ПоәК «Дауыс қою» пәннің оқу-әдістемелік құралы

Тыныс алу ережесі

2. Тыныс алғанда оны бекіту

3. Тыныс шығару экономно болуы керек

Сөйлеу тілдің дыбыстары қалай болса солай тәртіпсіз, кездейсоқ жасала бермейді. Тіл дыбыстарының әрқайсысыны жасалу жолы, белгілі бір тәртібі бар. Бір-бірімен айтылуы, жасалу жағынан айырмашылығы бар тіл дыбыстары (фонемалар) белгілі дыбыстаушы мүшелердің қызметі арқылы шығады.

Сөйлеу дыбыстарын шығарудағы, жасаудағы дыбыстаушы мүшелердің қызметін артикуляция дейміз. Тіл дыбыстарын шығарудағы, жасаудағы адамның дыбыстаушы мүшелерінің қызметін жақсы білмейінше, белгілі тілдегі дыбыстардың артикуляциясы (дыбысталуын) дұрыс түсіну қиын.

Адамның дыбыстаушы мүшелері негізгі үш саладан тұрады:

1. 
   Тыныс мүшелері.
   
2. 
   Тамақ.
   
3. 
   Қуыс мүшелері.
   

1. 
   Тыныс мүшелері. Дыбыс шығаруда қатысы бар тыныс мүшелері деп аталатын мүшелердің ең бастысы - өкпе. Өкпе екі тарам қолқа арқылы кеңірдекпен жалғасады. Өкпе ауаны ішке тартқанда кеңейіп, ауаны сыртқа шығарғанда семіп отырады. Тілдегі дыбыстар өкпедегі ауаны сыртқа шығуына байланысты. Сөйлеу процесінде ауа өкпеден біртіндеп баяу шығады да, өкпеге бірден тез өнеді. Өкпенің, қолқаның, көмекейдің және жоғары резонаторлардың құрылысы.
   
2. 
   Тамақ және дауыс шымылдығы. Тамақ деп кеңірдектің кеңейген жоғары тұсы аталады. Тамақ сыртқы жағында жұтқыншақ немесе өңеш – тамақ жүретін жол болады. Оның ішкі жағында дауыс шымылдығы болады. Дауыс шымылдығы тамақтың ішкі жағында кеңірдектің екә жағынан бір – біріне қарсы біткен жиырылмалы ет. Тамақтың ішкі жағындағы қабаттасып жатқан екі пар бүршіктің сыртқы екеуі жалған дауыс шымылдығы деп аталады. Бұлар дыбыс шығаруға қатыспайды, ал тамақ ішкенде, екі жағы қатты жымдасып, асты өңешке асырып жіберіп тұрады. Тек нағыз дауыс шымылдығы ауырған жағдайда қарлыққан, баяу дыбыс шығаруға шамасы келеді.
   

Дауыс шымылдығы өкпеден келген ауаны тосқауылдап, бірде керіліп, екеуінің арасы жымдасып тұрады да діріл пайда болып, үн шығады. Бірде жиырылып, екеуінің арасы ашылып тұрады да діріл пайда болмай, үн шықпайды. Дауысты дыбыстар дауыс шымылдығының керіліп тұрып діріл пайда болуы арқылы жасалады. Үнді дауыссыз дыбыстар мен ұяң дауыссыз дыбыстарды шығаруда дауыс шымылдығы сәл ғана керіледі де дауыс шамалы болады. Ал, қатаң дауыссыз дыбыстарды шығаруда дауыс шымылдығы жиырылып тұрады да ешқандай діріл пайда болмайды, міне сондықтан да ол дыбыстардың құрамында үннің “қатысы болмайды”.

3. 
   Қуыс мүшелері. Өкпеден келген ауа керіліп тұрған дауыс шымылдығына соғылып, дірілдің әсерінен пайда болған дауыс неме үн тікелей қуыс мүшелеріне түседі де, белгілі резонанс (жаңғырық) пайда болады. Қуыс мүшелеріндегі кедергі мүшелердің қызметі арқылы дыбыстарға әртүрлі өң “рең” беріледі, тіл дыбыстары бірінен бірі ерекшеленеді. Қуыс мүшелеріне:
   

Мұрын қуысы жатады.

