ТЖ негізгі ұғымдары мен анықтамалары

Төтенше жағдайлар себеп-салдарына байланысты мынадай классификацияға бөлінеді:

Табиғи (жер сілкіну, сел, көшкін, су тасқыны, табиғи өрт, эпидемия, ауылшаруашылық өсімдіктер мен орманның зиянкестермен аурумен бүлінуі).

Техногендік (өнеркәсіптік, транспорттық т.,б. апаттар, өрт, жарылыс, ӘКУЗ, РВ,БОВ тастандылары, ғымаратта мен құрылыстардың бүлінуі, өмірді қамтамасыз етіп отырған объектілердегі апаттар, плотиналардың бүлінуі).

Таралу ауқымы мен материалдық шығынының көлеміне қарай табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар нысандық, жергілікті, аймақтық, барынша ауқымды болып бөлінеді.

• 
  қаза тапқандар саны 5 тен 10 адамға дейін;
  
• 
  тіршілікті қамтамасыз ету жүйесінің бұзылуы 50 ден 100 адамға дейін;
  

• 
  қаза тапқандар саны 10 тен 50 адамға дейін;
  
• 
  тіршілікті қамтамасыз ету жүйесінің бұзылуы 100 ден 500 адамға дейін;
  

• 
  қаза тапқандар саны 50 ден 200 адамға дейін;
  
• 
  тіршілікті қамтамасыз ету жүйесінің бұзылуы 500 ден 1500 адамға дейін;
  

• 
  қаза тапқандар саны 200 адамнан асса;
  
• 
  тіршілікті қамтамасыз ету жүйесінің бұзылуы 1500 адамға дейін;
  

Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар ошақтарының зақымдаушы әсері - бұл адамдардың өміріне және денсаулығына, ауыл шаруашылық малдары мен өсімдіктеріне, экономикалық нысандарға және қоршаған табиғи ортаға төтенше жағдайлар көздерінің зақымдаушы факторларының жиынтығы немесе кері әсері.

Қауіпті табиғи құбылыстарға өзінің қарқындылығымен, таралу ауқымымен және ұзақтығымен адамдарға, экономика нысандарына және қоршаған табиғи ортаға зақымдаушы әсерін тигізетін табиғи үрдістердің әрекеттерінің нәтижесі немесе табиғи оқиғалар жатады.

Дүлей зілзала - бірден елеулі адамның тіршілігін бұзып, үлкен материалдық құндылықтарды жояды, сонымен қатар адамдардың қаза табуына, жануарлардың өлуіне әкелетін кенеттен пайда болатын табиғи құбылыс.

Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың аймағы – төтенше жағдай ошағының пайда болу нәтижесінде немесе басқа аудандардан табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар пайда болған, оның зардаптары таралғаны болып табылады.

Өзін өзі тексеру сұрақтары

1. 
   ТЖ негізгі ұғымдары мен анықтамалары.
   
2. 
   Бейбіт және соғыс уақыттағы төтенше жағдайлар
   
3. 
   Техногенді сипатты төтенше жағдайлар, олардың түрлері
   
4. 
   Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың классификациясы
   

1. 
   Табиғи және техногенді қауіптіліктер көздері.
   
2. 
   Соғыс және бейбіт уақытындағы жаппай зақымдау құралдарының түрлері.
   

Химиялық және мұнай химия өнеркәсібіндегі авария себебінің сараптамасы көрсеткендей, соңғы онжылдықта олардың басым көпшілігі (95%) көптеген химиялық заттардың жарылуымен байланысты, оған қоса, 54% - аппаратура ішінде, ал 46% - өндіріс бөлмелері мен сыртқы құрылғыларда. Көп жағдайда аварияның шығуы мен атмосферада өрт және жарылыс қауіпі бар заттардың жарылысы қираулардың, шығындардың, одан кейінгі кең көлемді өрттердің негізгі себебі болып табылады. Нысанда бар немесе бақыланбайтын химиялық реакциялар кезіндегі синтезделетін химиялық заттар авария кезінде үлкен аумақта улы кеңістік зақымдаушы түзуге қабілетті.

