ПоәК «Дауыс қою» пәннің оқу-әдістемелік құралы

1. 
   Жоғарғы резонатор дыбыс шығару әдістері
   
2. 
   Кеуде арқылы төменгі дыбыстарды бірқалыпты айту.
   
3. 
   Ауыз қуысы, көмей төменгі жақ, таңдай арқылы тыныс алуды қалыптастыру
   
4. 
   Артикуляцияның маңызын түсіндіру
   
5. 
   Қатаң және жұмсақ дыбыстарды атакалау әдістері.
   

Сөйлеу дыбыстарын шығарудағы, жасаудағы дыбыстаушы мүшелердің қызметін артикуляция дейді. Тіл дыбыстарын шығарудағы, жасаудағы адамның дыбыстаушы мүшелерінің қызметін жақсы білмейінше, белгілі тілдегі дыбыстардың артикуляция (дыбысталуын) дұрыс тусінү қиын.

Тілдегі сөздің мағнасын және сөздің тұлғалық көріністің түрлендіруге себеп болатын тіл дыбыстарын фонема дейді.

Дыбыс жүргізудің тәсілі ретінде үнемі қатаң атаканы қолдану дұрыс болмайды, өйткені бұл дауыс аппаратының күштелуіне әкеп соғуы мүмкін. Қатаң атаканы орындаушылық немесе әдістемелік тәсіл ретінде сирек жағдайда қолданылуы тиіс, мысалы, сылбыр ән айту кезінде.

Шығарманы айту кезінде вокалдық тәрбиенің мақсатын табысты шешуге қолданылған әдісті мақсаттылықпен таңдау өз мүмкіндігін тигізеді деп ойлаймыз. Вокалды шығармамен жұмыстың күрделілігі соншалық, ол тек қана жалпылама сезімі мен дыбысталуы бар бірегей шығармашылык, топ қана емес, сонымен қатар ол өзінің вокалдық және әртүрлі музыкалық ерекшеліктерімен берілген жекешелердің қосылған ортасы.. Оқьпушы үнемі өзара байланысты екі мәселені ше­шуге тырысады:

1. Студенттер халық әнінің нота әуенімен танысады. Әндре әрбір студенттің дауыс диапазонына байланысты беріледі.

2. Әннің характерін, мазмұнын ашып өз деңгейінде орындау үшін, дауыс мүмкіндігін пайдаланып қоймай, вокалды-технкалық жаттығулар арқылы шығарманың сапалы орындалуына жету.

3. Әнді концермейстердің сүйемелдеуімен талапқа сай орындалу шеберлігін меңгеру.

Халық әндерінің бір ерекшелігін айтпай кетуге болмайды. Әрбір әнді байқап қараса, олардың өлеңдері бірнеше шумақтан пайда болып, сол шумақтардың ішіндегі тармақтары бір – бірімен ырғақ жағынан сәйкестеніп келеді. Бұны біз шумақтық әндер дейміз

1. 
   Әннің авторы, текстік мазмұны, екпіні сипаты т.б. танысу.
   
2. 
   Нота арқылы айтып, үйрену.
   
3. 
   Әнді нотаға қарап, сөзімен орындау.
   

Ғалымдар, оқытушылар, психологтар, әдіскерлер, музыка пәнінің оқытушылары әнді сенімді айта алмайтын оқушылармен жұмыс тәсілдерін көптеп қарастырып келеді. Бұл мәселені шешу жолында Пономарькова И.П., Багадурова В.А., Орлова Н.Д., Апраксина О.А., т.б. педагогтардың еңбектері көмекке келеді.

Әнді сенімді айта алмайтын оқушылардың қалыптасу жолдары қиын да, ұзақ болып келеді. Ол оқытушыдан қажымас еңбекті талап етеді. Бұл үшін әнді дұрыс айта алмаудың себебін таба білудің маңызы зор.

