Ғылыми ақпарларды іздеу, жинау және өңдеу

Ғылыми ақпарларды іздеу, жинау және өңдеу.

Ақпараттық жүйелерді жасау және оларды қолдану ғылым мен техниканың жетістіктерін көпшілікке жеткізу үшін өте қажет. Ғылыми ақпарат көздері ретінде әдебиеттер, мерзімді басылымдар, кітапхана қорлары, ЭЕМ, байланыс құралдары т.б.жатады. Ақпараттық өнімдерді жинақтау, олардың базасын жасау қағазсыз информатикаға көшумен байланысты.

ЭЕМ қолдану ақпараттардың көп мөлшерін сақтау, оларды дер кезінде тұтынушыға жеткізуді қамтамасыз етті.

Ақпараттар қорын библиографиялық және фактографиялық деп екіге бөледі. Библиографиялық қор жарияланған еңбектер туралы ақпараттарды жинайды. Ал фактографиялық қорда осы жарияланған еңбектердің өздері сақталады. Ақпараттық қорлар салалық, политақырыптық, құжаттардың түрлеріне байланысты – патент, диссертация т.б. болуы мүмкін. Мұндай қорлар әр саладығы ғылыми зерттеу институтарында, ақпараттық органдарда жасалады.

Ақпараттық өнімдерді жасау үшін оларды алатын технология қажет. Технологиялардың негізін қолданбалы бағдарламалардың пакеттері – ППП- құрайды.

Информациялық өнімдерді жасау үшін техникалық жабдықтар, ақпарат базасы және ППП қажет. Тұтынушылар ақпарат қорын пайдалану үшін ақпараттар жүйесін пайдаланады. Байланыс құралдары мен ЭЕМ жетілдіру арқылы оларды тұтас бір ақпарат инфрақұрылымына айналдыруға болады- интернет.

Ақпарат ресурстарының құрылымдық бірлігі ретінде ғылыми құжат есептеледі, ол ғылыми-техникалық ақпаратты сақтайтын материалдық объект.

Ақпаратты беру тәсілі бойынша құжаттар – мәтіндік – кітап,журнал, графикалық – сызба, диаграммалар, аудиобейнелік – дыбыс, кино-бейнежазбалар, машинаоқитын – микрофотожазғыштар. Құжаттар бірінші және екінші деп бөлінеді.

ҒЗА – ғылыми-зерттеу ақпараттары – тез жету үшін периодты түрде шығатын басылымдар бар. Газет, журналдар, рефераттық басылымдар, ҒЗ жинақтар, стандарттар, патенттік құжаттар.

Бірінші жарияланбаған құжаттар керек мөлшерде көбейтіле алады. Оларға ҒЗ есептері, диссертациялар, депоненттегі қолжазбалар, ғылыми аудармалар, конструкторлық құжаттар, конференциялар туралы хабарламалар жатады.

Екінші құжаттармен басылымдарға анықтамалар, шолулар, реферативтік және библиографиялық жатады.
Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Ақпараттық қорлар дегеніміз не?

2. Ғылыми-зерттеу ақпараттары
Модуль 2. Ғылыми мәліметтер мен құжаттар
№ 6 дәріс.

Дәрістің тақырыбы: Ғылыми мәліметтерді іздеу, жинақтау және өңдеу.
Дәріс жоспары:

1. Ғылыми мәліметтерді іздеу

2. Ғылыми мәліметтерді өңдеу

Ғылыми зерттеуді қамтамассыз ететін тапсырманың маңызы зор. Ең озық әдіспен ақпараттарды жинау, іздеу, сақтау, өңдеу және беру маңызды.

Бірнеше қатарды ерекшелеуге болады:

Техникалық (инженерлік), есептеуіш техника мен автоматтандырылған ақпараттық – іздеу жүйесі, программалау, есептеуіш техниканы программамен қамтамассыз етумен байланыстысырманы шешумен байланысты.

Ақпараттық жүйелер. Халықты ақпаратпен қамтамассыз ету үшін ақпараттық жүйені жасау, қолдану және өңдеу. Осыған айланысты «информатика» термині пайда болды.

Ақпаратты пайдаланушылар.

