Пленарное заседание

доцент кафедры права

Костанайского Филиала ГОУВПО «Челябинский государственный университет»
К вопросу о сущности конституционного деликта
В теории права преобладает взгляд на юридическую ответственность как на обязанность субъекта претерпевать неблагоприятные последствия правового характера за совершенное им правонарушение. При этом для любого вида юридической ответственности, как отметил М.С. Строгович³⁸, центральным вопросом является определение оснований ее наступления. Это обусловлено тем, что установление и строгое соблюдение указанных оснований составляют гарантию важнейших прав и свобод граждан.

Известно, что квалификация того или иного деяния в качестве правонарушения проводится на основе разработанной юридической доктриной модели деликта. Однако политизированность отрасли конституционного права и «вкрапление» политических элементов в конструкцию конституционно-правовой ответственности порождают определенные сложности при очерчивании контуров оснований указанного вида ответственности.

В.А. Виноградов предлагает выделять три основания конституционной ответственности: нормативное, фактическое и процессуальное³⁹. Нормативное основание представляет собой совокупность конституционно-правовых норм, закрепляющих составы конституционных деликтов, санкции и круг субъектов, уполномоченных их применять, а также процедуры применения мер конституционной ответственности. Под фактическим основанием принято понимать юридический факт – деяние (действие или бездействие) субъекта конституционных правоотношений, не соответствующее требованиям норм конституционного законодательства. Процессуальное основание – это решение компетентного субъекта о применении определенной конституционно-правовой санкции за конкретный конституционный деликт.

Указанный подход к классификации оснований ответственности представляется в целом верным. Однако, по нашему мнению, следует признать, что центральная роль в системе этих оснований принадлежит фактическому, поскольку именно оно является «пусковым моментом» для действия санкции нормы права и, как следствие, влечет применение мер ответственности в определенной законом процессуальной форме.

Сущность конституционного деликта как разновидности правонарушения и как юридического факта, влекущего наступление конституционной ответственности, может быть определена с позиции общей теории права.

Современная теория права характеризует правонарушение как общественно вредное противоправное деяние деликтоспособного субъекта, влекущее юридическую ответственность. При этом юридический состав правонарушения определяется как совокупность необходимых и достаточных с точки зрения действующего законодательства условий или элементов (и их признаков) объективного и субъективного характера для квалификации противоправного деяния в качестве деликта⁴⁰.

В широком смысле слова правонарушение выступает как юридически наказуемый факт нарушения социальных интересов и справедливости, охраняемых нормой права. Экстраполируя сущность правонарушения как правового явления на конституционный деликт, можно, по мнению В.О. Лучина, определить его как деяние (действие или бездействие) субъекта конституционных правоотношений, не отвечающее должному поведению и влекущее за собой применение мер конституционно-правовой ответственности⁴¹. Сходное определение конституционного деликта приводит и В.А. Виноградов, отмечая, что при этом под его составом следует понимать установленную конституционным правом совокупность признаков, при наличии которых антиобщественное деяние считается конституционным деликтом⁴².

Ж.И. Овсепян предлагает под конституционными правонарушениями понимать правонарушения, совершенные государственными органами (должностными лицами) публичной власти (прежде всего верховной государственной власти) в связи с осуществлением ими законодательной и иной правотворческой, в редких случаях – правоприменительной, деятельности. Указанные деликты реализуются в форме издания закона (нормативного акта), нарушающего принцип верховенства, высшей юридической силы и прямого (непосредственного) действия Конституции и ее норм, либо в форме принятия правоприменительных актов, повлекших широкомасштабные негативные (вредные) социальные последствия, нарушения конституционных прав и свобод человека и гражданина⁴³.

А.М. Багмет выделяет конституционный и муниципальный деликт, понимая под указанными терминами неправомерное деяние (действие или бездействие) соответствующих субъектов, которое причинило либо могло причинить ущерб (вред) соответствующим правоотношениям⁴⁴. Данный подход представляется наиболее правильным, поскольку он подчеркивает, что причинение вреда конституционным правоотношениям (наступление общественно вредных последствий) не является обязательным признаком деликта. Учитывая глобальный масштаб и ценность охраняемых конституционным правом отношений, в качестве правонарушения рассматривается и деяние, которое лишь могло причинить вред объекту правоотношений.

В отличие от правонарушений в сфере административного, уголовного и других отраслей права, понятие состава конституционного деликта исследовано недостаточно, с чем отчасти связана и терминологическая неопределенность в этом вопросе. Следует отметить, что отсутствие в России прямого и однозначного законодательного указания на конституционно-правовую ответственность, а также, в ряде случаев, и на состав конституционного деликта придает большое значение правовым позициям Конституционного Суда РФ, который, в отличие от законодателя, использует термин «конституционно-правовая ответственность» и признает наличие ее мер. Конституционным Судом РФ на основе Конституции РФ сформулирован ряд принципов, которыми должен руководствоваться законодатель при регулировании конституционной ответственности. Указанная позиция представляется единственно верной, поскольку любая неопределенность в толковании норм права, обусловленная нечеткостью их формулировки, неизбежно порождает проблемы правоприменения. Таким образом, как общее понятие состава конституционного деликта, так и все его элементы должны быть максимально точно определены.

