Список использованной литературы

1. 
   Анисимов Л.Н., Анисимов А.Л., трудовые отношения и материальная ответственность. М., 2005. С.143
   
2. 
   Мизюн Н.В., Петров М.И. Ответственность за нарушение трудового законодательства. М., 2005. С. 32
   
3. 
   Матузов Н.И., Малько А.В. Теория государства и права: Учебник. М., 2005 С.451-452
   
4. 
   Самсонова Т.Н. материальная ответственность сторон трудового договора. М., 2004. С.4
   
5. 
   Гусов К.Н., Толкунова В.Н. Трудовое право России: Учебник. М., 2005. С.78
   
6. 
   Проблемы общей теории права и государства. Учебник для вузов/Под ред. В.С. Нерсесянца. М., 2001. С. 488
   
7. 
   Савин С.В. Материальная ответственность работодателя в условиях рыночной экономики. Дисс. к.ю.н. М., 2008. С. 7
   
8. 
   Малеин Н.С. Имущественная ответственность в хозяйственных отношениях. М., 1968. С. 54
   

судья Сарыаркинского районного суда г. Астана

- 1993 году, ознаменованном принятием первой Конституции суверенного Казахстана;

- в 1995 году, когда была конституционно утверждена президентская форма правления и окончательное закрепление получил принцип разделения властей, основанный на системе сдержек и противовесов;

- в 1998 году, когда были усилены роль и статус Президента и Парламента республики;

- в 2007 году, когда в связи с внесенными в Конституцию очередными поправками наметился переход к президентско-парламентской форме правления –

активизировали конституционный процесс в республике, процесс развития парламентаризма, позволили Парламенту раскрыть сущностный свой потенциал в полноте значения, обозначить новые аспекты во взаимоотношениях Президента и Парламента, в дифференциации властных полномочий, четче очерчить роль этих органов в ходе формирования законодательства страны.

Интересно проследить эволюцию сотрудничества Президента и Парламента республики за годы независимости, и в частности Президента и Мажилиса Парламента, степень влияния правотворчества Главы государства на законодательный процесс, осуществляемый высшим представительным органом страны.

В мире, как известно, при республиканской форме правления существуют несколько типов соотношения президентских и парламентских функций и полномочий. Обычно различают президентские, суперпрезидентские, полупрезидентские и парламентские республики. Такое деление основано на том фундаменте властных полномочий, какими обладают президент и парламент. Та государственная модель, где наблюдается явный перевес президентских полномочий, естественно, выступает президентской и в зависимости от чрезмерности этих функций она подчас может являться суперпрезидентской, в противном случае – полупрезидентской с существенным ограничением прерогативы президента, хотя он и бывает наделен полномочиями по роспуску парламента. Но там, где явно превалируют полномочия законодательной ветви власти, позиционируется парламентская форма правления. В этом случае президент обладает возможностью опосредованно воздействовать на деятельность парламента. То есть в любом случае система сдержек и противовесов, система взаимоконтроля предусмотрена, и суть коллизии состоит в том, в какой степени интенсивности и оперативности работает эта система.

В Казахстане в раннюю пору государственного строительства функционировала парламентская форма правления. Статья 62 главы ХII раздела III утверждала: «Верховный Совет является единственным законодательным и высшим представительным органом Республики Казахстан». Право же законодательной инициативы, по ст. 72, предоставлялось депутатам Верховного Совета, Президенту, Кабинету Министров, Верховному Суду и Высшему Арбитражному суду Республики Казахстан. Конституцией Верховный Совет был наделен большими полномочиями, в круг которых входили и полномочия исполнительной власти.

Президент, в соответствии со ст. 75 рассматриваемой Конституции, являлся главой государства и возглавлял единую систему исполнительной власти республики. Кроме того, он выступал гарантом соблюдения прав и свобод граждан, Конституции и законов республики. Избираемый сроком на 5 лет он мог занимать этот пост в случае избрания не более двух сроков подряд. И как уже отмечено, он обладал правом законодательной инициативы. В этой связи интересно заметить, что президент Соединенных Штатов Америки, несмотря на то, что эта страна является «классической президентской республикой», формально правом законодательной инициативы не располагает, «все законодательные полномочия, сим установленные, предоставляются Конгрессу Соединенных Штатов...» (1, ст.1.1). Однако в реальности, по мнению исследователей, Президент США имеет возможность влиять на законодательный процесс через ежегодные послания Конгрессу, что позволяет ему играть ведущую роль в законодательном процессе. Косвенно, но не прямо, влияет на законодательный процесс и президент Германии: только по предложению правительства и с согласия Бундесрата он может объявить о состоянии законодательной инициативы – возможности принимать законы Бундесратом без участия Бундестага (абз.1 ст. 81 Основного закона ФРГ). Однако полномочие утверждать законы, придавать тем самым им силу правового акта – прерогатива президентов современных республик. Как справедливо по этому поводу замечено, «в том, что парламент принимает законы, а президент их утверждает, в очередной раз обнаруживается внутреннее единство государственной власти и проявляется тесное взаимодействие законодательной и исполнительной властей» (2).