Әр тұтынушының ақпараттық жүйеге, өз сұранысы бар. Жәнеде оның талабы жеке адамдық пікір. Бірақта рацианалдық түсінік бойынша ақпараттық жүйені пайдаланушы тұтынушылар келесі топтарға бөлінеді:

1. 
   Ғылыми зерттеуді өткізумен байланысты;
   
2. 
   Жаңа техниканы жасау мен өңдеумен байланысты;
   
3. 
   Басқару шешімін қабылдаумен байланысты;
   
4. 
   Жаңа техниканы жасаумен байланысты.
   

• 
  тексттік (кітаптар, журналдар, есептер және басқалар);
  
• 
   графикалық (сызбалар, схемалар, диаграммалар);
  
• 
  аудиовизуальдық (дыбысжазу, кино, және бейнефильмдер);
  
• 
   машинаоқитын (мысалы, анықтама базасын құрайды);
  
• 
  бастапқы (ғылыми зерттеудің тікелей нәтижесін алушы);
  
• 
  қосымша (аналитикалық – синтетикалық және логикалық өңдеуден тұратын).
  

1 Ғылыми – зерттеу ақпаратты іздеу қалай іске асады?

2 Бастапқы құжаттар мен баспаға не жатады?

№ 7 дәріс.

1. 
   Мемлекеттік жүйедегі ғылыми техникалық ақпараттар.
   
2. 
   Халықаралық жүйедегі ғылыми техникалық ақпараттар.
   
3. 
   Патенттік ақпараттар.
   

Құжаттардың қорларын тәртіпке келтіру үшін кітапханалық-библиографиялық классификация қолданылады. Әлемде ең көп тараған ӘОК (УДК) - әмбебап ондық классификация, көп елдерде қолданылады. ӘОК арқылы ақпаратты тез тауып алуға болады. Негізгі таблица 10 кластан тұрады – оларға ғылымның әр салалары бекітілген. Әр класс ары қарай 10 бөлімге, ол бөлімдер ары қарай 10 бөлімшелерге бөлінеді.

Шет елдерден келетін ақпарат РПТНБ – республикалық патенттік-техникалық ғылыми кітапхана арқылы таралады. КазГОСИНТИ – мемлекеттік ғылыми-техникалық ақпараттар институты ақпараттарды көп таратады, оның аймақтарда бөлімдері бар.

Ғылыми ақпарат көздерімен танысу үшін анықтамалық басылымдардан бастау керек. Керек мәліметтерді кітапхана каталогтарынан табуға да болады. Алфавиттік каталог, жүйелік каталог ғылым салалары бойынша кітаптарды табуға көмектеседі.

Патенттік ақпараттар құқықтық және ғылыми-техникалық негізге ие. Патенттану жаңалықтар мен өнертапқыштықтықты қорғау үшін қажет. Авторлық құқық заңмен қорғалады. Өнеркәсіптегі қолданылатын ой еңбегінің нәтижесі өнеркәсіп жекеменшігі деп аталады. Олар жаңалық, өнертапқыштық, пайдалы үлгілер, өнеркәсіптік үлгілер, тауарлық белгілер және фирмалық атаулар деп бөлінеді. Өнеркәсіп жекеменшігін қорғау үшін Ұлттық патенттік орталыққа өтініш береді.

Патенттік құжаттарда әртүрлі елдердің ресми органдары жаңалықтар мен өнертабыстар туралы мәліметтер жариялайды. Патенттік қорларда ақпараттарды іздеу үшін өнертапқыштықты жіктеу жүйесін білу қажет. Халықаралық жіктеу жүйесі 1954 ж. жасалды.

Ғылыми әдебиеттермен жұмыс істеу үшін орынды дайындау маңызды. Оқу, оқығанды есте сақтау, белгілеу, конспектілеу, реферат жазу, ғылыми шолу жазу әдістері маңызды.

Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Ғылыми ақпарат көздері

2. Патенттік ақпараттар дегеніміз не?

1. 
   Теориялық зерттеудің бағыты және әдістері.
   
2. 
   Теориялық әдістерді зерттеуде қолдану.
   
3. 
   Математикалық, аналитикалық және ықтимал-статистикалық әдістер.
   

Теориялық зерттеулердің бағыттары – зерттеу әдістерінің нәтижелерін қорытындылау, оларды өңдеу арқылы жалпы заңдарды табу, зерттеу нәтижелерін ұқсас объектілер үшін қолдану, тәжірибелік зерттеулердің сенімділігін арттыру.