Аса қауіпті, алдын ала болжауға болмайтын, ауыр зардапты өрттер мен жарылыстар өрт және жарылыс қауіпі бар кәсіпорындарда орын алады. Өрт және жарылыс қауіпі бар заттарды сақтайтын орын мен қоймаларда төтенше жағдайлар жиі орын алады. Өрт және жарылыс қауіпі бар заттарды көп көлемде сақтайтын қандай да бір қоймалардың зақымдануы жаппай өрттермен қатар жүріп, кәсіпорынның өндірістік және материалдық қорының 80-90% -ын жоюы мүмкін.

• 
  ескіру мен материал құрылыстарының коррозияға ұшырауына алып келетін табиғи факторлардың және олардың физика – механикалық сипаттамаларының төмендеу: әуе кеңістігінің, атмосфералық ылғалдықтың, жер асты суларының, жердің сортандануы мен отыруы, ауаның жағымсыз температурасы, жер қыртысындағы қаңғыма тоқтар, бөрененің шіруі және т.б. алып келетін биологиялық факторлар әсеріне;
  
• 
  қирауға алып келетін: дауылдар, құйындар, цунамилар, нөсерлер, су тасқындары, су басулар, жер сілкіністері, опырылмалар, сел тасқындары, қардың құлауы және т.б. апаттарға;
  
• 
  құрылыстар мен техникалық жүйелердің өндірістік – жобалаудағы ақауларынына: қарастыру мен жобалау кезіндегі қателіктер, құрылыс жұмыстарын жүргізудің немесе құрылыс материалдарының және конструкциялардың сапасыздығына;
  
• 
  материалдарға және конструкцияларға технологиялық процестердің: қосымша жүктемелер, жоғарғы температуралар, дірілдер, тотықтырғыштар, булы газдық және сұйық агрессивті орта, минералды майлар мен эмульсиялардың әсеріне;
  
• 
  құрылыстардың, техникалық жүйелердің пайдалану ережелерінің бұзылуы және осының салдарынан бензин буының, химиялық заттардың, газдың, дән элеваторларындағы және т.б. пайда болатын өрттер мен жарылыстар салдарына байланысты болады.
  

Ғимараттар мен инженерлік құрылыстардың кенеттен қирауы үлкен материалдық шығынға алып келеді, кей жағдайларда адамдардың құрбан болуымен қатар жүреді.

• 
  нәтижесінде адамдар қаза тауып немесе ауыр дене жарақатын алған транспорттық оқиғалар;
  
• 
  толық конструкциялық қирау, құтқарумен бірге жүретін кемелердің суға батуы;
  
• 
  бірінші кеме кірген кезден бастап, тап сол аймақтағы жолда немесе шлюзде 72 сағат және одан аса қозғалыстың тоқтауын алып келген, немесе кеменің гидротехникалық құрылыстың зақымдауы;
  
• 
  транспорттық оқиға кезіндегі мұнайдың, мұнай өнімдерінің 10 тоннадан астам төгілуі;
  
• 
  кеменің баска кемені зақымдауы.
  

туындаған салдарына тәуелсіз транспорттық оқиғалар, адамдардың өлімі мен ауыр жарақаттарынан болмауы, басқа кемелерге көмек көрсету, күшті зілзала әрекеттерінің нәтижесінде, мұзды жағдайда кемелердің жұмыстары кезінде.

Темір жол қозғалысын басқару жүйесіндегі тәртіптің бұзылуы составтың бос емес жолға түсуіне және соғысуына алып келеді. Мұның себебі аса күрделі темір жол авариясы мен апатына алып келетін станция жолдарындағы маневрлік жұмыстар тәртібінің бұзылуы болуы мүмкін.