В спектр полномочий, определенных Президенту Конституцией РК 1993 года и касающихся его взаимоотношений с высшим представительным органом, входили, помимо иных, право:

- подписывать законы Республики Казахстан, не позднее чем в двухнедельный срок после представления закона на подпись возвратить закон со своими возражениями в Верховный Совет для повторного обсуждения и голосования. Если Верховный Совет большинством в две трети голосов от общего числа депутатов Верховного Совета подтверждал ранее принятое им решение, Президент должен был подписать закон; невозвращенный же в течение названного срока закон считался подписанным;

- назначать с согласия Верховного Совета на должность Премьер-Министра, заместителей Премьер-Министра, министров иностранных дел, обороны, финансов, внутренних дел, председателя Комитета национальной безопасности и глав дипломатических представительств республики;

- после консультаций с Верховным Советом принимать решения о проведении референдума;

- обращаться с посланиями к народу Республики Казахстан и ее Верховному Совету, представлять Верховному Совету ежегодные доклады о положении республики и периодически информировать его о наиболее важных вопросах внутриполитической и внешнеполитической деятельности Республики Казахстан;

- представлять Верховному Совету республики кандидатуры председателя и судей Конституционного Суда, Верховного суда, Высшего арбитражного суда, Генерального прокурора, председателя Национального банка Республики Казахстан; входить с представлениями в Верховный Совет об освобождении их от обязанностей ( ст.78).

Сравнительный анализ соотношения полномочий президента и парламента в этот период позволяет сделать вывод, что круг компетенции президента был действительно несколько сужен. Круг функциональных обязанностей также имел ограничение, они были значительно меньше парламентских. Но иное соотношение полномочий двух ветвей власти мы наблюдаем в контексте Конституции РК, принятой на республиканском референдуме 30 августа 1995 года. Инновационный аспект в данной Конституции - четкая фиксация прежде всего формы правления.

Согласно Конституции, Казахстан является унитарным государством с президентской формой правления (ст. 2, раздел 1 Общие положения). В соответствии с этим положением статус президента получил определяющее значение в жизни страны. После первых двух разделов, посвященных универсальным принципам функционирования Казахстана как государства, утверждающего себя «демократическим, светским, правовым и социальным государством, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы» (ст.1, раздел 1), следует раздел «Президент», где раскрываются функции, компетенция, спектр полномочий лица, занимающего этот пост, подчеркивается его координирующая роль в системе взаимодействия трех ветвей власти. Об этом свидетельствует статья 40 раздела, согласно которой:

1. 
   Президент Республики Казахстан является главой государства, его высшим должностным лицом, определяющим основные направления внутренней и внешней политики государства, представляющим Казахстан внутри страны и в международных отношениях.
   
2. 
   Президент Республики – символ и гарант единства народа и государственной власти, незыблемости Конституции, прав и свобод человека и гражданина.
   
3. 
   Президент Республики обеспечивает согласованное функционирование всех ветвей государственной власти и ответственность органов власти перед народом (3).
   

Значительны полномочия Президента, связанные с Парламентом, с правотворческой функцией. Как и прежде, он обращается с ежегодным посланием к народу Казахстана о положении в стране и основных направлениях внутренней и внешней политики республики, с небольшой лишь разницей в том, что здесь отсутствует еще один адресат – Парламент (Верховный Совет – в предыдущей Конституции). В качестве новой функции можно назвать право назначения им очередных и внеочередных выборов в Парламент республики, созыв первой сессии Парламента и принятие присяги его депутатов народу Казахстана; созыв внеочередных совместных заседаний палат Парламента. Закон, представленный Сенатом Парламента, он должен подписывать в течение пятнадцати рабочих дней. При этом он вправе возвратить закон или отдельные его статьи для повторного обсуждения и голосования. Надо отметить, что Президент порой использует предоставленное ему право вето на закон и по его собственному признанию исполнение этой работы не приносит ему особого удовлетворения, она из категории «не очень приятных». Он считает, что это «должно быть редким случаем, событием – вето Президента на закон, а не правилом» (4, с.13) и для того, чтобы предупредить его, юридическая служба Президента, созданный им институт представительства должны работать в тесном контакте с Правительством и депутатами Парламента.

Надо отметить, что правом вето наделены не все президенты. Так, в Германии президент обязан подписывать все законы, принятые парламентом и представленные ему канцлером, возглавляющим правительство. В Америке же закон, поступивший из Конгресса, утверждается президентом единолично и он имеет право на вето. Однако он крайне редко реализует это право, поскольку данная процедура усложнена тем, что президент обязан представить в Конгресс мотивированное заключение с обоснованием своего отказа от утверждения закона. К тому же он должен наложить вето на весь закон, хотя президента преимущественно могут не устраивать отдельные положения и ему хотелось бы использовать постатейное вето. В связи с этим некоторые американские президенты пытались инициировать поправки в Конституцию США, но безрезультатно (2).

Право вето стимулирует правотворческую деятельность и президента Российской Федерации. Как и в Республике Казахстан, в качестве активного и «непременного» участника он вовлекается в законодательный процесс, обусловленный соответствующей работой Парламента. Отлагательное вето Президента Федеральное собрание может преодолеть только квалифицированным большинством, то есть голосами не менее двух третей депутатов обеих палат, и только в этом случае Конституция РФ обязывает Президента в течение семи дней подписать и обнародовать федеральный закон. Принадлежащее Президенту РФ право отлагательного вето не является абсолютным, ибо оно применимо только по отношению к федеральным законам и не применимо к федеральным конституционным законам (5). Но тем не менее считается, что право президентского вето – наиболее сильный способ воздействия президента на законодательную деятельность парламента, с одной стороны, с другой – это не менее сильное орудие юридического контроля. Но им нельзя злоупотреблять, хотя и следует держать в состоянии «боевой готовности». Частое применение вето может привести к конфронтации сторон, к коллизионным ситуациям. Поэтому его необходимо применять, как советуют специалисты, скорее как оружие стратегическое, а не тактическое.