• 
  зерттелетін заттың физикалық табиғатын, құбылысты және процесстерді оқу;
  
• 
  жалпы және жеке сипаттамасына негіздей принциптік моделін орнату;
  
• 
  зерттелетін заттың мүмкін болатын эквивалентті моделін салыстыру;
  
• 
  функционерлеген заттың мүмкін болатын эквивалентін салыстыру;
  
• 
  зерттелетін заттың внвлиз, синтез және оптимизация параметрін шешу.
  

• 
  салыстыру – берілген заттың біртекті қасиетін басқалармен сәйкестендіру (сапалық және сандық);
  
• 
  талдау– жалпы затты ойша немесе физикалық тұрғыдан жеке оны құрап тұрған элементтерге бөлу;
  
• 
  синтез – жеке құрап тұрған элементтерді ойша немесе физикалық тұрғыдан қосу;
  
• 
  жалпылау – бірнеше топтағы обьектілерге олардың сыны мен қасиетін орналастыру;
  
• 
  индукция – жеке жағдайдан жалпы қортынды жасау;
  
• 
  дедукция – жалпы жағдайдан жеке сипатты қортынды жасау;
  

• 
  ой эксперименті –  материалдық іске асуы мүмкін емес үлгілердің комбинациясы;
  
• 
  идеализация – затты, оның шын іске асу шартын есепке алмай ойша іске астыру.
  
• 
  формализация – операция арқылы заттың құрылымы мен өтетін процесстердің заңдылығын анықтауға көмектесетін жалпыланған белгілі моделдерді құру.
  
• 
  моделдеу –зерттелетін заттың орнын ауыстыратын моделді құру және меңгеру жәнеде соңынан алынған ақпаратты түпнұсқаға көшіру.
  

• 
  зерттеудің затын мазмұнды суреттеу, жүйе ретінде;
  
• 
  жалпыланған априорлық ақпарат;
  
• 
  мақсатты талдау және жасау және зерттеу тапсырмаларын анықтау;
  
• 
  жүйенің декомпозициясы;
  
• 
  зерттелетін заттың схемасын жасау;
  
• 
  математикалық моделді жасау;
  
• 
  математикалық моделді моделдеуші алгоритмге түрлендіру.
  

1. Физикалық модель дегеніміз не?

2. Жүйені зерттеу процедурасы қандай сатылардан тұрады?
№ 9 дәріс.

Дәрістің тақырыбы: Ғылыми-техникалық тұрғыда моделдеу.
Дәріс жоспары:

1. 
   Моделдеудің түрлері.
   
2. 
   Физикалық түрде моделдеу.
   

Моделдеу – зерттеудің творчествасының ғылыми – техникалық негізі.

Моделдеу заттың жанама опирациясының практикалық және теоретикалық әдісі ретінде анықтауға болады. Сонымен қатар заттың өзі зерттелмейді, тек сол зерттелетін затпен белгілі – бір сәйкестікте болатын аралық көмекші зерттеледі.

Моделдеуде физикалық табиғаты әр – түрлі, біртекті физикалық табиғат пен құбылыстың сапалық және сандық қасиетін анықтайтын көмек маңызды. Табиғатта материалдық бірлігінің нәтижесінде жалпы келтірілген мен қарапайым форма кеңейтілген практикалық жалпылау жасауға мүмкіндік береді.

Осылайша моделдеуде кейбір сәйкестік болуы керек. Ол сәйкестік моделден зерттелетін үлгіге ауысуды орындайды. Мұндай сәйкестік масштаб деп аталады. Моделдеу жалпы философиялық және жалпығылыми проблемаларды шешуге бағытталған (бірінші ас­пект) жәнеде нақты ғылыми – техникалық тапсырмаларды (екінші аспект) шешуге бағытталған. Мұнда моделдеу зерттеу құралына айналады. Талдауды қабылдау мен шешу аппараты сонымен қатар әр – түрлі.

Үйлестік құбылысы модел мен түп нұсқаға қатысатын, құбылысты меңгергенде қатысатын шамалардың сәйкестігімен сипатталады (жеке жағдайда пропорционалдық).

Абсолюттік үйлестік, кеңістік пен уақытта күйлер мен құбылыстың толық бірігуін талап етеді.

Толық үйлестік – уақыт пен кеңістікте өтетін процесстердің үйлесімділігі. Мысалы, синхрондық генератор басқа генераторға қарағанда толық электромеханикалық үйлесімді.

