Полугодовой (годовой) отчет о выполнении педагогической нагрузки

Адам мәселесi: Р.Декарттың “Адам-машина² деген көзқарасын әрi қарай жалғастырып, Т.Гоббс адам да дене ретiнде күрделi механизм дедi. Өмiр- бөлшектердiң әр-түрлi қозғалыстары², “жүрек -пружина, жүйке-жiптер, адамның аяқ-қолдары- машинаның дөңгелектерi сияқты бүкiл денеге қозғалыс бередi² т.с.с. Егер Р.Декарт адамның денелiк емес жан-дүниесiн мойындаса, Т.Гоббс психиканың өзiн механистiк тұрғыдан түсiндiргiсi келдi.

Т.Гоббс адамдардың өзiмшiлдiгiнен шығатын мудделерi мен мақсаттарына көп көңiл бөледi. Қоғам өмiрiнде әр-түрлi мүдделер бiр-бiрiмен соқтығысып құқ ғылымының әдiлдiкке негiзделуiне жол бермейдi, заңдар бұрмаланады т.с.с. “Егер геометрия қағидаларының адамдардың мүдделерiне қатысы болса, онда ол кiтаптарды адамдар жағып жiберер едi²,- деген нақыл сөз осы кiсiнiкi. Сондықтан, моральдық құндылықтардың негiзiнде мүддеден шығатын пайдалық жатыр. Жақсылық пен жамандық, игiлiк пен залымдық дегендерiмiз не?,- деген сұраққа “жақсылық, игiлiк деген сөздермен бiзге ұнайтын, пайдасы бар нәрселердi айтамыз, ал залымдық деп оған қарама-қарсы жатқан нәрселердi көрсетемiз. Мұндай мораль саласындағы көзқарасты бiз утилитаризм деймiз (utilitas,-латын сөзi,-пайда).

Әрине, адам мәселесiн талдағанда, ерiктiк мәселесiн аттап өте алмаймыз. Т.Гоббс ерiк тек қана адамның ақуалынан ғана шығып қоятын құбылыс емес деген тұжырымға келедi. Ерiктiк дегенiмiз барлық дүниедегi нәрселерге тән. Мысалы, ыдыс сынса, iшiндегi су ерiктiк алады. Дегенмен, адамның ерiктiгi өте қиын шаруа, өйткенi, ол жаңғыз емес, өмiр жолында мыңдаған басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседi. Сондықтан, бiр жағынан, ерiктi болса, екiншi жағынан, қоғамдық қажеттiктен аттап өте алмайды. Олай болса, олар бiр-бiрiн толықтырады. “өзендегi судың ағысы ерiктi де қажеттi, өйткенi ол арнасынан шығып кете алмайды². Адам да сол сияқты деп қорытады ұұлы ойшыл.

Мемлекет пен қоғам мәселелерi

Т.Гоббстың ойынша, әр халық өзiнiң тарихында екi сатыдан өтедi. Олар - мемлекеттiкке дейiнгi табиғи (status naturalis) және мемлекеттiк (status civilis) саты.

Алғашқы табиғи сатыда мемлекет те, жеке меншiк те, мораль да әлi жоқ, тек қана адамдардың табиғи құқы бар. Ол адамның керек қылатын нәрселерiнiң бәрiне деген құқы. Өзiнiң өмiрiн сақтап қалу жолында адам қандай iс-әрекет жасаса да шектелген жоқ. Сондықтан, мұндай жағдайда әр адам өмiрге керек құндылықтарды өзiне тартқаннан кейiн “бәрiнiң бәрiне қарсы соғысы² (bella omnia contra omnies) басталады. Адамдар бiр-бiрiне қасқыр сияқты (homo homini lupus est) болады. Мұндай жағдайда адамдардың өзiн-өздерi құртуының қаупы туып, табиғи жағдайдан азаматтық мемлекеттiк деңгейге көшу қажеттiгi пайда болады.