По нашему мнению, разработанное юридической доктриной понятие состава правонарушения применимо и к характеристике конституционного деликта.

Конструкция юридического состава конституционного правонарушения, так же, как деликта в других отраслях права, представляет собой совокупность четырех элементов: объекта, субъекта, объективной и субъективной сторон.

Объектом конституционного деликта является сложный комплекс общественных отношений, урегулированных конституционным законодательством. В Российской Федерации это основы конституционного строя, человек, его права и свободы, интересы общества и государства, народовластие, национальный и государственный суверенитет, федерализм, демократия, целостность и неприкосновенность территории РФ, идеологическое и политическое многообразие, многопартийность и др.

Права и свободы человека, охрана существующего конституционного строя, политическая стабильность в стране, целостность и неприкосновенность ее территории являются приоритетами и в конституционном праве Республики Казахстан⁴⁵. Таким образом, в обобщенном виде в качестве объектов конституционно-правовых правонарушений выступают конституционная законность и правопорядок как структурообразующие элементы конституционно-правового статуса государства⁴⁶, интересы гражданина и общества в целом.

Вторым обязательным элементом деликта является объективная сторона правонарушения, характеризующая его внешнюю сторону. Юридическая доктрина выделяет несколько видов противоправных деяний в конституционной сфере. Так, С.А. Авакьян предлагает следующую классификацию нарушений конституционного законодательства: неприменение государственно-правовой нормы, неправильное ее применение и прямое нарушение нормы⁴⁷. Н.М. Колосова выделяет такие виды противоправных деяний в указанной сфере, как прямое или косвенное нарушение норм Конституции РФ, иных источников конституционного права; невыполнение обязанностей органами государственной власти, местного самоуправления и их должностными лицами; ненадлежащее выполнение субъектами конституционной ответственности своих конституционных обязанностей; нарушение конституционных принципов⁴⁸. По мнению А.И. Корнева, фактическим основанием наступления конституционной ответственности (деликтом в сфере конституционного права) является либо прямое нарушение конституционных запретов, либо невыполнение конституционных функций, задач, обязанностей, возложенных на государственные органы, органы местного самоуправления и их должностных лиц⁴⁹.

Объективная сторона конституционного деликта состоит из нескольких элементов: противоправного деяния (действия или бездействия), общественно опасных последствий, выражающихся в нарушении публичных интересов или создании угрозы нарушения этих интересов, и причинно-следственной связи между деянием и последствиями.

Анализ применения мер ответственности за конституционные правонарушения показывает, что лишь незначительная часть деликтов совершается путем бездействия, в то время как большинство осуществляется посредством активных действий. Следует отметить, что бездействие может быть признано объективной стороной конкретного деликта лишь в случае, когда субъект правонарушения не выполнил возложенной на него конституционной обязанности в виде осуществления действий, вменяемых ему в обязанность нормами конституционного законодательства. Однако, вне зависимости от формы внешнего проявления деяния, указанными действиями или бездействием не исполняются или ненадлежащим образом исполняются конституционные обязанности, нарушаются права и законные интересы участников конституционных правоотношений либо создается реальная угроза нарушения этих прав и интересов.

Таким образом, условием признания деяния конституционным деликтом является его несоответствие предписаниям конституционного законодательства, то есть противоправность. Объективную сторону правонарушения при этом образуют действия (бездействие), выходящие за пределы дозволенного поведения, установленные нормами конституционного права либо нарушающие конституционные запреты. Особенно распространено на практике прямое нарушение конституционно-правовых норм, которое выражается в издании неконституционных актов, несвоевременном приведении изданных ранее актов в соответствие с действующим законодательством; в принятии решений, противоречащих закону. Можно выделить и такие виды противоправного поведения, как злоупотребление правом, например, издание заведомо неконституционного или незаконного акта о предоставлении льгот.

Противоправными действиями, с точки зрения конституционного законодательства Российской Федерации, могут быть превышение пределов своей компетенции органами государственной власти, нарушение конституции субъекта РФ, и др. Конституционные нормы, содержащиеся в Основном законе Республики Казахстан, содержат запрет деятельности политических партий и профессиональных союзов других государств, финансирования партий и профсоюзов иностранными юридическими лицами, государствами и т.д.

Рассматривая конституционный деликт как противоправное деяние, следует отметить, что, как правило, степень общественной опасности, создаваемой указанным правонарушением, достаточно высока, что объясняется высокой социальной значимостью объектов деликта.

Существенным недостатком действующего законодательства, регламентирующего конституционно-правовую ответственность, по нашему мнению, является нечеткая формулировка объективной стороны конституционного деликта.

Недостаточная определенность норм конституционного права в части, отражающей объективную сторону потенциального деликта, порождает и проблемы правоприменительного характера.

Определенные сложности, обусловленные недостаточной определенностью критериев отнесения деяния к категории конституционного деликта, возникают и при рассмотрении вопроса о несоответствии действий должному поведению, предусмотренному конституционно-правовыми нормами. Это еще раз подчеркивает существование проблемы соотношения правовых норм и реального поведения людей⁵⁰.

Необходимым элементом юридического состава конституционного деликта является субъект правонарушения. В большинстве случаев признаки, характеризующие субъект деликта, определяются гипотезой конституционно-правовой нормы.