Толық емес үйлесіміділік уақыт пен кеңістіктегі процесстерді оқумен байланысты. Синхрондық генераторда электромеханикалық процесстер уақытқа үйлесімді сияқты.

Физикалық табиғаттың моделі мен түп нұсқасы адекваттық жағынан:

• 
  физикалық – меңгерілетін құбылыстың бірдей физикалық табиғатында іске асады;
  
• 
  аналогты – салыстырмалы процесстердің параметрлерімен осы және басқа мағынасында сәйкестікті талап етеді.
  

Ұқсастық теоремасы. Жоғарыда айтылған ұқсастықтар жалпы заңдылықтарға бағынады. Осы бағынатын заңдылықты ұқсастық теоремасы деп атау келісілген. Болжамнан барлығы үш теореманың екеуі алынған. Мұнда ұқсастығы алдын – ала белгілі құбылыс алынған. Олар параметрлер арасындағы ұқсастықты орнатады. Ал үшінші теорема болса, құбылыс ұқсас немесе үйлесімді болуы үшін шартты ғана орнатады.

2 Моделдеу неден тұрады?

1. 
   Эксперименттің жіктелуі.
   
2. 
   Эксперименттің түрлері
   
3. 
   Эксперименттің бағыттары.
   

Ғылыми зерттеулердің негізгі бөлігі эксперимент болып табылады, оның негізін ғылыми түрде қойылған тәжірибе құрайды. Эксперименттің мақсаты зерттелетін объектілердің қасиеттерін анықтау, болжамдардың дұрыстығын тексеру, сол арқылы ғылыми зерттеудің тақырыбын тереңдету. Экспериментті бағыттау мен ұйымдастыру оның қажеттілігіне байланысты. Әртүрлі ғылым саласында өткізілетін эксперименттер химиялық, биологиялық, физикалық, т.б. деп аталады. Шарттарына байланысты олар табиғи және жасанды деп бөлінеді. Зертханалық эксперименттер типтік приборлар, қондырғылар және стендтер қолдану арқылы өткізіледі.

Әдетте Зертханалық экспериментте объектінің өзі емес оның үлгісі зерттеледі. Шынайы эксперимент табиғи ортада шынайы денемен өткізіледі. Олар өндірістік, далалық, полигондық және жартылай шынайы деп бөлінеді.Мұндай эксперименттің негізгі проблемасы – жағдайдың шынайы жағдайға мейлінше сай болуы. Педагогика, психология және социологияда ашық не жабық эксперименттер өткізіледі. Жабық эксперимент кезінде оның мақсаты қатысушыларға айтылмайды.

Қарапайым эксперимент құрылымы күрделі емес объектілерге өткізіледі. Күрделі экспериментте элементтері көп, құрылымы күрделі, күрделі функцияларды орындайтын объектілер мен құбылыстар зерттеледі.

Ақпараттық эксперимент ақпараттың белгілі объектілерге тигізетін әсерін анықтау үшін қолданылады.

Заттық эксперимент әртүрлі заттық факторлардың зерттеу объектісіне әсерін анықтайды. Мысалы, қоспалардың болаттың сапасына әсері. Үлгілік эксперимент зерттеу объектісінің үлгісімен жүргізіледі.

1. 
   Эксперимент нәтижелерін статистикалық әдістермен өңдеу.
   
2. 
   Эксперимент нәтижелерін графикалық әдістермен өңдеу.
   
3. 
   Экспериментті жобалау теориясы.
   

Негізі ғылым болып табылатын ғылыми зерттеудің маңызды құрама бөлігі болып эксперимент (көбіне биологиялық, қоғамдық, педагогикалық және психологиялық ғылымдарда қолданады) табылады. Түрлендіруші эксперимент зерттелетін үлгінің функциясы мен структурасына белсенді өзгертеді. Зерттеуші үлгінің дамуына сәйкес жасырын тенденцияға сәйкес алдын – ала сәйкес болатын шарт қояды. Эксперимент процесі кезінде затқа әсер ету мен оның нәтижесі арасындағы байланыс орнатылады.