Сондықтан, адамдар өздерiнiң кейбiр құқықтарынан ерiктi түрде бас тартып, оларды күштi орталандырылған билiкке бередi. Сонымен, қоғамдық осындай шарттың негiзiнде,- мемлекет дүниеге келедi.

Т.Гоббстың ойынша, қоғамдық шартқа өту тiлсiз болмас едi. “Тiлсiз адамдарда мемлекет, қоғам, шарт, бейбiтшiлiк те болмас едi²

Адамдардың мемлекеттiкке өтуiнде олардың табиғатында бар заң (lex naturalis) үлкен рөл атқарады. Ол заң - “өзiңе тiлемейтiндi басқаға да жасама². Оны бiз моральдың “алтын ережесi² деймiз.

Екiншiден, әрбiр адам өлiмнен қорқады, сондықтан ол бейбiт өмiрдiң қажеттiгiн сезiнедi, ал мұның бәрi оны мемлекеттiлiкке қарай итермелейдi.

Мемлекетке шарттық негiзде өз еркiмен берiлген адамдардың құқтары ендi қайтып алынбайды. Адамдар мемлекет заңдарын бұлжытпай орындаулары қажет. Сонымен қатар, Т.Гоббс құқ пен заңның арасындағы айырмашылықты анық байқаған адам. Бiр жағынан алғанда, мемлекетте заңдылық, тәртiп болуы керек. Екiншi жағынан, заңдар мөлшерден шығып барлық қоғамдағы қарым-қатынастарды ретке келтiруге тырысса - онда адамдардың белсендiлiгiне нұсқан келедi. Бұл жерде Т.Гоббс тоталитаризмнiң болуын болжаған секiлдi. Сондықтан, заңдар ақыл-ой елегiнен өткен қажеттi қатынастарды ғана ретке келтiруi тиiс.

Әрине, мемлекеттiң дуниеге келу мәселесi - өте күрделi құбылыс. Ол жөнiнде әр-түрлi болжамдар бар. Т.Гоббстың жасаған “конвенционалдық² (шарттық) тұжырымы, әрине, бұл мәселенiң мәндi бiр жағын ғана көрсетедi. Осы тұрғыдан алғанда, қайсыбiр мемлекеттi шарттық негiзiнде өмiр сүредi деп әбден айтуға болады. Бiздiң жас мемлекет те өзiнiң екiншi “Ата заңын² (Конституциясын) 1995 ж. Бүкiлхалықтық референдумда қабылдаған болатын. Ал мұның өзiн белгiлi шарт деп айтуға, әрине, болады.

Б.Спиноза философиясы

Барух Спиноза (1632-1677ж.ж.) Амстердам қаласында еврей жанұясында дуниеге келедi. Ең алдымен ол дiни училищеде оқиды, бiрақ оны әкесi саудаға тартып, ол оқу орнын бiтiре алмай қалады. Сондықтан, ол өз бiлiмiн дербес өзiндiк дайындық арқылы толтырады. 1656 ж. Библияны сынағаны үшiн оны жергiлiктi еврей қауымы өз қатарынын шығарып, оған лағнат атады. Сондықтан, ол жеке басын асырау үшiн өмiр бойы көзiлдiрiк шыныларын өңдеп өте ауыр жағдайда өмiр сүредi. 45 жасқа келгенде өкпе ауруына шалдығып өмiрден ерте кетедi.

Негiзгi еңбектерi “Ақыл-ойды жетiлдiру жөнiндегi трактат², ²Этика², “Саяси трактат² т.с.с.

Спиноза болмыстың ең соңғы себебi Құдайда деп есептейдi. “Құдай... барлық заттардың бiрiншi себебi және өз-өзiнiң себебi, өз-өзi арқылы танылады². Ол Құдайдың болмысын дәлелдеу үшiн онтологиялық дәлелдемелер келтiредi. Бiрақ, ол Құдайға пантеистiк мағна бередi, яғни оны бiздi қоршаған табиғатқа теңейдi. Олай болса, Құдай табиғаттан тыс мәңгiлiк өмiр сүрiп жатқан рухани тұлға емес, оны тек қана зерде (intelligere) арқылы ғана түсiнуге болады.