Жол жүру бағытындағы жолаушы поездарында орын алатын өрттер айтарлықтай материалдық шығын алып келеді. Аса үлкен қауіпті вагондардағы өрттер тудырады. Мұндай өрттер көбіне қызмет көрсетуші персонал мен жолаушылардың отты абайсыз пайдалануынан туындайды. Өрттердің 26% жағдайы электр құрылғыларындағы ақаудан, ал аса ауыр зардаптарға алып келетін өрттер, өрт қауіпсіздігі ережелерін өрескел бұзудың салдарынан орын алады. Бұл жағдайда ең үлкен қауіп, вагондағы жалпы тұтанудың пайда болу немесе жанғыш сұйықтықтың жану, шыға берістің отпен немесе жанғыш заттармен қоршалуы, сөндіру құралдарының аз нәтижелілігі және жолаушылар арасындағы үрей нәтижесінде орын алатын қуатты тұтану ошағының болуында жатыр.

Темір жол авариялары мен апаттары кейде дауыл, қарлы және құмды боран, опырылма және сырғыма, су басу, нөсерлі жауын – шашын, жер сілкінісі сияқты табиғат құбылыстарының салдарынан да орын алады. Олар жолдарды зақымдайды, электр желілерін үзеді, көпірлер мен бөгеттерді қиратады, көру мүмкіндігін төмендетеді. Осының барлығы қозғалыс қауіпсіздігіне айтарлықтай қауіп төндіреді.

Поездың апатқа ұшырауы – жолаушы немесе жүк поезының басқа поезбен немесе қозғалмалы составпен соғысуы, поездағы қозғалмалы составтың екі аралықта және станцияда шығып кетуі салдарынан адамдардың қаза табуы мен жаралануы, локомативтің сынуы немесе вагондардың мүлік тізімінен шығуына дейін баруы, болмаса сол аумақтағы қозғалыстың толық тоқтауы соғысудың немесе қозғалмалы составтың шығып кету салдарын жоюдың нормативті уақытынан асып кетуі.

Темір жол авариясы – бір немесе бірнеше темір жол қозғалмалы составының күрделі жөндеуден өтуге дейінгі деңгейде зақымдалуы мен бір немесе бірнеше адамның қаза табуы, зардап шеккендерге әр түрлі сипатта дене жарақатын, не болмаса нормативтік уақыттан асатын уақытта қозғалыстың толығымен тоқтап қалуына алып келген темір жолдағы авария.

Автомобиль транспорттарындағы төтенше жағдайлар. Әлемде автомобильді жол – көлік ТЖ салдарынан жыл сайын 300 мыңға жуық адам қаза тауып, 8 млн. адам жарақат алады. Автожолдық жарақат әлемдегі халық арасындағы өлім себебінің үшінші орнын алады.

Жол - көлік апаты деп (ЖКА) механикалық транспорт құралдарының қозғаласы кезінде орын алған және өзімен бірге адамдардың қаза табуы мен дене жарақатын, транспорт құралдарының, ғимараттардың, жүктердің зақымдануын немесе басқа да материалдық шығын алып келген оқиғаны айтамыз. Механикалық транспорт құралдарына жататындар: автомобильдер, мотоцикльдер, аспалы қозғалтқышы бар велосипедтер, трамвайлар, троллейбустар, тракторлар және басқа да өзі жүретін механизмдер.

Жол – көлік апатын бірнеше негізгі түрге бөледі.

Автотрансторттағы ТЖ басты себептерінің қатарына жататындар:

• 
  қозғалыс ережесінің бұзылуы;
  
• 
  жылдамдықты жоғарылату;
  
• 
  автокөлікті мас күйінде жүргізу;
  
• 
  жолдың нашар жағдайы, метеожағдай;
  
• 
  автокөліктегі ақау.
  

1. 
   Химиялық, мұнай химиялық, мұнай газ өндіретін кәсіпорын өнеркәсібіндегі өртер мен жарылыстар
   
2. 
   Транспорттагы төтенше жағдайлар
   

№ 5 дәріс. Соғыс және бейбіт уақытындағы жаппай зақымдау құралдарының түрлері

Ядролық қару

Ядролық жарылыс кезінде мынадай зақымдаушы факторлар пайда болады:

•   сокқы толқыны;

•   сәуле жарқылы;

•   өткіш радиация;

•  жердің радиоактивтік ластануы;

•  электромагниттік импульс.