Дауысты дыбыстарды шығаруда дыбыстау мүшелеріне күш түсед, ал, дауыссыз дыбыстарды шығаруда күш ауыз қуысындағы кедергі мүшелерге ғана түседі.

Жаттықтыру: № 1 – вокализ Ф.Абт. (үйрену, жаттығу және қайталау).

Сөйлеу мүшелерінің қызметі нәтижесінде тіл дыбыстарының айтылу (фонация) үрдісі есту қабілеттерінің дамуымен тығьз байланысты. Дауыс аппаратының дұрыс к,ұрылуы жақсы жағдайда дауыстың және есту қабілетінің дамуы барысында ғана мүмкін болады.

• 
  Балалардың үнемі ән айтанына, олардың келелі дауыс аппараттарын сақтауға жүйелі оқыту процесі мүмкіндік туғызатыны көпшілікке белгілі. Көпшілік вокалдык, тәрбие вокал және хор сабағы процесінде іске асырылады. Балалардың үлкен хор топтары 7 жастан 16-17 жасқа дейін аралықта болады. Олар өздерінің құрамында үш хор топтарын құрайды -кіші, орта және ересектер. Әрбір жас кезеңіне өзіндік дыбысталу ерекшеліктері сай келеді. ұғымдар вокалдық бағыттарға жатады.
  

2. “Халықтық” бағыттағы үлгі өзінің табиғылығымен ерекшеленеді. Әр халық өзінің дәстүрлі ән өнері ғасырдан – ғасырға жалғастырып келеді. Мұндағы ән айту үлгісі әр халықтың тұратын география орнына, салт – дәстүріне қарай дамиды. Мысалы, грузин халқы көп дауысты әндер үлгісінде, ал қырғыз халқы тамақты қысу арқылы, татар халқы пентатоникалық қосылыстарымен орындаса орыс халқы хороводтың және дауысты дыбыстарды ашық айту үлгісінде дамығанды өздерің білесіңдер. Қазақ халқы музыкасы да ертеден дамыған, өзінің мәнері, салты, дәстүрі бар – музыка. Ендеше, халықтың бағыттағы ән айту үлгісі табиғи дауыс, мәнерлі, халықтық тақырыпта болуы шарт.

Ал, «Эстрадалық» бағыттағы үлгі соңғы жылдары ерекше дамыған, жастардың кәзірде еліктейтін музыкалық өнердің бір түрі. «Эстрада» - ұғымы ертеректе концерттік қойылымдардың сахнасы деген мағына берген. Ал, эстрадалық өнер немесе бағыт – бұл сахналық өнердің әр түрлі орындау формаларының бірлескен жеңіл, сауықтылық өнеріне жатады. «Эстрадалық» ән айту мәнері, бұл әнді әртүрлі аспаптармен сүйемелдеу, дыбыстарды өз еркіне жеткізу, динамикалық ерекшелігімен айту сияқты үлгілерімен сипатталады. Соңғы кездері эстрадалық үлгі электрондық аспаптарда жазылған фонограммалар арқылы орындалып жүр.

Жеке сабақ № 4

Вокализ – cтудент дауыс диапазонына байланысты В.Зейдлердің және Абтың вокализдік шығармаларын әрбір студентке таныстыру.

Жоспары:

1. 
   Нотаны оқу арқылы танысу.
   
2. 
   Ән айту техникасын сақтай отырып, нотаға қарап оқып, фраза бойынша үйрену.
   
3. 
   Вокализді концермейстердің сүйемелдеуімен орындау.
   

Вокализ – көбінесе құлаққа жағымды, тек қана жақсылық пен инабаттылық сезімін беретін әуендер қатарына жатады. Дыбыстау мүшелері, олардың дыбыс шығарудағы қызметі.