Конституционный закон РК от 26 декабря 1995 года «О Президенте Республики Казахстан» предписывает в п. 8 ст. 8 в принципе те же условия для преодоления вето главы государства: в течение семи дней он подписывает закон, если Парламент большинством в две трети голосов от общего числа депутатов каждой из палат подтвердит ранее принятое решение (6, с.141), что не расходится с положением п. 3 ст. 53 Конституции РК. В этом же законе в п.9 ст.8 предусматривается право Президента передать на рассмотрение Парламента проект о внесении изменений и дополнений в Конституцию. Кроме того, Президент имеет право определять приоритетность рассмотрения проектов законов, а также вносить в Парламент предложение об объявлении рассмотрения проекта закона срочным, означающее, что Парламент должен рассмотреть данный проект в течение месяца со дня его внесения. При неисполнении Парламентом настоящего требования Президент республики вправе издать указ, имеющий силу закона, который действует до принятия Парламентом нового закона в установленном Конституцией порядке (п.10, ст.8 конституционного закона).

Как отмечается, исключительное право Президента Российской Федерации – право законодательной инициативы. Президент Казахстана, согласно новой Конституции, таким правом не обладает. Однако активизации правотворческой деятельности Президента способствует также предусмотренное статьей 45 Конституции право на основе и во исполнение Конституции и законов издавать им указы и распоряжения, имеющие обязательную силу на всей территории республики. В случае, если по его инициативе двумя третями голосов от общего числа депутатов каждой из палат ему делегированы законодательные полномочия на срок не превышающий одного года, он издает законы, в случаях же, когда указывается приоритетность либо срочность рассмотрения законов и Парламент не исполняет это требование по каким-либо причинам в предусмотренный срок, то есть в течение месяца со дня его внесения, тогда, как мы уже писали выше, он издает указы, имеющие силу законов республики. Акты Парламента, подписываемые Президентом, а также акты Президента, издаваемые по инициативе Правительства, предварительно скрепляются соответственно подписью Председателя каждой из палат Парламента либо Премьер-Министра, на которых возлагается юридическая ответственность за законность данных актов (ст. 45 Конституции РК).

Касаясь вопроса сотрудничества Президента и Парламента республики, следует подчеркнуть, что Президент, в унисон демократическим традициям и Конституции РК определяя кадровую политику государственной службы и государственного управления, по ключевым ее аспектам апеллирует к методу согласования ее с Парламентом. Так, в соответствии с нормами Конституции, Президент с согласия Парламента назначает на должность Премьер-Министра республики, освобождает его от должности; назначает на должность Председателя Национального Банка РК и освобождает его от должности; с согласия Сената Парламента назначает на должность Генерального Прокурора и Председателя Комитета национальной безопасности и освобождает их от должности. Необходимо сказать, пожалуй, и о том, что по Конституции РК предусмотрена возможность отрешения Президента от должности. И в этом случае роль Парламента имеет определяющее значение, ибо этот вопрос входит в первую очередь в его компетенцию и окончательное решение выносится только им. Но непринятие окончательного решения в течение двух месяцев с момента предъявления обвинения влечет за собой признание обвинения против Президента республики отклоненным. И как следствие отклонение обвинения Президента в совершении государственной измены на любой его стадии влечет за собой досрочное прекращение полномочий депутатов Мажилиса, инициировавших рассмотрение данного вопроса. Между тем роспуск Президентом Парламента может иметь место также при отклонении отставки Правительства, заявленной в связи с выражением ему Парламентом вотума недоверия. По этому поводу, очевидно, следует заметить, что не все юристы-ученые согласны с подобной конституционной нормой. Российский ученый О.О.Миронов, к примеру, выступает против того, чтобы над Государственной Думой висел «дамоклов меч ее досрочного роспуска». Он предлагает данную процедуру усложнить и связать ее с новыми выборами Президента: если досрочно распускается Государственная Дума, то Совет Федерации одновременно назначает новые президентские выборы. Возможно, включение этого способа, скажем так, нейтрализации предоставленного Конституцией президентского полномочия в систему сдержек и противовесов позволит работать двум властным структурам с максимальной ответственностью как перед друг другом, так и перед обществом и государством.

Как видно из данного обзора, полномочия Президента в Конституции 1995 года подверглись значительному расширению, и эта необходимость диктовалась велением времени, той сложной, исполненной многих противоречий реальной обстановкой, которая в ту пору имело место быть и которая требовала прежде стабилизации экономики, решения проблем экономического характера, усиления роли исполнительной власти. Но с течением времени, когда положение в стране претерпело существенное улучшение, уровень благосостояния народа повысился, была осознана необходимость модернизации политической системы государства, гражданского общества, статуса Парламента страны. В связи с этим в 1998 году были внесены первые поправки, корректировавшие структуру и численность депутатов Парламента, усилившие ее роль как представительного и законодательного органа страны в жизнедеятельности общества.

Следует отметить, что именно Глава государства внес большую лепту в процесс развития в стране парламентаризма, усиления политического авторитета Парламента Казахстана. И в своих выступлениях на заседаниях Парламента, и в ежегодных Посланиях казахстанскому народу он непременно уделял большое внимание законодательному органу республики, выдвигал целый комплекс идей по совершенствованию его структуры и деятельности, по расширению его компетенции. Подобный подход прослеживается и ходе последней конституционной реформы 2007 года, когда по инициативе Президента произошло перераспределение властных функций между ним и парламентом, положившее начало преобразованию президентской модели государственного управления в президентско-парламентскую.