Ядролық ұрыс жабдықтарға ракеталардың, торпедалардың жарылатын бөліктері, ядролық бомбалар, артиллериялық снарядтар, тереңдікте жарылатын бомбалар, миналар (фугастар) жатады.

Ядролық ұрыс жабдықтарынын қуаты тротилдік эквивалентпен өлшенеді. Тротилдік эквивалент - әдеттегі жарылғыш заттың (тротилдің) массасы, оның жарылғыш энергиясы сол ядролық жарылғыштың жарылыс энергиясына тең болады. Тротилдік эквивалент тоннамен, килотоннамен және мегатоннамен өлшенеді.

Қолдану мақсатына қарай ядролық жарылыс түрлері мынадай түрде болуы  мүмкін:

•   биіктегі ядролық жарылыс;

•   әуедегі ядролық жарылыс;

•   жер бетіндегі (су үстіндегі) ядролық жарылыс;

•  жер астындағы (су астындағы) ядролық жарылыс (1 сур.).

ЯДРОЛЫҚ ЖАРЫЛЫСТЫҢ ЗАҚЫМДАУШЫ ФАКТОРЛАРЫ:

I. Соққы толқыны, түрлері: ауа соққы толқыны; су соққы толкыны; сейсмо толқындар (грунттағы). 1 сурет - Ядролық жарылыс түрлері

Ауа соққы толқыны - жарылыс орталығынан жан-жақка дыбыстан тез жылдамдықпен тарайтын күшті сығылған ауа аймағы. Ауа соққы толқынының қуат көзі - жарылыс орталығындағы миллиард атмосфераға дейін жететін жоғарғы қысым. Ядролық жарылыстың жанған өнімдері тез таралып, төңірегіндегі ауа қабаттарындағы қысым туғызады. Тығыздалған ауа массасы одан әрі ұлғаяды да, қысым келесі қабаттарға өтеді. Осылайша қысым тез бір қабаттан екінші   қабатқа өтіп ауа соққы  бөлігі ауа соққы толкынының аймағы деп аталады. Сығылған ауа массаның ұлғаю есебінен оның кабатының қалыңдығы өсе түседі де өзінің жолындагы құрылыстар мен басқа да объектілерді қиратып, ашық жердегі адамдарды зақымдайды. Ауа соққы толқынының қирату күші мен әсер ету радиусы жарылыстың түрі мен қуатына, жер бедеріне, ауа райы жағдайларына байланысты болады. Ауа соққы толқынының зақымдау әсерін айқындайтын негізгі көрсеткіштері:

артық қысым; ауа ағынының жылдамдығы (жоғарғы ауа екпіні) артық қысымының әсер  ету уақыты.

Ауа соққы толқыны әсер еткен кезде, сондай-ақ оның қосалқы зақымының үйлер мен ағаштардың және басқадай заттардың ішкі органдары зақымдануы, контузия және әртүрлі зардапты жарақаттар артық қысым 20-40 кПа (0,2-0,4 кг/см²) болғанда, мұнда адам мертігеді, естуі нашарлап, контузия алады (жеңіл жарақат). Артық қысымның мелшері 40-60 кПа болған кезде адам орташа жарақат алады: ол ауыр контузия алады, есту мүшелері зақымданады, мұрын мен құлақтан қан кетеді, аяқ пен қол буыны шығады. Ауыр жарақаттану артық қысым мелшері 60-100 кПа болған кезде байқалады. Ол ауыр контузия алумен, аяқ-қолдардың сыныуымен, құлақ пен мұрыннан күшті қан кетуімен сипатталады. Өте ауыр жаракат артық кысым 100 кПа-ден жоғары болған кезде байқалады. Өте ауыр жарақат адамның өліміне келдіреді.

Соққы толкынының әсерінен қорғанудың негізгі құралдары: паналау ғимараттары, радиациядан қорғану орындары, адамдардың паналауына ыңғайлап жасалынған метрополитендер мен шахталар, қарапайым паналау орындары (ор, жыра).