Мұндай көзқарас сол кездегi Құдай жөнiндегi деистiк пiкiрлерге қарсы болды. Егер деистер Құдай дүниенiң әң алшақтағы соңғы себебi деп есептесе, Б.Спиноза ол дүниенiң ең тiкелей жақын себебi деген тұжырымға келедi.

Табиғатпен теңелген Құдай сонымен қатар субстанция ретiнде қаралады. Егер Р.Декарт Дүниенiң негiзiнде екi бiр-бiрiне тәуелсiз субстанция жатыр, ал олардың үстiндегi Құдай екеуiн бiр-бiрiмен үйлестiредi деген болса, Б.Спиноза Құдай мен субстанцияны бiр-бiрiмен қосып, оларды табиғатпен теңейдi. Сондықтан, оның метафизикалық-онтологиялық негiзгi формуласы - ол Құдай, иә Субстанция, я Табиғат, өйткенi оның бәрi - бiрегей. Табиғаттың өзi Құдаймен тең болғаннан кейiн, онда “Жаратушы² және “Жаратылған²деген дiннiң негiзгi ұғымдары керек болмай қалады. Субстанция, я Табиғат, Б.Спинозаның ойынша,-“озiне-өзi себептi² (causa sui,- латын сөзi,- себеп өзiнде). Онымен бiрегей Құдай ешқандай жаратушылық қасиеттерiмен танылмайды. Осыған орай, Б.Спиноза деизмнiң де негiзгi қағидаларын терiске шығарады, өйткенi ол, аз да болса, Құдайдың алғашқы сатыдағы Дүниенi жаратқан қызметiн мойындайды.

Табиғаттан жоғары Дүниенi жаратқан Құдай болмағаннан кейiн, Құдайдың өзi Табиғатпен тең болған соң, ол екi ұғымды пайдаланады. Ол “тудыратын табиғат² (natura naturans) және “тудырылған табиғат² (natura naturata). Бiрiншi ұғым - ол интуитивтiк ой елегi арқылы түсiнiлетiн табиғат. Екiншi ұғым - ол сезiмдiк бiлiм тудыратын бiздi жағалай қоршаған жеке заттар мен құбылыстар.

Б.Спиноза өзiнiң болмыс iлiмiнде Дүниенiң бiрлiгiне аса көп көңiл бөледi. Оның негiзiнде бөлiнбейтiн субстанция жатыр. Ол шынайы - шексiз, абсолюттi ұзақтық. Болмыстың екiншi жағы бiр-бiрiнен бөлiнген, сезiм арқылы бiзге берiлген шектелген жеке заттар мен құбылыстар. Жоғарыда көрсеткендей, бiрiншi екiншiнi тудырады. Егер субстанция мәңгiлiк болса, жеке заттар уақыт шеңберiнен шыға алмайды, сол шеңберде өзгередi, туады, құриды.

Б.Спиноза нақтылы заттарды субстанцияның тудырған “модустары² ретiнде қарайды. Заттар-модустар арқылы субстанция өз-өзiн шектейдi. Ал шектеу дегеннiң өзi - ол терiстеу (determinatio est negatio). Нақтылы заттың шектелгенi оны басқа заттардан бөледi, өзiне ғана тән айырмашылығын тудырады. Сондықтан, әр зат болмыста өзiнiң орнын алады, өйткенi, ол - сол зат, басқа оған толығынан ұқсас еш зат жоқ. Сонымен қатар, ол бейболмыста, өйткенi, басқа жағынан алғанда анықталмайды.

Субстанцияның модустарынан басқа бiрнеше атрибуттары (қасиеттерi) бар. Олар - созылу (extensio) және ойлау (cogitatio). Адам дүниенi танығанда оның осы қасиеттерi арқылы нақтылыққа жете алады. Сонымен, Р.Декарттың екi субстанциясы Б.Спинозаның бiр субстанциясының екi негiзгi қасиеттерiне айналады.