Список использованной литературы:

1.Конституция США. Поправки к Конституции. – М., 1997.

2. Взаимоотношения президента и парламента США и ФРГ // http:// 4i5ru/norv963.html.

3. Конституция Республики Казахстан от 30 августа 1995 г. // Парламент Республики Казахстан: становление, роль в реформах, перспективы. В 3 книгах. Кн. 1. Становление парламентаризма в Казахстане / Общественно-политическое издание. – Астана: Изд-во «Күлтегін», 2004. С. 232-281.

4.Президент и Парламент: эволюция взаимоотношений. – Астана, 2005. – 180 с.

5. Окуньков Л.А. Правовые акты Президента: их статус, направленность, содержание // Российское право. 1997. №2.

6. О Президенте Республики Казахстан. Конституционный закон от 26 декабря 1995 г. // Президент и Парламент: эволюция взаимоотношений / Под ред. д.ю.н., профессора Б.Ж.Абдраимова. – Астана, 2005. – С. 137-155.

С.Ш. Беркимбаева

ҚазГЗУ конституциялық құқық және мемлекеттік басқару

кафедрасының оқытушысы
САЛЫҚ САЛУДЫҢ НЕГІЗГІ ПРИНЦИПТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУЫ
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.

Қазақстан Республикасының Конституциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған [1].

Мемлекетің өсіп-дамуының және болмысының материялдық базасы-қаржыларды қалыптастыратын негізгі қайнар көздерге салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі. Салықтар экономика аясын реттеудің таптырмас құралы және мемлекеттің мызғымас атрибуты болып саналады. Осыған орай «мемелекет бар жерде салық алынады, салық бар жерде мемлекет бар» деп тұжырым жасауға болады. Көптеген ғалымдардың «салық» жөніндегі түсініктерінің жалпы мәні бірдей болғанымен, кемшіліктер де бар. Мысалға белгілі ғалым Л.К. Воронова: «Салықтар-мемлекеттік өкілетті органдардың актілерінің негізінде, белгілі мөлшерде және белгіленген мерізімде жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін заңды тұлғалар мен азаматтардан алынатын төлем »

Бұл жерде айтылмай кеткен салықтың белгілері: міндеттілік, қайтарымсыздық және баламасыздық жөнінде. Жалпы алғанда салық салудың өзіне тән принциптері бар Қазақстан Республикасының салық кодекісінде нақты көрсетілген. Салық салу принциптеріне салық салудың міндеттілігі, айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы жатады.

• 
  cалық салудың міндеттілігі принципі-салық төлеуші салық міндеттемесін, салық агеттігі салықтарды есептеу, ұстау және аудару жөніндегі міндетті Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес толық көлемде және белгіленген мерізімде орындауға міндетті.
  
• 
  cалық салудың айқындылығы принципі- Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындылығы салық төлеушінің салық міндеттемесі, салық агетінің салықтарды есептеу, ұстау және аудару жөніндегі міндеті туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді
  
• 
  салық салудың әділдігі принципі- Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және мінетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады [2].
  

- деңгейлес теңдікке жету - салық төлеушілердің табыстарына тең жағдайда біркелкі салық салынады;

- сатылас теңдікті сақтау - жеке тұлғалардың табыстарына салық салу табыстарының бір бөлігін қайта бөлу үшін прогрессивтік тәсіл бойынша сараланған мөлшерлемелерді қолдана отырып жүргізілуі тиіс.

Салық жүйесінің біртұтастығы принципі - Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.

Cалық заңдарының жариялылығы принципі- салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға тиіс.

Қарапайымдылық қағидасы- cалық механизмі салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс, ол күрделі әрі түсініксіз болмауы тиіс.

Қазақстан Республикасындағы салық салу айқындылығы нақтылы салық төлеушіге қатысты салық міндеттемелердің туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен принциптері тәртібін салық заңнамалық актілерінде белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

Сонымен қатар салықты салудың әр түрлі салалары мен қоғамдық қатынастарына қарай өзіне тән қағидалары бар олар:

- жеңілдіктердің аз саны- жеңілдіктер құндық үйлесімдерді бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды;

- салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономиканың жұмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс;

- экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің салыстырмалылығы;

- салықтардың анықтығы – алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі;

- салық салудың бірдүркінділігі;

- мемлекеттік билікті пайдалану арқылы салық салу аясындағы қоғам мен мемлекет мүдделерінің балансын сақтау;

- салықтарды тек заңды нысанда алу және белгілеу;

- құжаттарды қатаң рәсімдеу;

- сот шешімі негізінде салықтық міндеттемені орындатуға мәжбүрлеу;

- салықтық міндеттемелердің толық, уақтылы және дұрыс атқарылуына бақылау жүргізу тек салық органдарының ғана құзыреті;

- салық салудың икемділігі;

- салық салудың үнемділігі.

Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидаттар бойынша жіктеледі:

• 
  салық салу объектілері бойынша;
  
• 
  салқты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға қарай;
  
• 
  пайдалану тәртібі бойынша;
  
• 
  объектінің экономикалық белгісі бойынша.
  

Тура салық – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с) салынады. Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдар заңи ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.

Жанама салықтар – бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де (кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі кеден кірістері, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.

Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді.

Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық (жалпымемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.

Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты (арнаулы) болып бөлінеді.

Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттеріне шоғырландырылады және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты салықтардың нысаналы арналымы болады (мысалы, зейнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).

Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын кез-келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар[3].