Теорияның математикалық теориясы зерттеу жүргізудің үйлесімді шартын анықтайды. Эксперименттің математикалық теориясы зерттеу жүргізудің үйлесімді шартын анықтайды жәнеде ол шарт зерттелетін заттың физикалық табиғатын толық анықтамағанда да анықталады. Ол үшін тәжірибені дайындағанда және өткізгенде математикалық әдіс қолданады. Аталған әдіс эксперименттің өтуінің жоғарғы эффективтілігін және зерттелетін факторлардың анықтамасының дәлдігін анықтайды. Сонымен қатар құбылыстың механизімін толық білмегенде экспериментті басқаруға мүмкіндік береді.

Эксперименттер алдын-ала келісілген алгоритммен аздаған сериямен өткізіледі. Әр сериядан кейін нәтижелерді өңдей жәнеде одан ары не істеу керек екендігі шешіледі.

Математикалық жоспарлау әдісін пайдаланғанда: қиын процесстерді шешумен байланысты әр – түрлі сұрақтарды шешу, эксперименттің жоғары сапамен өтуін қадағалау шешіледі.

Әрбір эксперимент алдында оның жоспары жасалады, оған эксперименттің мақсаты, есептері, өзгеретін факторлар, оның көлемін негіздеу, тәжірибелердің саны, факторларды өзгерту тәртібі, зерттеу құралдары, т.б. кіреді. Эксперименттің математикалық теориясын қолдану жоспарлау кезінде оның көлемін оңтайландыруды болдырады, оның дәлдігін арттырады. Өлшеу құралдарын дәл таңдап алу да өте маңызды, ол үшін өлшеу аппараттарын жете білу қажет. Кейбір жағдайларда сирек кездесетін приборларды жасау қажет.

Эксперименттік зерттеулер кезінде өлшеулер жүргізу өте маңызды болып саналады. МЕСТ бойынша өлшеу дегеніміз физикалық шамаларды тәжірибе кезінде арнаулы техникалық құралдар арқылы табу. Өлшеудің теориясы мен практикасын метрология анықтайды. Өлшеу тәсілдері тура немесе жанама, абсолютті, салыстырмалы деп бөлінеді.
Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1 Ғылыми зерттеудің маңызды құрамы дегеніміз не?

2 Эксперименттің математикалық теориясы нені анықтайды?

№ 12 дәріс
Дәрістің тақырыбы: Эксперименттік зерттеу нәтижелерін өңдеу.

Дәріс жоспары:

Эксперименттерді жүргізу үшін жұмыс орыны және жұмыс аумағы қажет. Зертхана (лаборатория) – арнаулы жабдықталған бөлме, онда эксперименттік зерттеулер жүргізіледі. Олар тұрақты, қозғалмалы және жүргізілетін деп бөлінеді. Барлық зерттелген, анықталған шамалар арнаулы журналдарға жазылады. Зертханалық журналдар мен дәптерлер өте маңызды құжаттар деп есептеледі. Олар белгілі тәртіппен сақталып, жеңіл тексеруге дайын болу керек. Эксперимент кезінде әртүрлі көрсеткіштерді өлшеу дәл болмайды, өйткені приборлардың өздерінің қателіктері бар. Олар жүйелі және кездейсоқ деп бөлінеді. Жүйелі қателер қайталанған эксперименттер кезінде тұрақты болып қалады. Кездейсоқ қателер қайта өлшеу кезінде кенеттен пайда болады.

Кездейсоқ олқылықты талдау кездейсоқ қателіктерге негізделген. Ол дегеніміз белгілі бір кепілдікпен нақты мәнін алуға жәнеде мүмкін болатын қателікті бағалауға мүмкіндік береді.

Кездейсоқ қателік теориясының негізіне бірден шамалардың көп санының кездейсоқ қателігі, сол шаманың теріс таңбамен алғандағы кездейсоқ қателігі тең екенін көрсетеді. Көп қателік аз қателіктен қарағанда аз (шаманың артуымен қателіктің пайда болу ықтималдылығы азаяды); өлшенетін шамалардың шексіз көп санының өлшенуінде нақты мәні барлық өлшеу нәтижесінің орташаарифметикалық санына тең. Кездейсоқ оқиға ретінде осы және басқа нәтижелердің пайда болуы таралу заңымен суреттеледі.

Өлшеудің басты және терілмелі қосындысы ажыратылады. Басты қосындығы барлық х пен, оның мүмкін болатын қателігі ∆х жатады.терілмелі қосынды үшін өзгеру саны n шектеулі, жәнеде әр нақты кезде нақты анықталады. Егер n>30 болса, онда х өзгерісінің орташа шамасы нақты мәнге жақындайды.