Ендi субстанцияның осы екi негiзгi қасиеттерiне сипаттама берелiк. Сонымен, Б.Спиноза заттықтың негiзгi қасиетiн созылудан, яғни, кеңiстiктен көрдi. Онда мынандай сұрақ ойымызға келедi: осы айтылған кеңiстiкте саны шексiз болғанымен неше-түрлi шектелген заттар қалай пайда болады? Оның негiзгi себебiн ойшыл қозғалыс пен тұрақтылықтан көредi, өйткенi, олардың бiр-бiрiне деген қатынасы мен көлемi нақтылы шектелген заттарды құрайды. Расында да, әрбiр заттың көлемi бар, ол бiр жағынан тұрақты, екiншi жағынан үнемi қозғалыста. Яғни, қозғалыс пен тұрақтылық субстанцияның созылу қасиетi мен нақтылы шынайы өмiрдегi заттардың арасындағы дәнекер ретiнде қаралады.

Субстанцияның келесi атрибуты - оның “шексiз ойлау қабiлетiне² келер болсақ, ол бүкiл табиғатқа тән нәрсе. Олай болса, Б.Спиноза бүкiл дүниенi тiрi деп есептейдi. Мұндай көзқарасты гилозоизм (hileo- грек сөзi,-зат, zoo - тiрi) дейдi. Тек адам ғана емес, сонымен қатар, барлық табиғаттың заттары мен құбылыстары әр-түрлi деңгейдегi тiршiлiкте,- дейдi ұлы ойшыл.

Таным мәселелерiне келгенде бiз Б.Спинозаны рационализм бағытына жатқызамыз. Ол әрқашанда сезiмдiк танымды ой елегiнен өткiзген бiлiмнен айыру керек екендiгiн басым айтқан. Сезiмдiк таным әрқашанда бұлдыр, көмескi. Тек ақыл-ой ғана айқын бiлiм бередi. Ғылымдардың iшiндегi ең айқыны - математика.

Сезiмдiк танымның бұлдырлығы - ол тек қана сыртқы затты ғана көрсетiп қоймай, сонымен қатар, оны өзiнiң денесiндегi өзгерiстермен, әсiресе, сезiм мүшелерiмен байланыстырады. Санадағы сезiмдiк бейнелердiң бiр-бiрiмен байланыстары кездейсоқты. Мысалы, аттың iзiн көрген әскери адам жақындап қалған жауды есiне елестетсе, қарапайым шаруа - соқа мен жыртылған жердi елестетедi,-дейдi Б.Спиноза.

Бiрақ, сезiмдiк танымды толығынан жалған деп есептеуге де болмайды, олардың қайсыбiрiнде аз-да болса ақиқаттың жұрнақтары бар. Мысалы, надан адамның “күн - кiшкентай зат және жерге өте жақын орналасқан²,- деген жалған пiкiрiнiң өзiнде күннiң өмiр сүрiп бiзге ықпалын тигiзiп жатқаны жөнiнде ақиқаттық пiкiр бар,- дейдi ұлы ойшыл.

Күнбе-күнгi өмiрден алатын сезiмдiк таным - қалың бұқараның негiзгi тәжiрибесi, соның арқасында олар бiр-бiрiмен қарым-қатынасқа түсiп өмiр сүрiп жатады. Ақыл-ой арқылы алынатын бiлiмнiң шындығының өзiн бiз оқтын-оқтын тәжiрибе арқылы тексерiп отыруымыз қажет,- деп қорытады Б.Спиноза.

Абстрактылық бiлiм де тәжiрибеден шығады. өйткенi, адамдар дүниеден алған тәжiрибесiн сөз арқылы қорытады. Бiрақ, сөзге адамдар өзiнiң тәжiрибесiне сәйкес әр-түрлi мағна бередi. Сондықтан, бiреулерге адам - тiке жүретiн жануар, екiншiге - күлетiн пәнде, ал үшiншiге ол ойлай алатын тiршiлiк т.с.с. Сондықтан, сөз заттың кейбiр ғана қасиеттерiн белгiлеуi мүмкiн, яғни оның мағнасы затпен толық тең емес. Ал схоластика мектебi универсалияларды (ең жалпы ұғымдарды) дүниемен теңеп, оларды шынайы болмыс деп есептейдi. Философия саласындағы көп даудамалар көбiне “ойды дұрыс көрсететiн сөздердi қолданбағаннан, иә болмаса басқаның айтқан сөздерiн дұрыс түсiнбегеннен туады²,-дейдi ұлы ойшыл.