Үйлер мен ғимараттарды қирату дәрежесіне қарай ядролық зақымдау ошагын мынадай төрт аймаққа: толық, күшті, орташа және әлсіз қирау аймақтары деп бөлу қабылданған.

II. Сәуле жарқылы - ядролық  жарылыстың зақымдаушы  факторы,   ультракүлгін, инфрақызыл және көрінетін сәулелерден түрады.

Сәуле жарқылы пайда болғаннан кейін секундтың алғашқы үлесінде температура миллиондаған градусқа жетеді және ультракүлгін сәулелер басым болады, ал отгы шардың суыну дәрежесіне қарай көрінетін және инфрақызыл сәулелер басым болады.

Жарықтың сәуле шығару көзі - жарылыстың жарық шығару бөлігі, бұл бөлік жарылыстың 8000-10000°С температураға дейін қызып, балқыған газ түріндегі өнімдерінен түрады.

Ол адамдар мен жануарлар терісінің ашық бөліктерін күйдіріп (I - IV дәрежелі күйік туындайды), көзді зақымдайды, өнеркәсіп нысандарда, елді мекендерде және ормандарда өрт тудырып, түрлі материалдарды тұтандырады.

Түрлі заттардың көлеңкелері сондай-ақ паналау ғимараттары мен паналау орындары қорғаныш бола алады.

III. Өткіш радиация  - ядролық жарылыс кезінде пайда болатын  гамма-сәулелер мен нейтрондар ағыны. Өткіш радиацияның көзі - ядролық реакциялар. Өткіш радиацияның әрекет ету мерзімі 10-15 секундтан аспайды.

Өткіш радиацияның зақымдау әсерін айқындайтын негізгі көрсеткіші: иондаушы сәуле дозасы. Иондаушы сәуле дозасы (радиация дозасы) дегеніміз белгілі бір ортада иондаушы сәуленің әсер ету шегі. Ол төмендегіше бөлінеді:

• 
  жұтылған доза — сәулеленген ортанын масса бірлігі жұтқан  энергия, ол халықаралық (СИ) жүйе  бойынша грэймен (ГР) өлшенеді. 1ГР = 1 Дж/кг. Дозаның   жүйеде   жоқ   бірлігі - "рад" болып   табылады (рентгенің биологиялық эквиваленті). 1 ГР=100 рад ; 1 Р = 1 рад
  
• 
  экспозициялық доза — ауанын иондалуы бойынша кл/кг (кулон кг-ға) өлшенетін рентген және гамма-сәуленін мөлшері. Жүйеде жоқ бірлігі - рентген (Р) қолданылады. Рентген - гамма-сәуленің мөлшері, оның әсерінен температурасы 0°С, қысымы сынап бағанасы бойынша 760 мм 1 см³   құрғақ ауада 2 млрд. жұп ион пайда болады.
  
• 
  эквиваленттік доза – ағзадағы радиациялық қауіпінің биологиялық әсер етуі мен дәрежесін анықтайтын және зивертпен ("ЗВ") өлшенетін доза. Жүйеде жоқ бірлігі - "бэр" (рентгеннің биологиялық эквиваленті). 1 бэр =1 Р;   1 ЗВ = 100 бэр
  

Үсті жабылған жаралар, блиндаждар, паналау ғимараттары және басқа қорғаныс құрылыстары, сондай-ақ қорғаныс киімдер өткіш радиация әсерін күрт әлсіретеді.

Әр түрлі материалдардың гамма-сәуле жарқылын әлсіретуін сипаттау үшін жартылай әлсірету қабатының жарты мөлшері, яғни, гамма-сәуле жарқылының жиілігін екі есе әлсірете алатындай материал қабатының қалындығы пайдаланылады.