Зерттеуші – педагог С.Гладкая өзінің “Бастауыш сыныптардағы музыка сабақтарында балаларды әншілік шеберлікке қалыптастыру” – деген нңбегінде әнді дұрыс айта алмаудың мынадай себептері болуы мүмкіндігін атап көрсеткен: “есту қабілеті нашарлығы, есту қабілеті мен дауысының арасында байланыстың болмауы, көпшілікпен ән тәжірибесінің жоқтығы, әнді айқайлап айту немесе улкендреге еліктеу сияқты жаман әдеттің қалыптасуы, сылбырлығы немесе керісінше мінез – құлқындағы мөлшерден тыс шапшаңдық, тым әсерлеп айту, әншілік шеберлікке қызықпаушылығы”.

Әнді жинақы жабық шеңберлі дыбыспен (академиялық), үлгімена айту вокалдың техникасындағы тағы бір маңызды әдістің бірі болып саналады. Ауыздың сыртқы формасының әнді айтуда өте үлкен маңзы бар, бірақ барлық әншіге біріңғай тәсілді ұсына беруге болмайды, өйткені әрбір орындаушының өзіндік өзгешеліктері бар. Кейбір әншінің дыбыстары әуел бастан -- ақ табиғи жинақы қойылған дауыспен, тіпті орындау мәнері де аккадемилық үлгіде айта алады, оның орындау қалпын өзгертудің қажеті жоқ, кейбір жөндеу, ескертпелер жасаса да жеткілікті. Ал, кейбір әншілер өте ашық дыбыспен халық әндерін орындау үлгісі көбірек жетілегген, мұндайда жетілегн әдіс – тәсілдерді қолдана отырып көзделген мақсатқа жету қажет. Жалпы әнші дыбысты дұрыс шығарып тұрған жағдайда онымен оқытушы санасуы керек. Көп ескерпелер жасай бермей - ақ орындау шеберлігінің өзге талаптарын (ырғағы, нюанстары, сипаты) орындатуға күш салғаны жөн.

Вокалды - техникалық дағдылардың қатарына: резонаторларды дұрыс қолдану, әннің сөзін анық айту – дикция, ерін қимылдарының техникалық менгеру артикуляция, аспаппен сүйемелдеп орындау кезінде, ансамбль, вокалдық әшекейлеуді (пассаж) еркін және жеңіл қолдану, динамикаларға көңіл бөлу, әнді нақышына келтіре мәнерлі орындау кіреді. Аталған дағдылардың барлығын хормен жұмыс істеу кезінде қолдануға болса, вокалдық әшекейлер мен фалынттер көбінеки ән айтуға тән тәсілдер болып табылады. Сондықтан әрбір әнші дауыс ерекшелігін пайдалана отырып, өзіне тән әшекейлер мен тәсілдерді қолданып айтады. Вокалдық техниканы толық меңгеріп, әнші, шығарманы орындау барысында түрлі нюанстармен қатар оның мәтіні (текст) идеялық – көркемдік маңызын айқындай түсіп, вокалды ән техникасының барлық дағдыларын сақтай отырып, шығарманы орындап шығады.


Жеке сабақ № 10.

Ария, романс жанрларымен таныстыру, орындау шеберлігіне жету, жұмыс істеу. Дауыс диапазонымен жұмыс.

Жоспары:

1. Вокалдық – техникалық жаттығулар арқылы әрбір студенттің дауыс көлемін кеңейту.

2.Күнделікті жұмыс диапазонын белгілеу.

Тәжірибелі ұстаз баланың дауыс ерекшеліктерін білу керек, олардың дауыстарына абай болуын, оларды ән айтуға қызықтыра біледі. Сондықтан баланың дауыс аппаратына, дауысына шамадан тыс ауыртпалық түспейді.

Мұғалім әрбір студентке тікелей жақын қараудың, олардың даму деңгейін, жасын, ерекшеліктерін ескеру керек. Сонымен қатар олардың психологиясын да біліп, оларға басшылық жасау кажет.

Ырғақ - деп дыбыстардың әр түрлі ұзақтық ара қатынасын айтамыз. Ырғақтың музыкада атқаратын ролі ерекше. Күнделікті естіп жүрген әндеріміздің дыбыстарын бір қалыпты ұзақтықпен айтатын болсақ, ол ән емес, ешбір әуенге ұқсамайтын жай дыбыстар жиынтығы болып шығар еді. Осыған орай әрбір әуен құрайтын дыбыстар ырғақ жағынан түрлі ұзақтықтарда болып келуі – заңдылық.