Б.Спиноза нағыз шынайы бiлiмге тек қана ақыл-ой, зерде (ratio, intellectus) арқылы жетуге болады деген пiкiрде болды. Ақыл-ой арқылы сөздердi жалпы ұғымдық дәрежеге көтерiп, оның мән-мағнасын айқындауға болады. Ғылымдағы ең құнды ұғымдар математика саласынан шығады. Олар бiр-бiрiмен байланысты, жүйелi - сондықтан сезiмдiк танымға қарағанда анағұрлым биiк дәрежеде. Егер, Б.Спинозаның ойынша, сезiм заттың сыртқы жағын бейнелесе, онда ақыл-оймен бiз заттың iшкi сырын ашамыз. Сондықтан болар, Б.Спиноза өзiнiң “Этика² деген еңбегiнде “геометрикалық методты² пайдаланып, анықтама, аксиома, теорема деген ұғымдарды мораль саласын талдауға пайдаланады.

Б.Спинозаның ойынша, шындықты танып-бiлудiң үшiншi түрi - ол интеллектуалдық интуиция. Интуиция дегенiмiз - тiкелей, сезiм мен ақыл-ой елегiнен өткiзбей-ақ ақиқатқа жету. Ол бүкiл Дүниенiң бiртұтастығын тануға мүмкiндiк бередi. Адам рухының шығармашылық қасиетiнiң негiзiнде бiз шынайы аяқталған шексiздiк идеясын ашамыз. Ол бiзге интуиция арқылы ғана берiледi.

Тағы да бiр ерекше атап кететiн нәрсе - ол Б.Спинозаның таным теориясының (гносеология) оның болмыс iлiмiмен (онтология) қосылып жатқанында. Оның себебi - субстанция-табиғаттың ойлау қасиетi бар.

Адам, ерiк және сезiм қысымы( аффект ) мәселелерi

Б.Спинозаның ойынша, адам табиғаттың ажырамас бiр бөлiгi, олай болса, ол толығынан табиғат заңдылықтарына тәуелдi. Егер Дүниеде механикалық заңдылықтар үстем болатын болса, адам арқылы табиғаттың екiншi ойлау қасиетi өзiнiң көрiнiсiн табады. Бiрақ, адамның дене құрылысы толығынан табиөатқа бағынады. Сезiмдiк идеяларда да адамның денелiк, табиғи жақтары басым болады. Ал адамның жан-дүниесiнiң өзiнен шығатын идеялар, егер олар сезiмдiк танымнан анағұрлым алшақ болса, соншалықты айқын, таза ,ақиқатты. Оның ойынша, “дене жан-дүниенi ойлауға итере алмайды, ал жан да дененi қозғалтып, иә болмаса тұрақтата алмайды². Яғни субстанцияның бұл екi қасиетi бiр-бiрiмен қатар өмiр сүрiп отырады.

Адамның жан-дүниесiнде бiр-бiрiнен бөлек неше-түрлi идеялар болғаннан кейiн, онда сую, керек қылу, ерiктiктi аңсау сияқты күрделi құбылыстар болуы мүмкiн емес дейдi Б.Спиноза. Табиғаттың ажырамас бөлiгi ретiнде адам бүкiл дүниелiк шытырман қарым-қатынастарға кiредi. Соның iшiнде ол ең алдымен өзiн сақтап қалуға тырысады. Ал мұның өзi оның неше-түрлi сезiмдерi мен iңкәрларын тудырады. Оны философ аффектiлер (сезiм қысымы) дейдi. Олардың iшiндегi ең негiздiлерi - құштарлық (appetitus)- ол дененi сақтап қалу жолында пайда болады. Жан-дүние саласына кiрiп құштарлық iңкәрлiкке (cupiditas) айналады. Тағы екi күштi сезiм - ол қуаныш пен қайғы (laetitia & tristitia).