Только к субъекту конституционного правонарушения, наделенному соответствующей деликтоспособностью, могут быть применены меры ответственности за отклонение его поведения от модели, установленной диспозицией нормы конституционного права. При этом наличие деликтоспособности подразумевает способность субъекта самостоятельно отвечать за совершение деликта и претерпевать негативные для себя последствия от применения соответствующих мер принуждения. Применительно к конституционным правоотношениям следует говорить о существовании конституционной деликтоспособности, которую можно определить как юридически признанную способность субъекта правоотношения нести ответственность за совершенный конституционный деликт.

В юридической литературе используются понятия субъекта конституционного деликта⁵¹ и субъекта конституционной ответственности. Многие авторы рассматривают их как тождественные. Существует и другая точка зрения, согласно которой круг субъектов ответственности более широк⁵², поскольку включает три категории: тех, кто может нести эту ответственность (например, должностное лицо), тех, кто может нести эту ответственность и привлекать к ней (например, Президент РФ) и тех, кто может только привлекать к этой ответственности (например, Конституционный суд РФ). Мы склоняемся к первому подходу. Представляется, что лица, осуществляющие процедуру правоприменения, не являются субъектами ответственности в юридическом смысле этого термина.

Субъекты конституционного деликта могут быть индивидуальными и коллегиальными (коллективными). По мнению некоторых авторов, к числу первых в России могут быть отнесены Президент РФ, члены Правительства, Федерального Собрания, должностные лица органов государственной власти и местного самоуправления, и др. Коллегиальные субъекты включают в себя государство в целом и его составные части (субъекты федерации, автономные образования), государственные органы, общественные объединения публичного характера и т.д. Однако указанная точка зрения вызывает много дискуссий.

Многогранность содержания понятия конституционного деликта объясняет различие подходов к классификации указанных правонарушений. Так, Ф.С. Скифский предлагает классифицировать деликты, используя в качестве оснований такие факторы, как отрасли права, формы законности, характер и степень общественной опасности (вредности), правовой статус субъекта, стадии совершения деликта, субъективная сторона, связь с процедурами наложения мер правового воздействия, продолжительность совершения деликта и др.⁵³. В.О. Лучин проводит обособление конституционных деликтов применительно к их основным объектам с учетом специфики различных сфер конституционного регулирования: 1) конституционные деликты в сфере основ конституционного строя; 2) конституционные деликты в сфере прав и свобод человека и гражданина; 3) конституционные деликты в сфере федеративного устройства; 4) конституционные деликты в сфере институциональной организации и функционирования государственной власти; 5) конституционные деликты в сфере местного самоуправления; 6) конституционные деликты, связанные с внесением поправок и пересмотром Конституции России⁵⁴. По нашему мнению, приведенные классификации достаточно подробно дифференцируют конституционные правонарушения, используя для этого различные основания, и отражают сложный характер указанных правонарушений.

С учетом приведенных теоретических конструкций можно кратко сформулировать определение и основные признаки конституционного деликта.

Конституционным деликтом является противоправное деяние (действие или бездействие) субъекта, причинившее вред или создавшее опасность причинения вреда общественным отношениям, регулирующимся конституционным законодательством и влекущее применение мер конституционной ответственности к субъекту правонарушения. Исходя из указанного определения понятия, конституционный деликт характеризуется следующими признаками: 1) объективную сторону деликта составляет деяние – действие или бездействие; 2) указанное деяние характеризуется противоправностью, то есть противоречит предписаниям правовых норм; 3) деликт характеризуется повышенной общественной опасностью, поскольку его объект составляют важнейшие социальные ценности – права и свободы граждан, основы конституционного строя и т.д.; 4) для конституционного деликта характерно наличие специального субъекта; 5) совершение деликта влечет применение к правонарушителю мер конституционной ответственности, в большинстве случаев имеющей правовосстановительный характер.

Конституционный деликт представляет собой юридический факт, наступление которого означает «активацию» соответствующей нормы права, и, по нашему мнению, является единственным фактическим основанием наступления конституционной ответственности субъекта правонарушения.

Ашимова Э.А.

Еуразия Ұлттық Университеті

Қылмыстық құқықтық пәндер

кафедрасының

аға оқытушысы
Айналыстан алынған заттардың немесе айналысы шетелген (есірткі) заттардың контрабандасын жоюдың алғы шарттары
Қазақстан Республикасы Конституциясымен өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық, және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары табылады деп танылады. Дүниежүзілік қоғамдастықтың толық құқылы мүшесі бола тұрып есірткі заттардың заңсыз айналымына қарсы белсенді түрде күрес жүргізуде. Қазіргі кезде мемлекеттің алдына қойып отырған саясатының бірі - халықаралық денсаулық сақтау және жеке адамды жан-жақты дамыту болып саналады.

1995 жылы 30 тамызда жалпы халықтың референдумында қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтардың денсаулығын қорғау құқығына кепілдік береді.

Қазіргі таңда есірткіні тұтынатын адам санының мемлекетте көбеюіне байланысты бұл құбылыс еліміздің болашағына ерекше қауіптілік туғызады. Есірткінің мемлекеттегі заңсыз айналымы проблемасы жалпы ұлттық сипат алып отыр, өйткені халықтың барлық жігі, соның ішінде балалар да бұл қатерлі құбылыстың аясына тартылған.