Айтылып жүрген немесе ойналып жатқан музыкалық шығармаларды зер сала тыңдап отырсаңыз, онда қатты және жай шығып тұрған дыбыстар такт деп аталатын бір бөлшектің ішінде болып келеді. Ырғақта күшті және әлсіз бөліктер болады.

Екпін, темп (жылдамдық, шапшаңдық) – деп музыкалық шығарманың ойналу жылдамдығын желісіз айтамыз. Композитор қандай музыка жазбасын, әр уақытта оның айналу немесе айтылу жылдамдығын шығарманың барысында көрсетеді.

Темптің үш түрі бар: біріншісі өте жай, салмақпен орындалатын шығармалар, екіншісі орта екпінде орындалатын, үшіншісі шапшаң немесе тез жылдамдықта орындалатын шығармалар. Жоғарыда айтылған үш түрлі жылдамдықтардың өзі бірнеше бөлімге бөлінеді. Музыкалық шығарманы композитор көрсеткен жылдамдықпен көрсеткен жылдамдығында (екпінде) орындаған жөн. Ал, автордың көрсеткен жылдамдығында екпінен тыс кету ойналатын шығарманың мазмұнын, көркемдік қасиеті мен идеясын төмендетіп жібереді.

Екпін түрлері: Presto - быстро, тез

Allegro – скоро , подвижно, жылдам.

Moderno - умеренно, орташа, асықпай

Andante – не спеша, спокойно, асықпай,

байсалды.

Gento – медленно, жай

Yardo – широкий, өте жай, кең, шалқыта.

Агогика – (грек тілінде – қозғалыс, қимыл). Әндегі агогика суреттеу құралдарына жатады. Ол ерекше заңдылығымен тұрақты. Агогика әннің ырғағы екпіні аздау өзгеріспен орындалады. Ән ішіндегі қозғалыс шарықтау шегіне талпынуы. Ол музыкалық шығарманың сипатына лайық әсерлеу, көркемдеу әрекеті болып табылады.

Acce Merando – ускоряя, шығарманың шапшаңдығын жылдамдату;

Pitenuto – замедляя, шығарманың шапшаңдығын жайлату;

Allarando – расширяя, замедляя, шығарманың шапшаңдығын кеңейту, жайлату;

Puu – Mosso – более подвижно, жылдамдата;

Mene – Mosso – менее подвижно, жайлата;

Вокалдық техникалық элементтері, дикция, артикуляция, дыбысты таза (интонация) орындау дағдыларын меңгерту.

Дикция – (латынша) – айтылу, айту деген мағынаны береді. Ол негізінде екіге бөлінеді:

1. 
   Күнделікті тұрмыста адамдардың бір – бірімен ұғынысуында қолданылатын тіл дикциясы. Бұған актерлердің сахнада сөйлеу дикциясы және адамдардың бір – бірімен тіл қатынасы жатады.
   
2. 
   Әншілердің жеке- жеке дикциясы. Дикция кең мағыналы ұғым. Ол тіліміздегі әрбір дауысты және дауыссыз дыбыстардың, сөздер мен сөйлемдердің бұрмаланбай таза айтылуы ғана емес, сонымен бірге жеке сөздер қурылысы жағынан әрі сауатты , әрі ұғымды тартымды болып келуінде. Әнмен айтылатын сөздерді құрап тұрған барлық дауысты және дауыссыз дыбыстардың ашық айқын естілуі қажет.
   

1. Жаттығу арқылы дауыс мүмкіндігін анықтау.

1. 
   Тыныс алу мүмкіндігін кеңейту.
   
2. 
   Ырғақты дәл сезіну дағдысын қалыптастыру жаттығулары.
   

1. Шығармаларды техникалық таза орындау.

1. 
   Ұяң, қатаң дыбыстарды дұрыс айтуын қалыптастыру.
   
2. 
   Вокалдық – техникалық жаттығулар арқылы дыбыстарды таза айту.
   
3. 
   Әнді ансамбльмен айтуға дағдылану (дуэт, трио, т.б.)