1 Кездейсоқ қателік теориясының негізіне не жатады?

2 Кездейсоқ қателік теориясы нені бағалауға мүмкіндік береді?

№ 13 дәріс

1. Ғылыми жұмыстардың нәтижесін өңдеу ережелері

2. Ғылыми жұмыстарды әдеби рәсімдеу
Қорытынды жасалынып, жалпыланған соң, иллюстрацияны дайындалып, дәлелдер анық болған соң, келесі саты – алынған нәтижені есеп, мақала ретінде әдеби безендіру керек болады.

Шығармашылық еңбекті әдеби безендіру білім мен кейбір талаптарды ұстануды қажет етеді. Ең бастысы жеткізудің түсініктілігі, жүйелілігі мен материалдарды айтудың кезектілігі болып табылады.

Текстті абзацтарға бөліп, азат жолдан бастау керек. Абзацқа бөлу ережесі оқуды жеңілдетіп, мағынасын оңай түсінуге көмектеседі. Әр абзац бір немесе бірнеше абзацтан тұрып, ол абзацтар жеке ойды білдіреді.

Жазбада қайталауға жол бермеу керек, жәнеде бір абзацтағы ой толық аяқталмай тұрып келесі абзацқа көшуге рұқсат етілмейді. Жазбада дұрыс бағыңқы сөздерден құрастырылмаған, ұзақ, кіріспе сөздер болмауы тиіс. Жазба қысқа әрі түсінікті болуы тиіс. Текстте тавтология болмаса, бір сөз қайта – қайта қайталанбаса жақсы қабылданады.

Сөз факт автордың жағында болмаса да бар көзқарастарға критикалық бағалаулы болуы тиіс. Егер екі ұшты пікір бар болса, онда ол жайлы айту керек. Текстте оны баяндаушы адамға аз сілтеме жасалынуы керек. Егерде ондай бар болса онда біздіңойымызша, автордың пікірінше деген сияқты үшінші жақта сөйлеу керек.

Жазбаны сандармен, цитаталармен, иллюстрацияларды көп қолданбау керек. Өйткені ол оқушының назарын аударып, мағынасын толық түсінтпейді. Бірақта ондай материалдарды еш қоспауға болмайды, өйткені ол сынау нәтижесін көрсетеді. Жазбаның цитататық жері сілтемемен бекітілуі тиіс.

Шартты белгілер мен жіберілетін қысқартылған сөздердің барлық жерде бірдей жазылып тұрғанын қадағалау керек. Мысалы, 10 тонн немесе10 тн, немесе 10 т., деп жазуға болмайды, тек 10 т (точкасыз). Бұл стандарттар мен қысқартулар туралы ақпарат сөздіктерде, энциклопедияда бар.

Ғылыми есепті, баяндаманы, мақаланы жазғанда келесі жалпы жоспарды ұстанған жөн.

Бастапқыда атауын ойластыру керек (жұмыс атауы, ол қысқа, анық, жұмыс мазмұнына жауапты болуы керек, өйткені атауына қарай содан кейін ғылыми жұмыс каталогта жіктеледі). Басты бетте жұмыс атауы, атау септігінде жұмысты орындаушының аты – жөні, жұмысты жазған кездегі жұмысты жазушының қызыметі, жұмыс жасалған қаланың атауы мен ұйым аты, оның безендірілу жылы, ғылыми жетекшінің аты – жөні, қызыметі кіреді.

Мазмұнын қысқа формада негізгі бөлімдерді белгілеу арқылы жасалады. Жазба құрылысында мазмұнының орны не жұмыс басында не жұмыс аяғында болады.

Кейде ғылыми жұмысты безендіруде кіріспе беру керек. Онда ғылыми жұмысты жасауға не түрткі болғаны, жұмыс қашан және кім орындағаны, аталған жұмысты жасауға ықпал еткен ұйымдар мен адамдарды тізімдеу керек.

Негізгі бөлімді жазбас бұрын өзіңе оқырманды қызықтыратын сұрақтарды қойып, осы бөлім бойы оған жауап беру керек. Негізгі көңілді бұл бөлімде берілген сөздердің нақтылығына, екі ұшты еместігіне бөлу керек.

Жаңа енгізілген терминдер мен ұғымдарды толығымен түсіндіру керек. Қоғамдық және тіпті арнайы терминдерді ашу міндетті емес.