Есірткі заттарының контрабандасымен күрес - әлемнің барлық елдерінің алдында тұрған көп қырлы кешенді бағдарлама. Кеден органында және оның аймақтық департаменттерінде есірткі заттарының контрабандасымен күрес жөнінде арнайы бөлімдер құрылып, құқық қорғау органдарымен бірлескен жоспарлары жасалған, кинологиялық қызметтер құрылғанымен олардың жұмыс әлі тиімсіз деп айтуға болады. Өйткені ақпарат құралдарында беріліп жатқан мәліметтерге сүйенсек, көптеген біздің шекара арқылы контрабанда жолымен өтіп кеткен есірткі заттар көршілес Ресей мемлекетінде сол елдің құқық қорғау органдарының қызметкерлерімен ұсталып анықталып жатқаны бізге белгілі. Дегенмен біздің елде де кеденшілердің Қазақстан аумағы арқылы Тәжікстаннан Ресейге әсері күшті есірткі заты – героиннің тұрақты түрде өткізілетін арнасын тапқандығын ерекше атап өту керек. Сондай-ақ кейінгі жылдары кеден қызметкерлері кедендік бақылаудың техникалық құралы – қолда ұсталынатын металл іздеушінің көмегемен ішкі қуыс жасырудың әдісі кезіндегі есірткіні табудың жаңа тәсілін қолдана бастады.

Қазақстан Республикасының нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2001-2005 жылдарға арналған стратегиясы қоғамының гүлденуі, Қазақастан Республикасының азаматтары құқықтары мен бостандықтарының және заңды мүдделерінің кепілдігін қамтамасыз ету түрғысынан да әзірленді.

Стратегия нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрес Үкіметтің басым міндеті болып белгіленген ел Президентінің 1997 жылғы 10 қазандағы «Қазақстан-2030» Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі; қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» атты Қазақстан халқына жолдауының негізгі қағидаларына жауап береді. Стратегия Біріккен Ұлттар Ұйымының қолдауымен жасалып, 2005 жылдың аяғына дейінгі кезеңге есептелген, есірткінің заңсыз айналымын бақылау және ұйымдасқан қылмыс жөніндегі іс-жоспарлары ескерілді [5].

Қазақстан Республикасында нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрестің соңғы жылдары ерекше шиеленісе түскен проблемалары Азия мен Еуропада жүріп жатқан әскери-саяси және экононмикалық сипаттағы ғаламдық процестерге, түрлі елдердегі қылмыстық күштердің жеке элементтік проблемаларды шешу есірткімен заңсыз сауданың, діни фанатизм мен экстремизмнің, халықаралық контрабанданың, терроризмнің өрістеуін арандату арқылы шешуге толассыз ұмтылуына да байланысты.

Бұл тұғыда ғаламдық қылмыстық жоспарларды іске асыруға қажетті экономикалық негіз жасап және жалпы әлемдік немесе аймақтың ауқымды есірткіні заңсыз өндіру мен контрабандалық жолмен тарату үшін дамушы елдерде басты әлеуметтік әрі шикізат базасын ұстап отырған халықаралық есірткі бизнесінің рөлі ерекше.

Соңғы он жылдық ішінде республикада есірткі мен жүйкеге әсер ететін заттардың теріс пайдаланылуы әрі олардың заңсыз айналымы жаппай етек алды және экономикалық, құқық тәртібін жай-күйін, қоғамдағы әлеуметтік-психологиялық ахуалға, халықтың денсаулығы мен тектік қорына барған сайын кері әсері тигізуде.

Есірткіні теріс пайдалануға байланысты денсаулық сақтау мекемелерінде бақылауда тұратын адамдардың жалпы саны 1991 жылдан бастап 5,4 есе көбейіп, 33 мың адамға жетті. Бұл ретте нашақорлық дертіне шалдығу 19 есе өсті.

Есірткіге байланысты болған қылмыстылық жоғары қарқынмен өсіп келеді. 1991 жылдан бастап жалпы қылмыстылықтың 19,8%-ға төмендеуі аясында есірткіге байланысты қылмыстардың абсолюттік санының 4,3 есе өсуі орын алды. Бұл қылмыстардың үлесі болса 5,3 есе өсті және 1999 жылы 15,28% ды құрады. Елде заңсыз есірткі рыногы құрылымдық түрде жалғасуда.

Орналасқан жеріне байланысты Қазақстан есірткі бизнесінің халықаралық құрылымдарының мүддесі үйлескен аймаққа айналғанын бәріміз түсініп отырмыз. Оның үстіне мемлекетіміз арқылы транзитпен есірткілердің өту мәселесі өте күрделі күйде болып жалпы ұлттың болашағына қауіп төндіріп отыр. Мәселен, Қазақстан Республикасында есірткі заттардың заңсыз айналымына байланысты 2005 жылы 11649 қылмыс тіркелсе, 2006 жылдың 9 айының ішіндегі қылмыстың саны 7572 қылмысқа жеткен. Ал кедендік бақылау агенттігімен есірткінің заңсыз айналымына байланысты 2005 жылы 107 қылмыс ашылса, 2006 жылдың 9 айының ішінде 73 қылмыс тіркелген [2].