Мажорлық лад, тон, тон, жарты тон, тон, тон, жарты тон, арақашықытығымен дыбыстары орналасады. Оның тоникадан құралған үшдыбыстылығы мажорлық үшдыбыстылықты береді. Бірінші, үшінші және бесінші басқыштары тұрақты. Ал, бірінші, төртінші, бесінші басқыштарынан құралған аккордтар, осы ладтың тұрақты аккордтары болып саналады. Мжардың үш түрі бар: натуралды, гармониялы (VI – төмендегідей), мелодиялы (VI-VII басқыштар төмендейді, қайтарында натуралды түрі айналады).

1. 
   Әнмен нота арқылы танысып, әуенін үйрену.
   
2. 
   Сөзімен қосып, концертмейстердің сүйемелдеуімен орындау.
   
3. 
   Талдау: а) техникалық (диапазонын, тоналдігін, өлшемін, т.б.), б) әдістемелік (қай сыныпқа арналған, не туралы айтылған, қандай әдістемелік тәсілдер арқылы үйрету қажет, т.б.)
   

Балалардың бейнелік ойлау қабілетінің артуы олардың ән салу мәдениетіне де ықпалын тигізетінін тәжірибе жұмыстары көрсетіп отыр. Белгілі педагог В.Белбородова былай деп атап көрсеткен еді: “Вокалдық – хор жұмысын жүргізгенде, олардың техникалық орындау жақтарын образды түрде ойлай білу мүмкіндігінен бөле қарауға болмайды, бұлар бірін – бірі толықтырып отырады”.

Мысалы, балалар халық әні “Қарлығашты” айта отырып көз алдарына қайырымды да сүйкімді құстың бейнесін елестетіні сөзсіз… Сонымен бірге олардың естеріне “Қарлығаштың құйрығы неге айыр?” мультфильмін түсіруге болады. Вокалды шығармаларды орындағанда олардың әнді мәнерлеп айту жағына аса назар аударған жөн. Бұндай дағдыларды қалыптастыру үшін, балалардың үнемі таңдаулы хор ұжымдарымен, белгілі әншілерді, шебер орындаушыларды тыңдап мүмкіндік болса концерттерге барып отыруларына үнемі жағдай жасау керек.

Дыбыс деп - әуеннің ең бір кішкене белгісін айтамыз. Сондықтан тәжірибеде қандай дыбыстар бар екенін анықтап алайық. Оны фортепиано аспабында қарастырған жөн. Дыбыстар төменгі және жоғарғы болып екіге бөлінеді. Музыкадағы негізгі дыбыстар жетеу, ал олардың өзіне тән аттары бар: до, ре, ми, фа, соль, ля, си. Ал қалғандыбыстар көмекші дыбыстар болып саналады. Олар альтерациялық белгілермен белгіленіп (#; b; х; bb) до диез, ре бемоль, фа дубль диез, соль дубль бемоль т.б. сияқты атауларға ие болады. Осы айтылған дыбыстардың өзіне тән биіктігі болады. Әр дыбыстар ноталық станда, өз биіктігінде және кілттер арқылы орналасады. Дыбыстау мүшелері, олардың дыбыс шығарудағы қызметі.

Адамның дыбыстаушы мүшелері негізгі үш саладан тұрады.

1. 
   Тыныс мүшелері.
   
2. 
   Тамақ.
   
3. 
   Қуыс мүшелері.
   

1. 
   Тыныс мүшелері: өкпе, қолқа, көмекейжәне жоғарғы резонаторлар құрылысы.
   
2. 
   Тамақ және дауыс шымылдығы.
   
3. 
   Қуыс мүшелері: ауыз қуысы, мұрын қуысы. Ауыз қуысында дыбыс шығаруға қатысы бар мүшелер: тіл, ерін, тіс түбі, таңдай, кішкене тіл, иек.
   

1. 
   Тыныс алу түрлерін айыра білу
   
2. 
   Диафрагма, кеуде, аралас тыныс алу әдістерін меңгеру
   
3. 
   Резонатор түрлерін үйренуге дағдыландыру.
   