Б.Спиноза көне замандағы Платон мен Сократқа ұқсап, барлық дұрыс емес iс-әрекеттер танымдағы қателiктермен байланысты деп есептеген. Адам өзiн қоршаған жағдайларды дұрыс түсiнсе, онда ол өзiнiң iс-әрекетiнде қаталаспайды, өзiн бақытты сезiнедi, бiрақ ол басқаларға бақытсыздық болып көрiнуi де мүмкiн.

Ойшыл Дүниедегi ең жоғарғы игiлiк - ол Құдайды танып-бiлiп оған деген зерделiк (интеллектуалдық) махаббат деңгейiне көтерiлу дейдi. Ал Құдайдың субстанция мен табиғатқа тең екенiн есiмiзде сақтасақ, ал адамзаттың рухының сол табиғаттың модусы (көрiнiсi) болса, онда адамның ғылымның қиын да ауыр жолына түсiп дүниетануы оның жүрегiнде бақыт сезiмiн тудырып, оны ләззатқа жетелейдi

Iзгiлiк пен залымдық, жақсылық пен жамандық Б.Спинозаның ойынша нақтылы қалыптасқан әлеуметтiк ақуалдан шығатын нәрселер. Оған Құдайдың ешқандай қатысы жоқ. Iзгiлiк, жақсылық дегенiмiз - ол адамға пайда әкелетiн, ләззатқа жетелейтiн нәрселер, ал залымдық, жамандық дегенiмiз -ол адамға, оның өмiрiне, алдына қойған мақсат-мұраттарға нұқсан келтiретiн, зардаптық сезiм тудыратынның бәрi. Моральдық саланың ең терең себептерi адамның “өзiн-өзi сақтау² заңында жатыр. Әрбiр адамның өз мүдделерi бар, сол үшiн олар бiр-бiрiмен күреседi.

Б.Спинозаның ойынша, адамның өмiрi тек қоғамның шеңберiнде ғана болмақ. әр адамның өз өмiрiн сақтап қалуға деген талпынысы олардың бәрiн қоғамға бiрiктiредi. Ал мемлекеттiк дәрежеге өту негiзiнен Т.Гоббстың “шарт жасау² мәселесiнде емес, еңбектiң бөлiнуiмен, адамдардың сан-алуан қажеттiктерiн өтеу керектiгiнен туады,- дейдi ұлы ойшыл.

Қоғамның рухани өмiрiне тоқтала келiп Б.Спиноза бұл саладағы Библияның құндылығын өте төмен бағалайды. Дiни құжаттардың қайсысы болмасын өте көп қайшылықтардан тұрады. Олардың тек қана қарапайым халықтың моральдық қасиеттерiн тәрбиелеуге деген маңызы бар. Ал дуниетанымға келер болсақ, оған тек ақыл-ой, зерде арқылы жетуге болады. Дiни соқыр сенiмдi алатын болсақ, оның дүниеге келуiнiң негiзгi себебi - қарапайым надан халықтың табиғаттың кахарлы түсiнiксiз күштерiнен қорқуында жатыр. Мысалы, өлiм мәселесiн алайық. Адам қандай амал қолданса да, одан құтыла алмайды, сондықтан, өлiмнен үрейленiп қайғыру - босқа уақыт өткiзгенмен тең. Өлiмнен қорқу -, құлдықтың бiр түрi. Оны ойлағаннан көрi адам өзiнiң күш-қуатын өмiрлiк мәселелерге арнағаны жөн. Адамның қуаныш пен зардапқа, қайғыға толы өмiрi - ол тек бүкiл Дүниенiң шексiз кiшкентай өмiрiнiң бөлiгi ғана - мұндай ой адамға жұбаныш әкеледi,-деп қорытады ұлы ойшыл.