Республикада бұрынғы дәстүрлі каннабис тобындағы есірткіні едәуір ығыстырған құрамында есірткі мөлшері көп «қатаң», неғұрлым қауіпті әрі қымбат тұратын контрабандалық апиын, героин, кокаин, синтетикалық есірткілер заңсы айналымынан барған сайын жиі алынуда. 1998-1999 жылдардың ішінде республика аумағында БҰҰ-ның есірткіні бақылау және қылмыстың алдын алу жөніндегі басқармасының Қазақстанда, Қырғызстанда және Тәжікстанда құрамында есірткі бар өсімдіктердің өсу аймақтарын картографиялау аймақтық жоба іске асырылды. Оның көмегімен Қазақстан Республикасының оңтүстік, орталық және шығыс аймақтардың бірқатарындағы сора мен қылша жабайы өсетін алқаптардың компьютерлік картасы салынды.

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының жанындағы құқықтық статистика және ақпарат орталығында Есірткі жөнінідегі ұлттық ақпараттық талдау орталығын ұйымдық-кадрлық әрі техникалық нығайту одан әрі жалғастырылатын болады және олар 1999 жылдың мамыр айынан бастап іске кіріскен болатын.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының 1997 жылғы 18-шілдедегі «Контрабанда үшін қылмыстық жауаптылық туралы заңнаманы қолдану тәжірибесі туралы» (30.04.1999ж. және 18.06.2004 ж. өзгертулерімен және толықтыруларымен) қаулысына сәйкес, қылмыс заты есірткі заттар, жүйкеге әсер ететін, күшті әсер ететін, улы, уландырғыш, радиоактивті немесе жарылғыш заттар, қару-жарақ, әскери техника, жарылғыш құрылғылар, атыс қаруы мен оқ-дәрілер, жаппай қырып-жоятын қарудың ядролық, химиялық, биологиялық және басқа да түрлерін, жаппай қырып-жою қаруларын жасау үшін пайдаланылуы мүмкін материалдар мен жабдықтар болып табылады. Басқаша айтқанда, азаматтық айналыстан алынған не арнайы ережелермен айналысы шектелген заттар жатады. Айналыстан алынған заттардың немесе айналысы шектелген заттардың белгілерін анықтаушы нормативтік негізіне Қазақстан Республикасының 1998 жылғы «Қазақстан Республикасында қарудың жекелеген түрлерінің айналысын мемлекеттік бақылау» туралы (22.02.2002ж. және 20.12.2004ж. өзгертулерімен және толықтыруларымен) Заңы, Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 10-шілдедегі «Есірткілік құралдар, психотропты заттар, прекурсорлар және олардың заңсыз айналысы мен теріс пайдаланылуы туралы» (31.05.2002ж., 20.12.2004ж. және 02.03.2006ж. өзгертулерімен және толықтыруларымен) Заңы жатады.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының 1997 жылғы 18-шілдедегі «Контрабанда үшін қылмыстық жауаптылық туралы заңнаманы қолдану тәжірибесі туралы» қаулысына сәйкес, айналыстан алынған заттарды немесе айналысы шектелген заттарды заңсыз орнын ауыстыру оларды алып кіру немесе алып шығару жолымен жүзеге асырылады.

Профессор Н.М. Әбдіровтің айтуынша, бүгінгі күні нашақорлыққа және есірткі саудасына еніп, олармен айналысып жүргендер криминалдық құрылымдар, қылмыстық элементтерді құрайтын, яғни қатерлі топқа кіретін адамдар ғана емес, сонымен қатар нарықтық қарым - қатынасқа көшкенге дейін қоғамның қалыпты тобын құрайтын (қызметкерлер, жұмысшылар, студенттер, үй шаруасындағы әйелдер т.б.) тұлғалар делінген [3].

Сот-тергеу тәжірибесі көрсеткендей, есірткі саудасымен айналысатындардың есірткі заттарды тасымалдаудағы ниеттері пайдақорлық мақсатты алып жүреді. Есірткі саудасымен айналысатындар өздері қылмыстық жауаптылыққа тартылмас үшін, есірткі заттардың заңсыз айналымына байланысты қылмыстарды жасағанда есірткі саудасының басшылары және ұйымдастырушылары тікелей қылмыстың орындаушысы болып саналмайды. Қылмыстық құрылымдардың есірткіні өсіруден, оны тұтынушыға дейін жеткізу тізбегінің өте жасырын болуы, құқық қорғау органдарының айналымдағы есірткінің тек қана 1% алуына мүмкіндік беріп отыр. Ал қалған осы саудадан алынған ірі қапиталдың 99%-ы жаңа операцияларға салынып отырады [2].

Жыл сайын, қарқын алып келе жатқан халықаралық есірткі саудасымен айналысатын топтар өз тауарларын Қазақстан арқылы шет елдерге асыруға ұмтылып отырғаны да айқын. Мәселен, кейбір мәліметтерге сүйенетін болсақ, Ресейдің есірткі нарығына келіп түсетін есірткі заттардың 82,4 % Қазақстан арқылы өткізілген. Географиялық орналасу ерекшелігіне қарай Қазақстан Республикасының аумағы есірткіні Оңтүстік-Батыс Азия елдерінен, ең алдымен, Ауғанстаннан Еуропа елдеріне өткізетін мемлекет болып отыр. Соңғы жылдары Ресей де есірткі заттарды әлемдік нарықтарға жеткізу үшін оны транзиттік дәліз ретінде пайдаланатын халықаралық есірткі саудасымен айналысатындардың мүдделерінің аясында қалып отыр. Яғни есірткі транзиті ертеден пайдаланылып келе жатқан Азиядан Орталық Қазақстан арқылы Ресейге және әрі қарай – Еуропаға созылған бағытты ұстауда.