Тыныс мүшелері. Дыбыс шығаруда қатысы бар тыныс мүшелері деп аталатын мүшелердің ең бастысы - өкпе. Өкпе екі тарам қолқа арқылы кеңірдекпен жалғасады. Өкпе ауаны ішке тартқанда кеңейіп, ауаны сыртқа шығарғанда семіп отырады. Тілдегі дыбыстар өкпедегі ауаны сыртқа шығуына байланысты. Сөйлеу процесінде ауа өкпеден біртіндеп баяу шығады да, өкпеге бірден тез өнеді. Өкпенің, қолқаның, көмекейдің және жоғары резонаторлардың құрылысы.

Дыбыс алу дегеніміз, грек тілінде – Фонация – (phone) – звук. Біз сөйлегенде сөздің бәрі жазылғандай айтылады. Ал, ән салғанда дауысты дыбыстар өзгертіледі. Мысалы:

• 
  Әнші ән салғанда немесе дыбыс шығарғанда қандай дене мүшелері қызымет етеді?
  
• 
  Ауыз, мұрын қуыстары, тіл, жұтқыншақ, дыбыс желбезектерінің көмегі бар, кеңірдек, бронхалар, өкпе, диафрагма және дем алуға қатысатын кеуде қуыс бұлшықтары, қарын бұлшықтары, дауыс аппаратын құрайды.
  
• 
  “Диафрагма” дегеніміз - кеуде қуысы мен асқазан ортасындағы дене мүшесі
  
• 
  Дауысты дыбыстарды айтқанда ауыздың дұрыс ашылуын, дыбыстың анық естілуін қадағалау:
  

“Ә” – дыбысының айтылуы

“И” – дыбысының айтылуы

“О” – дыбысының айтылуы

“Ө” – дыбысының айтылуы

“У” – дыбысының айтылуы

Осылар ән техникасын дұрыс меңгеріге септігін тигізеді.

Вокалды - техникалық дағдылардың қатарына: резонаторларды дұрыс қолдану, әннің сөзін анық айту – дикция, ерін қимылдарының техникалық менгеру артикуляция, аспаппен сүйемелдеп орындау кезінде, ансамбль, вокалдық әшекейлеуді (пассаж) еркін және жеңіл қолдану, динамикаларға көңіл бөлу, әнді нақышына келтіре мәнерлі орындау кіреді.

Әнді жинақы қойылған дауыспен орындағанда көңіл аударарлық маңызы бар мәселе, резонаторларды пайдалана білу. Резонаторлар деп, дыбысты маңғыртып күшейтуші қызмет атқаратын мүше, немесе күшейткіш орынды, аумақты айтады. Дыбыс мүшелері, яғни дауыс желбезегі әлсіз, әрі нәзік мүше, оған үн күшін қосылып күшейткіш резонаторлардың үлкен ролі бар. Ол тек дыбысты күшейтіп қана қоймай, сонымен бірге оған өте мол тембрлік рең бояу береді. Резонаторлар кеуде және бас резонаторлары болып екіге бөлінеді.

Дауыс диапозонының дыбыс қатары өзінің дыбыс бояуымен ерекшеленіп – регистр деп аталынады. Регистрлерге, резонанстар сияқты бас регистрі және кеуде регистрі болып бөлінеді. Мысалы, дауыс диапозонының жоғарғы дыбыстары жоғарғы, немесе бас регистрі деп аталынады. Төменгі дыбыстар төменгі, немесе кеуде регистрі деп аталынады.