С. М. Найманбаевтың көзқарасы бойынша салық қызметті жүзеге асыру кезінде ғылыми тұрғыдан негізделіп алғанда қалыптасқан заң жүзінде бекітілген белілі бір принциптерді басшылыққа алады. Салықтық қызметтің негізгі принциптері ретінде мыналар қарастырылады: заңдылық және ғылыми негізділік, жалпыға ортақтылық және міндеттілік, жариялылық, әділеттілік, ыңғайлылық, жеткіліктілік, қарапайымдылық және экономикалық бейтараптылылық, жоспарылық, нормативтілік, жеңілділік, бірдүркінділік, мерзімділік, кезеңділік, жүйелілік, тұрақтылық, айқындылық, нақтылық;

Мемлекет тарапынан барлық шаруашылық субъектілеріне тең талап қоюды қамтамасыз ету, субъектілердің (салық төлеушілердің) тапқан табыстарын пайдалануларына бірдей жағдай жасау, табыс табушы заңды және жеке тұлғалардың салық төлеуі жөніндегі міндеттері, салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттерін блгілеу кезінде бірыңғай тәсіл қолдану, салық төлеушілер мен мемлекеттің заңды мүдделерін жәе құқықтарын қорғау теңділігі, резиденттілік сияқты принциптерді атауға болады [4].

Осы принциптерге сай, мемлекет өзіне тән міндеттері мен функцияларын атқаруға және қоғамның қажеттіліктері мен мүдделерін қамтамасыз етуге қажетті қаражаттарды салықтарды белгілеу және алу арқылы республикалық және жергілікті бюджеттер кірісіне жұмылдырады. Жалпы алғанда салық салудың негізгі осы принциптерін басшылықа ала отырып, бүгінгі таңда салықтың айқындылығын оның әділ түрде жүзеге асырлуына көп ықпалын тигізуде.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. 
   Қазақстан Республикасының Конституциясы / 1995 жылы 30 тамыз.
   
2. 
   Салықтар және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі) 2008 жыл 10 желтоқсан.
   
3. 
   Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. Алматы: Жеті жарғы, 2006, 408 б.
   
4. 
   Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. (общая и особенная части). Алматы, 2003 г.
   

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университетінің

Қылмыстық – құқықтық пәндер кафедрасының доценті, з.ғ.к.
ІЗДЕСТІРУ – ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНДЕГІ ҚАЙТА ЖАҢҒЫРТУДЫҢ ТАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Кез келген тергеу әрекетін жүзеге асыру тактикасы дәстүрлі түрде қандай да бір ұйымдастыру, ұйымдастыру – әдістемелік, танымдық – әдістемелік, танымдық-сенімділік және ұйымдастыру – сенімділік міндеттерін (профессор В.Г. Лукашевичтің жіктемесі, бойынша бұл жіктеме біздің тарапымыздан қолдау тауып отыр) шешумен байланысты, тергеушінің кәсіби қызметі осыларды шешуге бағытталады [1, с. 69].

Тәжірибелермен танысу көрсеткендей, бұл міндеттер тергеу әрекетінің түрлі сатылары мен кезеңдерінде біртіндеп шешіліп келеді.

Негізінде, ұйымдастыру міндеттерін шешу тергеу әрекетін жүргізуге алдын-ала дайындалу сатысымен байланысты келеді, мұнда жедел тергеу тобы құрылады; ғылыми-техникалық құралдар іріктеліп тексеріледі; заңда қарастырылған процессуалдық талаптар орындалады (мәселен, белгілі бір тергеу әрекетін жүзеге асыру туралы қаулысы шығарылады; тиісті санкция алынады).

Тікелей тергеу әрекеттерін жүргізу орнында бірқатар ұйымдастыру-әдістемелік міндеттер шешіледі – тергеу әрекетін жүргізу орны күзетпен қамтылады; ол жерден бөтен адамдар шығарылады; заңда қарастырылған процессуалдық талаптар орындалады, (мысалы, куәгерлер шақырылады).

Тергеу әрекетін жүзеге асырудың жұмыстық сатысында бірқатар танымдық – әдістемелік және танымдық – сенімділік міндеттер орындалады;

- тергеу әрекеті жүргізілетін орынның жалпы жағдайымен танысу және белгілеу;

- белсенді (танымды) әрекеттерді жүргізу шекарасы мен бірізділігін анықтау;

- қатысушылар арасындағы міндеттерді бөлу және олардың әрекеттерін нақтылау;

- жаңа дәлелдемелік ақпараттар алу мен оларды белгілеу.

Тергеу әрекетін жүргізудің аяқтаушы сатысында ұйымдастыру сенімділік міндеттер жүзеге асырылады; тергеу әрекетінің хаттамасы жасалады; жоспарлар мен схемалар құрылады; заттық дәлел алынады және орап салынады; тиісті процессуалдық талаптар орындалады.

Белгіленген міндеттерді шешу тұрғысынан алғанда, түрлі ұйымдастыру және тактикалық іс-шаралар жүзеге асырылады, ғылыми-техникалық құралдар, танымдық әдістер мен тәсілдер қолданылады, тиісті процессуалдық талаптар жүргізіледі.

Әдеби дерек көздерін зерттеу мен тергеу тәжірибесіне талдау жасау біздерге тергеу әрекетін жүргізудің келесі ұйымдастыру кезеңдерін көрсетуге мүмкіндік береді.

І. Тергеу әрекетін жүргізудің мүмкіндігі, қажеттілігі және дұрыстылығына қатысты шешім қабылдау.