Қазіргі уақытта контрабандалық жолмен есірткі заттарды таратып, отырған наркобарондар біздің елден бөлек Оңтүстік Шығыс және Оңтүстік Батыс Азиядан ТМД-ның басқа да азиялық мемлекеттерін транзиттік көпір ретінде пайдалана отырып, басқа жолмен Еуропа мемлекеттерін есірткі заттарымен қамтамсыз етіп отыр. Мәселен кейбір ақпараттарға сүйенсек, Қырғызстанның бір ғана Ош облысы арқылы күн сайын 100 килограмм апиын өткізілген. Дегенмен Қазақстанның есірткі заттарды тасымалдайтын транзиттік жол ретіндегі стратегиялық маңыздылығы барлық елдерден асып түсіп отыр. Себебі алдымен, Қазақстан елінің алты бірдей мемлекетпен шекаралас болуы, одан кейін қым-қуыт автомобиль және темір жол тораптары мен елдің геосаяси жағдайы қылмыстық топтар үшін есірткі тасуда транзиттік дәліз болуға оңтайлы әрі тиімді.

Сондықтан наркобизнесті кәсіп қылғандар, көбінесе Ауғанстаннан ТМД-ның азиялық елдеріне, одан әрі қарай Ресейге, содан соң Европаға жеткізетін маршрутты жиі пайдаланады. Қазіргі заманда осы жолмен өткізу үшін ауған-тәжік шекарасындағы шекарашылар мен есірткіні контрабанда жолымен таситын ұйымдасқан топтардың арасындағы адам өліміне алып келетін қақтығыстар болып жатқаны бәрімізге белгілі.

Тәжікстан мен Азия елдерінің шекарасынан сәтті өтіп, Қазақстанға жол тартқан наркокуръерлер елдің оңтүстік қақпасы – Оңтүстік Қазақстан облысынан көптеп ұсталуда. Олардың көбісі, яғни есірткі заттарды арқалаған тасымалдаушылар Тәжікстанның азаматтары, соның ішінде осы елдің әйелдері де көптеп ұсталуда. Олар есірткі заттарды соңғы тапсырылатын орнына жеткізу үшін әртүрлі айла амалдарды қолданудан да тайынып отырған жоқ. Мысалы, Душанбе – Мәскеу жолаушылар пойызынан ұсталған тәжік азаматшасының асқазанынан 18 капсул героин табылып, одан кейін құндақтаулы сәбидің ішкі ағзасын тазартып, орнына есірткі заттарымен толтырған келіншек ұсталған [3].

Б.С. Сарсековтың айтуынша, еліміздегі есірткі заттардың контрабандасының глобальдық масштабқа жетуі, тек қана қоғамдағы әлеуметтік психологиялық атмосфераның жай күйіне әсерін тигізіп қоймай, сондай-ақ ұлттың әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-өнегелі дамуына және халықтың генетикалық болашағына кері әсерін тигізеді [4].

Айналыстан алынған заттардың немесе айналысы шектелген заттардың котрабандасын кәсіп етіп табысының көзі қылғандардың бірнеше түрін кездестіруге болады. Олардың бір тобы тауарлық материалдық құндылықтармен айналысып соны кәсіп етсе, келесілері есірткі немесе жүйкеге әсер ететін заттардың немесе жарылғыш заттар мен қару контрабандасымен айналысады.

Контрабанданың затына байланысты қоғамға қауіптілігі жоғарысы химиялық және радиоактивті заттардың контрабандасы. Олардың қоғамға қауіптілігінің жоғарғылығын осы радиоактивті материалдардан, этникааралық және дін араздығын туғызып елдің іргесін ыдыратуды көздеген қылмыскерлердің жаппай қырып жою қаруын жасауда пайдалану мүмкіндігінен көруге болады.

Бұл мәселенің өзектілігіне бірқатар себептер мен жағдайлардың әсері болды. Біріншіден, КСРО мемлекетінің құлдырау кезінде осы елдің территориясында көптеген қорғаныс, атомдық және металлургиялық өнеркәсіп кәсіпорындарының болуы және бұрынғы КСРО территориясында тәуелсіз мемлекеттердің құрылу барысында жоғарыда көрсетілген кәсіпорындарға бақылаудың әлсіреуінен, радиоактивті заттар ұрлана бастады. Екіншіден, осы кәсіпорындарда жұмыс істейтін қызметкерлердің төменгі жалақы алу салдарынан, арзан бағамен заттарды басқа мүдделі адамдарға сатқандығы. Үшіншіден, осындай заттарды алуға қызығушылық танытқан террористік, дін және сепаратистік ұйымдар мен бірлестіктердің көбеюі.

