Өнердің туу себептері. Өнер және оның түрлері., өзіндік ерекшелігі, шындық болмысты таныту жолдары., функциясы. А.Байтұрсынов сөз өнері туралы. Сөз өнері- әдебиеттің объектісі - өмір шындығы, предметі-адам. «Әдебиет –адамтану ғылымы» (М.Горький). Әдебиет шындық болмысты суреттеу мен адам тұлғасын таныту ерекшілігі, оның бейнелеу құралы-тіл екендігі. Образдылық, сөздегі сурет, өмір болмыстың көркемкөрінісі мен адамды нақты қимыл-әрекет үстінде жанды бейнелеу тек сөз өнерінің құдіреті, еншісі болатындығы. Көркем әдебиет пен өнердегі шарттылық мәселесі.

Өнер мен қоғамдық шындық. Суреткердің қоғамдық өмірге қарым-қатынасы. Өнер туындысын бағалау критерийлері. Өнер мен әдебиеттегі халықтық ұғымы, оның тарихи категория екендігі. Халықтық ұғымның әр кезеңдегі әдебиеттегі көрінісі. Әдебиеттің халықтығы, ұлттық сипатты жайлы ой-толғамдар. Сыншы В.Г.Белинскийдің әдебиеттің халықтығы, ұлттық сипаты жайлы ой-тұжырымдары. М.Әуезов Абайдың халықтығы жөнінде. Кеңестік әдебиеттану ғылымы өнердің, әдебиеттің халықтығы туралы. Мәселеге бүгінгі көзқарас.

Көркем шығарманың мазмұны мен пішіні туралы түсінік. Мазмұн мен пішін бірлігі-көркемдік шарты. Көркем туындының мазмұны мен пішінің бірлігі тұрғысынан қарастыру - әдебиет теориясының негізгі принципі екендігі. Көркем шығарманың тақырыбы. Тақырып туралы түсінік. Тақырып таңдау және өмір шындығын зерттеу. Басты және қосалқы тақырыптар, олардың өзара бірлік-байланысы. Тақырыптың көркемдік шешімін табуы. Тақырыптың әлеуметтік мәнділігі, проблемалылығы. Көркем шығарамның идеясы , автор дүниетанымымен байланыстылығы. Шығарма идеясының оқиға дамуы, кейіпкерлердің іс-әрекеті, тартыстың шешімі арқылы танылатындығы. Идеяның түрлері, негізгі өзекті идея және объективті идеялар. Халықтық мұрат, ұлттық асыл қасиетт-мінездерді, адамдық ізгі арман-аңсарды бейнелеу –шығарманың озық идеялылығының белгісі. Көркем шығармадағы тақырып пен идея бірлігі.

Көркем бейне туралы түсінік, оған қойлатын талаптар. Көркем бененің танымдық, эстетикалық мәні,. Көркем бейне және авторлық дүниетаным, идеал. Көркем бейненің әдіс тұрғысынан,тек, тәсіл тұрғысынан жіктелуі және олардың ерекшілігі. Басты және басқа кейіпкерлер. Өнердегі типтілік мәселесі, типтендіру процесі. Тип және прототип арақатынасы. Типтік бейне ерекшіліг. Белинский, Горький тип туралы. Суреттеу тәсілдері. Портреттік тәсіл, түрлері. Психологиялық портрет сыры. Әдеби мінездеудің түрлері (тура және жанама),характер айқындаудағы мәні., Кейіпкер тілі. Ішкі монолго пен диалог. Ішкі монолог психологиялық талдау тәсілінің бір түрі.

Композиция туралы түсінік. Композициялық бүтіндік. Сюжет туралы ұғым. Горький сюжет туралы. Сюжеттік элементтер немесе сюжетке арқау болған оқиғғалардың даму кезеңдері: экспозиция, сюжеттік байланыс, ситуациялық жағдай, оқтғаның (тартыстың) шиеленісуі, шарықтау шегі, шешімі. Композицияның сюжеттен тыс элементтері. Композиция мен сюжет бірлігі мен айырмашылығы.

Ауызекі тіл мен әдеби тіл. Көркем әдебиет тілінің ерекшіліктері, талаптары. Л.Толстой, М.Шолохов, Ғ.Мүсірепов т.б. жазушы тілі туралы. Жазушының тіл байлығын игеру жолдары. Поэтикалық тілдің көркем шығармады кейіпкер тілі және автор тілі үлгісінде қолданылуы. Шығарманың жанрлық ерекшелігі және тілі. Тілдің тура және ауыспалы мағынада қолданлыуы. Троптар. Эпитет, теңеу, метафора, символ. Т.б. түрлері. Жасалу жолдары, көркемдік қызметі. Поэтикалық фигуралар: инверсия, арнаулар, қайталаулар. Бұл тәсілдерідң идеяллық-көркемдік қызметі, түрлері.