IV. Жердің радиоактивтік ластануы - ядролық жарылыс бұлтынан жауған радиоактивті заттар жерге түсіп жерді ластайды.

Радиоактивті заттардың көздері:

• ядролық зарядтың ыдырау өнімдері, сәуле шығаратын альфа-бета бөлшектері мен гамма-сәулелері;

• ядролық зарядтың реакцияға қатыспаған бөлшектері (уран,  плутоний);

• бетабөлшектері мен гамма-сәулелері сәулелендірген топырақтағы  нейтрондардың әсерінен пайда болған радиактивті заттар (топырақтағы радиоактивтілік).

Радиоактивтілік - бірқатар химиялық элементтердің (уран, радий, фторий және т.б) өзінен-өзі ыдырауы және көзге көрінбейтін сәулелер (альфа және бета бөлшектер, гамма-сәулелер) шығару қабілеті.

Бұл радиоактивті элементтер жартылай ыдырау кезеңімен, яғни барлық атомдардың жартысы ыдырайтын уақытпен өлшенетін қатаң белгілі бір жылдамдықпен ыдырайды. Түрлі радиоактивті заттар үшін жартылай ыдырау кезеңі секундтың бірнеше белігінен миллиардтаған жылдарға дейінгі кең шектің аралығында болады (цезий - 33 жыл, стронций - 28-30 жыл, плутоний - 24 мың жыл).

Ағзада жайылуына қарай барлық радиоактивті изотоптар 4 топқа бөлінеді:

- сүйекте жиналатын (стронций, радий, кальций, уран).

- бауырда жиналатын (церий, плутоний);

- бірдей бірнеше мүшелерде (бауырда, бүйректе, бұлшық етте және т.б.) жиналатын (тритий, цезий).

- тек бір мүшеде (йод - қалқанша безде, цинк - ұйқы безде).

Киімге және теріге қонған радиоактивті заттар, сондай-ақ гамма-сәулелерімен сәулеленуы адамдар мен жануарларда сәуле ауруын тудырады.

Радиоактивті зақымнан қорғанудың негізгі әдістері - қорганыс құрылыстарына (паналау ғимараттарына, радиациядан қорғайтын паналау орындарына, қарапайым паналау орындарына) адамдарды паналату және жеке құраддарын пайдалану.

V. Электромагниттік импульс. Ядролық жарылыс кезінде электрлі және магнитті өрістер пайда болады, өте қысқа мерзімде ғана болғандықтан оларды электромагниттік импульс деп атайды.

 Электромагниттік импульс байланыс аппараттарына зиян келтіріп, сыртқы желілірге қосылған электр қондырғыларының жұмысын істен шығарады. Адамға әсері жоқ.

РАДИОАКТИВТІК ЛАСТАНУ АЙМАҒЫ

Түзілген радиоактивтік бұлт желдің екпінімен қозғалады. Одан жауған радиоактивтік заттар жерде көзге көрінбейтін радиоактивтік тозаң іздерін құрайды. Радиоактивтік заттар жауған аудандарда жер бірдей ластанбайды. Ең күшті ластану жарылысқа таяу манда болады, ал одан алыстаған сайын азая береді. Жазық жерде радиоактивтік бұлт ізі эллипс формаға йе болады.

Радиоактивтік ластану 4 аймаққа бөлінеді:

• А аймағы (баяу радиоактивтік ластану аймағы);

• Б аймағы (күшті радиоактивті ластану аймағы);

• В аймағы (қауіпті радиоактивті ластану аймағы);

 
2 сурет - Радиоактивтік ластану аймағы

ЯДРОЛЫҚ ЗАҚЫМ ОШАҒЫ

Ядролық зақым ошағының аумағы қолданылған қарудың мөлшері мен қуатына, жарылыстардың түріне, құрылыстың сипатына, жер бедеріне (акватория терендігі) және ауа райы жағдайларына байланысты.

Қирау сипатына қарай және құтқару жұмыстарының көлемін белгілеу үшін ядролық зақым ошағын 4 аймаққа бөледі:

•   толық қирау аймағы;

•   күшті қирау аймағы;

•   орташа қирау аймағы;

 3 сурет - Ядролық зақым ошағы       

3. 
   Ядролық қару, зақымдаушы факторлары
   
4. 
   Радиоактивтік ластану аймағы