Осындай заттардың контрабандалық жолымен тасымалдануына мынадай себептер әсерін тигізген:

Радиоактивті материалдарды контрабандалық жолмен тасымалдаудан түсетін едәуір материалдық пайда;

Қазақстанның өзіндік орналасуы, оның территориясы Еуропа, Америка, Азия жолында транзитті байланыстырушы болып табылуы;

ТМД-ның ішіндегі сыртқы шекаралардың ашықтылығы;

кеден шекарасындағы бақылау жұмыстарының сапасыз техникамен қамтамасыз етілуі.

Кедендік бақылаудан заттарды жасырып қалу үшін тұлғалар неше түрлі айлаларды қолданып бағады. Заттар, мысалы: киімге, аяқ киімге, бас киімге, сөмкенің астарының астына, чемоданның қосарланған түбіне жасырылуы мүмкін. Кеден органдарына, сол сияқты шекаралық бақылау жүргізуші тұлғаларға жарамсыз, заңсыз жолмен алынған, сонымен қатар, жалған мәліметтерден тұратын құжаттар ұсынылуы, қолдан жасалған мөрлер, пломбылар, штамптар не кедендік теңдестірудің өзге құралдары пайдаланылуы немесе шын теңестіру құралы ұсынылып, бірақ ол бөтен объектілерге қатысты болуы мүмкін. Бұл әдіс арқылы контрабанда жасау кезінде айыптының әрекеттерін құжаттардың қолдан жасалғандығы немесе жалғандығы үшін қосымша бағалаудың қажеттілігі жоқ, себебі бұл әрекеттер контрабанда жасаудың аталған тәсілінің міндетті белгілері болып табылады.

Контрабанда жасаудың тәсілдері айналыстан алынған немесе өткізуге тыйым салынған не шек қойылған заттарға қатысты заңның белгіленген ережелеріне сәйкес кедендік декларация ұсыну міндетін орындамаудан не тиісті дәрежеде орындамаудан тұрады.

Бүгінгі күні контрабандалық қылмыстың әдісі барлық жағынан өзгеріске ұшырауда, яғни ұйымдастырудан тауарларды үлкен жүкті автокөлікпен, темір жол вагондарымен, самолеттермен тасымалдауға дейін және кеден идентификациясын жалған құжаттармен кеден бақылауынан жасырудан тағы басқа тәсілдермен жасалуда. Қылмыскерлердің осы қылмыстарды жасай отырып өз бастарына қатысты қауіпсіздік ережесін сақтамау салдарынан радиациялық материалдардан шығатын денсаулыққа қауіпті сәулеге ұшырайтын жағдайлар да кездесіп отырады.

Қылмыстық істер материалдарының жедел мәліметтерін талдау және ғалымдардың зерттеулері контрабандаға қатысты төмендегідей сипатты әдістерді анықтаған:

контрабанданың ұйымдасқан консперативтік сипатта бар болуы, қылмыстық құрылымның құрамындағы ұйымдастырушы және орындаушымен қатар, байланысты, тасымалдауды, заттарды өткізуді және өздерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін адамдарды қолданылуынан көрінеді;

осы заңсыз әрекетпен айналысу үшін ұйымдасқан адамдар тобының контрабанда жасалуын жасыруы;

лауазымды адамның өз қызметін пайдалана отырып қылмысты жасауы;

әр іс-әрекеттің бірыңғай жоспарланатын сипаты;

шетелдегі партнерларымен аймақтық байланыстың бар болуы;

сенімді ақпараттық базаның бар болуы.

Осы көрсетілген контрабандалық әдістердің әрқайсысы құқық қорғау тарабынан құжаттау мен нақты зерттеу объектісі болуы тиіс.

Шешенстанның банда құрылымдарына бірнеше жүз мың долларға радий - 176 сатпақшы болып, Ресей Федерациясы Новосибирск облысында ұсталған Қазақстаннның екі азаматы мен Ресейдің бір азаматынан тұратын қылмыстық топты ұстағанда олардың осы заттарды сатамын деп жүргенде, сәуле ауруының ауыр дәрежесіне ұшырағанын анықтаған.

Ешқандай кедергісіз радиоактивті материалдардың контрабандалық жолмен өтіп кетуі де арнайы құралдар мен құрылғылар ды қолдануды қажет етеді. Мәселен, Ресей Федерациясының Алтай өңірінде Қазақстан - Ресей шекарасынан, яғни Өскеменнен Барнаулға келе жатқан автобустағы Ресей азаматының багажынан 10 килограмнан астам 232 табиғи изотоптың табылуы қылмыстық істің қозғалуына негіз болған. Бұны «Веселоярск» автомобильдік кедендік өткізетін пункттің қызметкерлері арнайы стационарлық радиометриялық қадағалайтын қондырғының көмегімен тапқан болатын. Сібірлік кедендік басқармасының қызметкерлерінің ақпарат құралдарына берген сұхбаттарында Қазақстаннан келген автобустарды радиоактивтік материалдарға қатысты тексеру міндетті шара екендігін және осы қауіпті жүктерді өткізу жиі кездесіп отыратындығын айтқан.

Сонымен қатар, болып жатқан жедел жағдай болжамы таяу жылдарға байланысты контрабанда қылмысының өсуіне негіз беріп отыр. Аталған проблема біздің мемлекеттің дамуындағы басқа да әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешумен бірге жүзеге асырылуы тиіс. Әрине бұл тікелей үкіметтің, құқық қорғау мен қоғамдық ұйымдардың бірігіп жұмыс істеуінің тиімділігіне де байланысты.