ІІ. Оның мақсаттары мен міндеттерін анықтау.

ІІІ. Жүзеге асырудың қажетті жағдайларын құрастыру.

ІV. Тергеу әрекетін тікелей жүргізу.

V. Алынған нәтижелерді бағалау.

Алғашқы үш кезең осы тергеу әрекетіне дайындықты құрайды. Дайындық барысында пайдаланылатын барлық қажетті процессуалдық тактикалық және психологиялық шарттарды ескеру қажет [2, с.78].

Тергеу экспериментін жүргізуге дайындық туралы шешім қабылдау кезінде, тергеуші оны жүргізу қажеттілігін, мүмкіндігін және дұрыстығын анықтайды, белгілі бір ұйымдастыру жұмыстарын жүзеге асырады.

Әлдебір тергеу әрекетін жүзеге асыру қажеттілігі істегі дәлелдемелерге байланысты болады, ол мүмкіндік заңдылықтың қадағалауын, тәжірибелік және ғылыми негізділікті қарастырады.

Сонымен, А.С. Шейфердің пікірімен келісуге болады, ол былай деп атап өтеді; «мөлшерлі ақпарат көздеріне қатысты талаптардың, тергеу әрекетіне қол жеткізу мүмкіндігі туралы қорытынды жасауға қажет мақсаттардың жиынтығы-бұл тергеу әрекетін жүргізуге қатысты шешім қабылдаудың ерекше бағдарламасы»[3, с.53].

Тергеу тәжірибесіне жасалған талдау бұл міндеттің келесі жағдайларда ғана шешілетініне көз жеткізеді:

- ақпарат көздері жеткілікті болғанда, олардың әрқайсысы дәлелдеме ақпаратынан құралғанда;

- тергеу әрекеті жаңа ақпарат алуға мүмкіндік бергенде.

Егер осы шарттардың бірі болмаса, тергеу әрекетін жүргізу нәтиже бермейді (мәселен, оқиғаны бақылаушы адам өзінің психикалық кемшіліктеріне байланысты осы ақпаратты бағалай немесе түсіндіре алмайды).

Тергеу әрекеттерінің ішінде негізгі міндеті қылмыстың материалдық іздерін табу, тіркеу және айғақ заттарды алумен байланысты болып келетін тергеу әрекеттерінің тобы ерекшеленеді. Материалдық іздер әртүрлі, түрлі кезеңдік жағдайда болуы, түрлі шығу көздерін иеленуі мүмкін. Сот медицинасында «криминалистика техникасы» тарауында оларға сипаттама беріледі.

Криминалистикада қылмыс іздері туралы көп жазылған, лайықты зерттеулердің бірі болып профессор И.Ф. Крыловтың еңбектері болып саналады [4, с.89].Қылмыс іздері қылмыскердің дайындық барысында, қылмыс жасалу кезінде және қылмыс жасалған соң, қылмыскердің қылмыс іздерін жасыру барысында немесе басқа да мән-жайларда жасалуы мүмкін. Мысалы, іздер куәлардың, жәбірленушілердің әрекеттеріне байланысты жасалады.

Криминалистік әдебиетте түрлі негіздемелер бойынша тергеу әрекеттеріне жіктеме беріледі, бірақ ешбір жерде тергеу іздестіру әрекеттері көрсетілмейді. Алайда А.Р. Ратиновтың пайымдауы бойынша, «тергеушінің атқаратын жұмысының ізденістік сипатын біріктіретін» тергеу әрекеттері де бар [5, с.278]. Е.И. Быховский [2, с.67], С.А. Шейфер [3, с.35] және т.б осы пікірді қолдайды. Оған тексерудің барлық түрлерін куәландыруды, тінтуді жатқызады.

Іздестіру – тергеу әрекеттерінің теориясы оқиға болған жерде орын алған және қылмыс оқиғасы болғаннан кейінгі оқиғалардың маңызын тануға апаратын неғұрлым ықтимал жолдарды көрсетуге арналған.

Іздестіру – тергеу әрекеттері – тексеру, куәландыру, тінтудің – ерекшелігі мынада: оларды жүргізу кезінде техникалық құралдарды пайдалана отырып, логикалық, психо-физиологиялық шығармашылықтан бастап, танымның көптеген формалары бір уақытта қосымша орын алады [6, с.57].

Алайда, В.И. Поповтың еңбегінен басқа, бұл жұмыстарды тексеру кезіндегі міндеттерді шешу үшін, оқиға болған жердегі жай-жапсар мен мән-жайларды қайта жаңғырту бойынша тәсілдерді қолдану қажеттігі туралы ешнәрсе айтылмаған.

Қылмыс оқиғасы ізсіз болмайды, ол материалдық жай-жапсарда және адамдардың санасында бейнеленеді. Материалдық жай-жапсар адамдардың хабарларымен қатар мол ақпарат көзі болып табылады, олар тергеу барысында құнды сот дәлелдемелері бола алады.