Поэзия және қара сөз. Өлең құрылымын ажыратудың жолдары. Өлең жүйелері. Шумақ. Бунақ. Ұйқас. Олардың түрлері. Қазіргі қазақ өлеңіндегі соны ізденіс-өрнектер. Қазақ өлеңіндегі дәстүрлі ұйқас түрлері: шқұбырптпалы, қара өлең, шалыс, кезекті, ерікті т.б. Өзіндік ерекшіелігі. Ішкі ұйқас.

«Тек», «түр», «жанр» терминдерінің мағына-мәні. Эпикалық тек. Лирикалық тек. Драмалық тек. Қазақ драматургиясында бұл жанрдың туу, қалыптасу жайы. Әдебиеттің тектері-эпос, лирика, драма. Әдеби шығарманың түрлері-әңгіме, роман, баллада, поэма, комедия, трагедия, т.б.Жанрлардың өзара байланысы және олардың шартты шекаралары. Аралас жанрлар ерекшілігі.

Әдеби процестің тарихи сипаты. Әдеби процестің үздіксіздігі және ұлттық ерекшілігі. Әдеби поцестегі көрнекті жазушы мен талантты сыншының рөлі. Әдеби даму заңдылықтары. Дәстүр және жаңашылдық мәселесі. Әлем және орыс әдебиеттеріндегі озық дәстүрлердің қазақ әдебиетіне ықпалы. Қазақ әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы.

Көркемдік әдіс туралы. Аристотель, белинский көркемдік әдіс жайлы. Классицизм ағымының тууы. Ерекшеліктері. Шектеулілігі. Сентиментализм ағымы., гуманистік, бұқаралық сипаты, классицизм ағымын сынауы. Романтизм әдісі. Көркмдік принциптері. Романтизм туралы (Энгельс, Горький). Қазақ әдебиетіндегі романтизм. Реализм әдісі. Абай реализмінің ерекшіліктері. Социалистік реализм. Әдеби бағыт-ағымдар ерекшелігі. Әдеби стиль жайлы ұғым. Қ.Жұмалиев стиль туралы. Гете стильдің қалыптасу кезеңдері жайлы. Стиль мен әдістің бірлігі, өзгешелігі. Стиль эволюциясы және шеберлік.

Әдебиеттің негізгі салалары болып табылатын әдебиеттің тарихы, әдебиеттің теориясы, әдебиеттің сыны сияқты жеке салалардың өзара бірлігі мен ерекшеліктері. Әдебиеттанудың салалары: текстология, библиография және историография. Қазақстанда әдебиет туралы ғылымның туу, қалыптасу кезеңдері. Әдебиеттің өнер ретіндегі ерекшелігі. Оның басқа өнер түрлерімен байланысы және айырмашылығы. Сөз өнері жайлы ғылымның туу, қалыптасу тарихы.

Сөз өнері жайлы алғашқы топшылаулар. Мысыр, Үнді, Қытай т.б. халықтардың ежелгі жазбаларындағы сақталған алғашқы әдеби мұралар туралы мағлұматтар. Көне Грециядағы әдеби-эстетикалық түсініктер. Қайта өрлеу дәуіріндегі әдеби-эстетикалық пайымдаулар.Орта ғасырлардағы діни түсініктер және ғылым. Ғылымның, өнердің дамуы, озық ой-пікірлердің мистикалық, схоластикалық тұжырымдарымен күресі. Қазақстандағы әдеби-эстетикалық пайымдаулардың туу, қалыптасу кезеңдері.Орта ғасырдағы Қазақстандағы саяси-әлеуметтік жағдай және ғылым мен білімнің даму ерекшеліктері.

. Әдебиеттің халықтығы, ұлттық сипатты жайлы ой-толғамдар. Сыншы В.Г.Белинскийдің әдебиеттің халықтығы, ұлттық сипаты жайлы ой-тұжырымдары. М.Әуезов Абайдың халықтығы жөнінде.

Көркем шығарманың тақырыбының зерттелуі. Тақырыптың көркемдік шешімін табуы. Тақырыптың әлеуметтік мәнділігі, проблемалылығы. Көркем шығарамның идеясы, автор дүниетанымымен байланыстылығы. Шығарма идеясының оқиға дамуы, кейіпкерлердің іс-әрекеті, тартыстың шешімі арқылы танылатындығы. Идеяның түрлері, негізгі өзекті идея және объективті идеялар.

Әдебиет туралы ғылым және образдылық мәселесі. өмірдің өмірді бейнелеу ерекшеліктері. Образдың суретті сөз екендігі. Көркем шығармадағы деталь. Образдың түрлерін көркемдік әдіс, әдеби тек және жасалу тәсілі жағынан бөлудің ғылыми мәні. Лирикалық, эпикалық және драмалық образдар. Образдың жасалу тәсілдері тұрғысынан жіктелуі.

Сюжеттік оқиғалар мен қаһармандардың өзара қарым-қатынасы, тартыстың нақты көрінісі екендігі. Сюжет пен фабула. Сюжетсіз шығармалар. Композиция-көркем шығарма құрлысы, образдардың өзара байланысуы.