Қазіргі уақыттағы Қазақстандағы контрабанданың жағдайын талдау ұлттық қауіпсіздікке аса қауіп төндіретіндігін көрсетіп отыр. Бүгінгі күні осы контрабанда жолымен өтіп жатқан есірткі заттар мен радиациялық материалдарға қатысты күресті тиімді жеткілікті деңгейде деп айтуға болмайды. Бұл үшін құқықтық ұйымдастыру, кадрлық, ақпараттық, талдау шараларымен қатар осы саланы реттейтін құқықтық нормативтік актілерді жетілдіруді де қажет етеді.

Біздің көзқарасымызша, айналыстан алынған заттардың немесе айналысы шектелген заттардың контрабандасымен күресті жетілдіру үшін төмендегідей шараларды жүзеге асыруымыз керек:

Қазақстан Республикасының айналыстан алынған заттардың немесе айналысы шектелген заттардың контрабандасына қарсы қауіпсіздік концепциясын жасау;

радиациялық материалдарды табуға байланысты кеден және шекара қызметінің техникалық жабдықтануын күшейту, сондай-ақ осындай құрылғылармен мемлекеттік органдардың, банктердің ғимаратын, байланыс және ірі компанияның мекемелерін қамсыздандыру;

осы саладағы шетел мамандарын тарту арқылы қызметкерлердің кәсіби дайындық деңгейін көтеру;

шетелдік және еліміздің құқық қорғау органдары арасындағы өзара тығыз байланысты жетілдіру;

осы проблемаға қатысты ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу және олардың нәтижелерін тәжірибеде қолдану.

Мемлекетіміз есірткі заттардың таралуына тосқауыл қою мақсатымен әртүрлі шаралар қабылдап отыр. Сол шаралардың бірі ретінде нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2002-2003 жылдарға арналған бағдарламасы табылады. Осы бағдарламада нашақорлықтың алдын алу тиімділігін арттыруға, есірткіні заңсыз пайдаланатын адамдарды уақытында анықтауға және олардың санын қысқартумен қатар, есірткінің заңсыз кіруіне қарсы Қазақстан Республикасының кедендік және мемлекеттік шекарасын бақылауды күшейтуге аса назар аударылып отыр.

Қазақстан Республикасы кеден қызметінің алдында тұрған алғы шартты міндеттемелердің қатарына төменгілерді жатқызуға болады:

1. есірткі заттардың немесе жүйкеге әсер ететін заттардың контрабандасымен күрестегі кеден органдарының ұйымдастыру жұмыстары;

2. есірткінің заңсыз айналымын болдырмаудағы кеден органдарының басқа құрылымды құқық қорғау органдарының бөлімдерімен әрекеттерін координациялау және өзара қарым қатынасты ұйымдастыру;

3. мемлекеттік және кеден шекараларынан заңсыз өтуі мүмкін каналдарға қатысты күресумен кеден органдарының шараларды қарастырып іске асыруы;

4. Қазақстан Республикасы кеден шекарасы арқылы заңсыз өтетін есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін есірткі заттарды тоқтатумен жедел-профилактикалық шараларды ұйымдастыру;

5. есірткі контрабандасымен күрестің тиімді әдістерін анықтау мен стратегиясын дайындау;

6. есірткінің заңсыз айналымымен күреске қатысты Қазақстан Республикасы бақылау Агентттігі қабылданған халықаралық келісім шарттарды орындауды қамтамасыз етуге қатысуда халықаралық ынтымақтастықты іске асыру;

7. есірткінің контрабандасын алдын алу мақсатында мәлімет – ақпараттармен алмасуды іске асыру;

8. есірткінің заңсыз айналымына қатысты кедендік органдар арасында ақпараттармен алмасу жүйесін және аналитикалық мәліметтер қорын құру;

9. есірткіні, қару жарақтың контрабандасын ұстағаны туралы арнайы мәліметті жинақтап талдау жасауды іске асыру, сондай-ақ контрабандалық заттарын анықтау ұстау әдістері мен нысандарын жетілдіру үшін солардың негізінде методикалық әдістеме жасау;

10. Рило-Мәскеуге және ТМД елдері бойынша кеден органдарының байланыс ұяларына контрабанда туралы ақпараттарды дайындап ақпарат жіберу;

11. Есірткі заттардың контрабандасымен күресу үшін кинологиялық қызметтерді ашу, есірткінің заңсыз өтуіне қарсы күрестің тиімділігін арттыру мақсатында кедендік бақылау тәртібін және технологияларын жетілдіру шараларын жүргізу;

12. Кинологиялық қызметтердің келешек даму жоспарын жасау, кинолог мамандарды дайындау және оларға есірткі заттарды іздестіруде иттерді үйретуге әдістемелік және практикалық көмек көрсету.

Есірткі заттарының контрабандасымен күрес - әлемнің барлық елдерінің алдында тұрған көп қырлы кешенді бағдарлама. Кеден органында және оның аймақтық департаменттерінде есірткі заттарының контрабандасымен күрес жөнінде арнайы бөлімдер құрылып, құқық қорғау органдарымен бірлескен жоспарлары жасалған, кинологиялық қызметтер құрылғанымен олардың жұмысы әлі тиімсіз деп айтуға болады.