Ән салу күрделі психофизиологиялық процесс болғандықтан оның кызмет ортасын нерв жүйесі арқылы және дауыс аппараттарының қызметі арқылы атқарылады. Әншінің дауыс шығарушы дене мүшелерінің құрамына ауыз, мұрын қуыстары тіл, жұтқыншақ, дыбыс желбезектері бар көмегі, кеірдек, бронхалар, өкпе, диафрагма және дем алуға қатысатын кеуде қуысының бұлшықтары, қарын бұлшықтары кіріп дауыс аппаратын құрайды. Ал. әнші дауысының акустикалық қасиеттеріне дауыс биіктігі, дауыс күші, тембрі (әуезі) және дыбыс ұзақтығы жатады. Дауыс биіктігі - әншінің дауыс желбезектерінің бір секунд көлеміндегі тербеліс жиілігімен (амплитудасы) анықталады. Дауыс тембрі (әуезділігі) дыбыс желбезектерінің тербелісі нәтижесінде обутондармен байытылуы барысындағы әрленуі. Дауыс күші - дыбыс желбезектерінің амплитудасы, яғни тербеніс қозғалысының қорқындылық кеңдігі. Тербеліс амплитудасы қаншалықты қарқынды, кең болса, дауыс күші соншалықты пәрменді болады. Дыбыс ұзақтығы әншінің демін ұстай алу ұзақтығына, ән салу дағдыларының дұрыс қалыптасуына байланысты. Яғни, дем алудың үш түріне тоқталу қажет:

• 
  Бірінші, таза мұрын арқылы тыныс алу, бұл әншінің шулы тыныс алуына әкеліп соқса, таза ауыз қуысымен дем алу дыбыс мүшелерін құрғатып жібереді. Бұл екінші тыныс алудың түрі.
  

денесі түзу, еркін, төрт нүктесі (қара құс, екі жауырын, жанбас, өкше) бір сызықтың бойында орналасқандай Әншінің дене құрылысын дұрыс ұстауында вокалдыдағдылардың біріне жатады. Әншінің бірінші кезекте болуы қажет. Әншінің, әсіресе ер азаматтың аяқ қоюы иықтың көлемінде болса, әйел адамдыкі бидің 3-ші позицмясында орналасады. Екі қолы әншінің және оқытушының қалауы бойынша белде, бір қолы аспанға сүйенген немесе шынтақтан бүгіліп алдыға ұстау арқылы, әнді өз бойында ұстауға, қол арқылы өзіне көмек беру мақсатында қолданылады. Ал бас, мойын, бет мүшелерін еркін ұстау, оларды дұрыс пайдалану шығарманың мазмұнына байланысты. Әншінің вокалдық шеберлігі қаншалықты деңгейде екендігін ән айту техникасын меңгеруінен байқауға болады. Әуен дауыстың шығыуна байланысты болса, дауыс дыбыстың құрылуына байланысты. Осыдан келіп дыбыстың құрылу кезіңі, немесе тынысты алғаннан кейінгі пайда болған алғашқы дыбыс шабул деп аталады. Дыбыс шабулы екі түрге бөлінеді: қатан және жұмсақ.

Дыбыстың қатты, кенеттен құрылуын немесе пайда болуын қатаң дыбыс шабуылы деп атайды. Ол көбінде жылдам жүретін, жігерлі, салтанатты, марш екпінімен, қаһармандықты суреттейтін шығармаларда кездеседі.

Өте нәзік және болар – болмас жай естілетін жұмсақ басталуды жұмсақ дыбыс шабуылы дейді. Ол лирикалық терең сезімде суреттейтін, жай жүретін шығармаларда көбірек кездеседі. Осы шабуылдардан соң дауыс қою техникасы жүреді. Дыбыстың шеңберлң жинақылығы, әуендегі дауысты дыбыстардың академиялық үлгіде көбінесе еріндік дауыстыларға жуықтан, дөңгелекте жинақтан, қойылған дыбыспен орындалуын дыбыстың құрылуындағы жинақты үлгі деп атайды, немесе вокалды позицияның үлгісі дейді.

Мұндай үлгіде ән айтуда кейбір дауысты дыбыстар: и, е, а, көбінесе жинақталып айтылып, өзінің үнділігімен: ы, үй, э, о дыбыстарына сәйкестеніп, жақындап жуықтай түседі. Дегенмен, мұндай талантты сөзбе – сөз түсінуге болмайды, орындау барысында көрсетіп отырған жөн.

Дыбысты айтылған тілекке соң бүтіндей өзгертіп жіберуге де болмайды. Тек ептеп қана жуықтап, орынды жинақтау керек те, текстінің негізгі мағынасына нұқсан келтірмейді. Дауысты дыбыстарды орындауда әншілердің ауызы мен еріндерінің атқаратын ролі зор.