Оқиға болған жердің жай-жапсары мен мән-жайларын қайта жаңғырту жүйесі басты сипатта іздерді іздестірудің тәжірибелік нәтижелеріне негізделеді. Профессор В.И. Попов атап өткендей, «егер тексеру кезінде іздерді іздестіру фактілік материалдарды жинақтауда тергеушіге жол ашатын болса, онда екінші орын алатын қылмыс механизмін және қылмыс бейнесін қайта жаңғырту жүйесі тергеушіге тиімді тану мүмкіндіктерін ашады, дұрыс ойлау, бақыланушы жайтты дұрыс қорыта білуді, қылмыс оқиғасы болған жердегі басты және екінші дәрежелі оқиғаларды ойлау арқылы қайта қалпына келтіру жолдарын көрсетеді » [7, с.29-30]. И.В. Поповтың пікірі бойынша, қылмыс механизмінің келесі құрамдас бөлімдері қайта жаңғыртуды қажет етеді:

- қылмыс болған жерге келумен байланысты қылмыскердің әрекеті;

- кедергілерді жоюға қылмыскердің (қылмыскерлердің ) әрекеті;

- құрбан болған адамның, куә болған адамдардың көзін жою немесе олардың тарапынан болған қарсылықтарды жансыздандыру бойынша қылмыскердің (қылмыскерлердің) әрекеті;

- бағалы заттарды және қылмыс мақсатымен байланысты басқа да заттарды, обьектілерді алу бойынша қылмыскердің (қылмыскерлердің) әрекеті;

- қылмыс оқиғасы болған жердегі жәбірленушінің мәйітін немесе басқа да обьектілерді басқа жерге көшіру немесе сүйреу бойынша қылмыскердің (қылмыскерлердің) әрекеті;

- өз іздерін жасыру, жалған іздер түсіру, жай-жапсарды басқаша бейнелеу бойынша қылмыскердің (қылмыскерлердің ) әрекеті;

- өздері пайдаланатын киімінде, қаруында, көлік құралында, денесінде қылмыстың жай-жапсарынан қалған іздерге байланысты қылмыскердің (қылмыскерлердің) әрекеті;

- оқиға болған жерде түрлі зақымдану мен бұзылу жағдайлары орын алған кездегі қылмыскердің (қылмыскерлердің) әрекеті;

- қылмыстық құқықтағы эксцесс деп аталушы қылмыскердің әрекеті;

- қылмыскер санын, қылмыстың жасалу уақытын, әрекеттерінің қанша уақытқа созылғандығын анықтауға болатын қылмыскердің (қылмыскерлердің) әрекеті;

- қылмыстық қол жұмсау себептерін анықтауға мүмкіндік беретін қылмыскердің (қылмыскерлердің) әрекеті;

- метеорологиялық жағдайларды анықтауға мүмкіндік беретін қылмыскердің (қылмыскерлердің) немесе жәбірленушінің, я болмаса куәнің әрекеті;

- өзін-өзі қорғау, өз мүлкін қорғау бойынша жәбірленушінің әрекеті;

- қылмыстың бұл жерде емес, басқа жерде болғандығын дәлелдейтін қылмыскердің (қылмыскерлердің) әрекеті [7, с.37-40]. Біздердің қылмыстың жай-жапсарлары мен мән-жайларын құрайтын жағдайларды жан-жақты толық әңгімелеуіміздің себебі мынада. Тергеуші қылмыс тәсілдері қандай элементтерден тұратындығын, қылмыстың әлдебір түрінің механизмі қалай көрінетіндігін білуі тиіс, сондай-ақ осы қылмыс түрінің криминалистік сипаттамасының басқа да элементтері туралы түсінікке ие болуы қажет. Оларды білу арқылы тергеуші оқиға болған жерді тексеру мен басқа да тергеу әрекеттерінің маңызын терең түсіне біледі.

Қылмыс оқиғасының материалдық жай-жапсарын, табылған заттардың, зат бөлшектерінің, заттар жиынтығын, жеке іздерді, іздердің үйлесуі мен жүйесін, зақымдануларды, жай-жапсардың бұзылуын, қирауын (мәселен, лақтырылған стол) қарастыра отырып, тергеуші болған оқиғаның маңызына үңіледі.

Ойлау арқылы болған оқиғаны қайта жаңғырту бақыланушы нәрсенің қабылдануына, сондай-ақ тұрмыстық тәжірибесі, криминалистиканы, сот сараптамасын, сот медицинасын, сот психиатриясын, заң психологиясын және басқа да пәндерді оқу кезінде алған, бұрынғы тексеру жүргізілулерден алған тәжірибесі, көптеген тергеушілердің криминалистік әдебиеттен, ведомство-аралық актілерден, біліктілікті арттыру семинарларынан алған ұжымдық тәжірибелері нәтижесінде тергеушінің жадына сақталған ақпараттарды пайдалануға негізделеді.

Тергеуші қатыстылық туралы мәселені шеше отырып, өзіне белгілі нақты мән-жайларға байланысты, осы факт әлдебір рөлді ойнайтын жағдайды көз алдына келтіре білуі тиіс. Осы заттың болған оқиғамен байланысы туралы болжауды құру мүмкін болмаса, мұның өзі затты оқиғадан тыс бөгде зат ретінде көрсетеді. Тергеуші алдында тұрған міндеттерді дұрыс шешу үшін, осы жағдайға арналған барлық мүмкін болатын өз болжамдарын алға тартуы қажет. Әрине, мұнда тергеушінің ішкі түйсігі, көз алдына елестете білуі ерекше рөл атқарады.

Тергеудегі көз алдына елестету мен ойлау бір уақыт ішінде өзара бірін-бірі жоққа шығаратын болжамдарды алға тарту керек. Осы болжаулардың барлығы шынайы жағдаймен, шынайы нәтижемен және зерттелінуші жай-жапсардағы заттармен, басқада обьектілермен қатысты ретте салыстырылады. Көз алдына елестету тергеушінің бойында пайда болған қылмыс көрінісін қандайда бір жағдайларында жіберіп алған кемшілік тұстарын көре білуге көмектеседі.