Тіл мен сөйлеу. Тіл-қатынас құралы. Тілдің қоғамдық функциялары. Ауызекі сөйлеу тілі мен әдебикөркемтіл. Тілдің стилистикалық ерекшеліктері. Әдеби тілді тура мағынасында емес, бұрма мағынасында қолданудың ерекшеліктері. Оның шығарма көркемдігіне әсері. Троптың классификациясы.

Өлең туралы ғылыми пайымдаулар. Өлең өлшмдері. З.Ахметовтың өлең құрылысы жөніндегі еңбегі. Қазақ ғалымдарының өлең құрылсы жайлығ ғылыми еңбектерінің маңызы.

Әдебиеттің тектері-эпос, лирика, драма. Әдеби шығарманың түрлері-әңгіме, роман, баллада, поэма, комедия, трагедия, т.б.Жанрлардың өзара байланысы және олардың шартты шекаралары.

Әдеби процестің тарихи сипаты. Әдеби процестің үздіксіздігі және ұлттық ерекшілігі. Әдеби поцестегі көрнекті жазушы мен талантты сыншының рөлі. Әдеби даму заңдылықтары. Дәстүр және жаңашылдық мәселесі. Әлем және орыс әдебиеттеріндегі озық дәстүрлердің қазақ әдебиетіне ықпалы. Қазақ әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы.

Көркемдік әдіс туралы. Классицизм. Сентиментализм ағымы.. Романтизм әдісі. Романтизм туралы пікірлер. Қазақ әдебиетіндегі романтизм. Реализм әдісі. Әдеби стиль жайлы ұғым. Ғалымдарыдың стиль туралы пікірлері.

Пәнді игеру барысында тақырыптық жоспар мен бақылау шараларының күнтізбелік кестесіне сәйкес студенттер төмендегі дәрісханадан тыс жұмыстарды орындауы керек.

• 
  әрбір тәжірибешілік сабаққа дайындалу керек, яғни, үй тапсырмаларын орындау крек;
  
• 
  дәріс материалына кірмеген, бірақ міндетті болып саналатын курстың тақырыптарын меңгеріп, конспектілер дайындау керек.
  

Адамзат тарихындаѓы алѓашќы ауызша-жазбаша деректер, олардаѓы єдеби-эстетикалыќ балањ пайымдаулар. Мысыр, ‡нді, Ќытай т.б. халыќтардыњ ежелгі жазбаларындаѓы саќталѓан алѓашќы єдеби м±ралар туралы маѓл±маттар. Кµне Грециядаѓы єдеби-эстетикалыќ т‰сініктер.

¦сынылатын єдебиет: [1], 15-35бет, [8], 18-55беттер.

2 Єдебиеттіњ халыќтыѓы мен ±лттыќ сипаты.

Орта ѓасырдаѓы Ќазаќстандаѓы саяси-єлеуметтік жаѓдай жєне ѓылым мен білімніњ даму ерекшеліктері. Ислам діні жєне философиялыќ эстетикалыќ ілімніњ µркендеу сипаты. ¦лы ойшылдардыњ, єдебиетшілердіњ шыѓарманыњ халыќтыѓы мен ±лттыѓы туралы ойлары.

¦сынылатын єдебиет: [1], 88-101 беттер; [9], 75-96 беттер.

3. Єдебиеттіњ ќоѓамдыќ мєні жєне танымдыќ, тєрбиелік, эстетикалыќ ќасиеттері.

Єдебиеттіњ даму зањдылыќтары мен єлемдік сµз µнерініњ ортаќ ќасиеттерін, шыѓармашылыќтыњ мазм±ны мен µзіндік µнер ретіндегі ерекшеліктері. Кµркем єдебиеттіњ єлеуметтік-эстетикалыќ мањызы мен мєні туралы негізгі мєліметтер.

¦сынылатын єдебиет: [1], 80-85 беттер; [9], 12-44 беттер.

4. Ќаламгер жєне стиль мєселесі.

Кµркем єдіс туралы т‰сінік. Стиль жєне шыѓармашылыќ ерекшелік.

¦сынылатын єдебиет: [1], 255-302 беттер; [8], 105-120 беттер; [9], 120-155 беттер.

5. Єдеби аѓымдар мен баѓыттар туралы ой-пікірлер. Кµркемдік єдіс, єдеби аѓым, баѓыттар туралы т‰сінік.

¦сынылатын єдебиет: [8], 150-175 беттер; [9], 205-279 беттер.

Бақылау жұмысының тақырыптары.

2 Аралас жанрлар ерекшелігі

3 Көркем бейне түрлері

4 Қазіргі қазақ өлеңінің бағдары

5 Көркем шығарма тілі

6 Лирикалық жанрлар түрлері

7 Көркем бейне жасау жолдары

8 Композицияның сюжеттік элементтері

9 А.Байтұрсыновтың төл әдебиетттану терминдерінің қалыптастырудағы еңбегі

10 Стиль туралы зерттеулер, соны ізденістер.

Бақылау шараларының күнтізбелік кестесі кафедра мәжілісінде бекітілді. Хаттама № . «___» _________ 2010.