Салыстыру кезінде тергеуші туындаған қайшылықтар мен жетіспейтін қосымша іздерді іздестіру мүмкіндіктерін атап өтеді, мұның өзі оның қиялындағы жағдайда қайта жаңғыртуды аяқтауы тиіс. Көз алдына елестете отырып, тергеуші оқиғаны қайта жаңғыртқанда, жәбірленуші мен қылмыскердің оқиға болған жерде қалдырған іздері бойынша қылмыс оқиғасының көрінісін барынша толық көре білуге ұмтылуы тиіс.

Оқиғаға қатысты обьектіні анықтауда маңызды нәрсе оқиға мен бақыланушы фактілер арасындағы себепті байланысты анықтау болып саналады. Соңғысы болжанушы оқиғаның себебі, тіпті оның салдары болуы да мүмкін. Себеп – салдарлық байланыстар оқиға болған жерге, оның уақытына байланысты келуі, сондай-ақ оларды бейнелеп көрсетуде де орын алуы мүмкін. Бақыланушы фактілер арасындағы себеп – салдарлық байланысты анықтауға талпынудың өзі кейде тергеушіні бір-біріне қайшы келетін мән-жайларды айқындауға әкеледі. Соңғысына байланысты ретте тергеуші тексеру кезінде бақыланушы жайтты түсіндіру үшін жаңа фактілер мен іздерді іздестіруі тиіс.

Тергеуші үшін өзекті жайт түрлі обьектілерді қабылдаудың әдеттегі стереотиптерін меңгере білуі, осы стереотиптер соңынан қажетті ақпаратты тасымалдаушыларды көре білуі болып табылады.

Кейде қылмыстың шынайы жақтарын қайта жаңғырту үшін ақпарат жинауды оқиға болған жердегі іздермен мұқият танысудан емес, оқиға болған жер маңындағы жай-жапсарды зерттеуден бастаған жөн. Әдетте, тергеуші мұндай тактиканы оқиға болған жердің аумағы біршама анықталған кезде пайдаланады.

Тергеуші оқиға болған жердің жай-жапсарын қайта құрастыруға жүгінуі мүмкін, бұл жағдайда жай-жапсар қылмыс жасалғанға дейінгі күйінде қайта жаңғыртылуы мүмкін. Мұның өзі тексеру кезінде қатысушы адамның оқиға болғаннан кейін, оқиға болған жердегі іздердің әлдебір себептермен өзгеруі туралы хабарлаған кезде мүмкін болады. Алайда, қайта құрастыруға кіріспес бұрын, куә оқиға болған жерге келіп, бәрін қалай болған күйінде жазып алады.

Оқиға болған жерден бой тасалаған қылмыскердің үлгісін құрастыру мүмкіндіктері тергеу тәжірибесінде бұрыннан белгілі, криминалистикада ол туралы деректер де көптеп кездеседі. Оқиға болған жерді тексеру нәтижесінде қылмыскердің құрастырылған үлгісі оның сыртқы бет-әлпетін, кәсіби қасиеттерін, психологиялық және дене бітімі ерекшеліктерін, қарулануын көрсете алады. Оқиға болған жердегі қалдырылған аяқ киім іздері, жеке іздердің ұзындығы, қадамының ені, әр қадамының ұзындығы бойынша, жынысы мен бойын және дене бітімі ерекшеліктерін анықтауға болады. Газбен кесу аппараты арқылы кедергілердің бұзылуы бойынша кәсіби дағдылардың болуын біле аламыз.

Оқиға болған жердегі қайта жаңғырту қылмыстың түріне, нақты қылмыстың мән-жайларына, тергеу жағдайы мен тергеушінің жеке ерекшеліктеріне байланысты болады. Ойлау арқылы қайта жаңғыртудың толыққандылығы, шынайылығы және сенімділігі тергеушінің тексеру кезінде әзірленген тактикалық ұсыныстарды қайшылықты дәл ұстанғанына қаншалықты дәрежеде кәсіби білімдермен қаруланғандығына байланысты.

Сонымен, қорытындылай келгенде, оқиға болған жердегі қайта жаңғырту қылмыстың түріне, нақты қылмыстың мән-жайларына, тергеу жағдайы мен тергеушінің жеке ерекшеліктеріне байланысты болады. Ойлау арқылы қайта жаңғыртудың толыққандылығы, шынайылығы және сенімділігі тергеушінің тексеру кезінде әзірленген тактикалық ұсыныстарды қайшылықты дәл ұстанғанына қаншалықты дәрежеде кәсіби білімдермен қаруланғандығына байланысты.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1). Лукашевич В.Г. Тактика общения следователя с участниками следственных действий. – Киев, 1989. – 88 с.

2). Быховский И.Е. Процессуальные и тактические вопросы проведения следственных действий: Учебное пособие. – Волгоград, 1977. – 96 с.

3). Шейфер С.А. Следственные действия. Система и процессуальная форма. – М.: Юрид. лит., 1981. – 127 с.

4). Крылов И.Ф. Следы на месте преступления. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1961. – 132 с.

5). Ратинов А.Р. Судебная психология для следователей. – М.: Юринформ, 2001. – 349 с.

6). Водолазский Б.Ф. Психология осмотра места происшествия: Учебное пособие. – Омск, 1979. – 87 с.

7). Попов В.И. Осмотр места происшествия: Учебное пособие. – Алма-Ата,

1974. – Вып.1: Тактические основы следственных действий. – 101с.

ҚазГЗУ ізденушісі

мемлекет және құқық теориясы мен тарихы

кафедрасының аға оқытушысы