Сандық материалдар оқырманға түсінікті тілде (таблица, диаграмма, график түрінде) болуы тиіс, белгілі – бір дәлдікте болуы тиіс, өйткені олардың қателігі нәтижеге әсер етуі мүмкін. .

1 Әдеби рәсімдеу қалай іске асады?

2 Баспаның қандай түрлері болады?
Дәріс № 14

Дәріс тақырыбы: Ғылыми жұмысты дайындау.

Дәріс жоспары:

1. 
   Тақырыптың аты, мазмұны, алғы сөз, кіріспе, әдеби шолу.
   
2. 
   Ғылыми жұмыстың мазмұны. Қорытынды, жалпы қорытындылау, әдебиет тізімі.
   
3. 
   Аннотация, баяндама
   

Ғылыми мәліметтердің көп бөлігін ғалымдар ауызша ақпараттар көздерінен алады- баяндамалар, хабарламалар. Олар жиналыс, семинар, симпозиум, конференцияларда және жеке кездесулер мен сұхбаттасуда алынады. Жиналыс - бір ғылыми бағыттағы ғалымдар мен мамандардың ұжымдық кездесуінің формасы.Жиналысқа қатысушылардың құрамы мен сөйлеу ұзақтығы шектеледі.

Коллоквиумда әртүрлі бағытта жұмыс істейтін ғалымдар пікір алмаса алады. Келгендердің барлығы ерікті пікір таласуға қатыса алады. Коллоквиумда ресми баяндамашылар тағайындалмайды.

Симпозиум алдын-ала дайындалған баяндамалар негізінде жартылай ресми бас қосу, онда дайындықсыз да сөйлеуге болады. Симпозиумға қатысушылар тек баяндамаларды тыңдап қана қоймай, жеке кездесе алады.

Соңғы кездерде көп тараған ақпарат алмасу түрі – конференциялар. Олардың дәрежесі қатысушыларға байланысты әртүрлі – ЖОО ішінде, қалалық, аймақтық, республикалық және халықаралық. Баяндамашылар жаңа ғылыми нәтижелер туралы баяндайды, ал қалған қатысушылар ақпараттарды қабылдайды. Тыңдаушылар сұрақтар қоюға, жарыссөзге қатысуға құқықты. Баяндамашыларға, сөйлеушілерге белгілі уақыт беріледі – регламент- секцияларда басқа көп баяндамалар тыңдалады. Конференциялар кезінде кітап, тақырыптық көрмелер ұйымдастырылады. ЖОО және ғылыми мекемелерде конференциялар жүйелі түрде өткізіледі, мысалы, жыл сайынғы студенттік ғылыми конференциялар, оқытушылар мен ғылыми қызметкерлердің конференциясы.

Съездер мен конгресстер өте жоғары өкілдік түріндегі кездесулерге жатады, олар ұлттық немесе халықаралық сипат алады. Оларда ғылымның белгілі саласындағы стратегиялық мақсаттар айқындалады.

Жоғарыда аталған жиындардағы басты жауапкершілік баяндамашылардың үлесінде. Ғылыми баяндама жасау – үлкен жауапкершілік. Баяндама арқылы ғылыми зерттеулердің нәтижелері көрсетіліп, мамандардың пікірлері мен ескертпелері алынады. Бұл жағынан тыңдаушылардың сөздері мен жарыссөз өте пайдалы. Баяндама кезіндекөрнекі құралдарды дұрыс пайдалана білу қажет.

Баяндама жасау алдында оның тезистерін дайындап алу керек. Онда баяндаманың мазмұны қысқаша түрде баяндалады. Көлемі – 1-2 бет.

Баяндамашылар көбінесе қөрнекі құралдар мен техниканы пайдаланады. Графикалық материалдар сызу қағазына сызылады. Оған қазір плоттер қолданылады. Материалдар ретінде графиктер, диаграммалар, сызбалар қолданылады. Оларды сызғанда масштаб болмайды.

Техникалық құралдарға диапозитив, диафильм, аудио, видеожазу, видеофильм, т.б. жатады. Баяндама жасау арқылы автор өзін-өзі тексеріп, ұжымның көмегін алады. Олардың айтқан пікірлері мен сын-ескертпелері өте пайдалы. Ғылыми пікір таласуға қатысу баяндамашылар мен тыңдаушылардан белгілі бір біліктілікті талап етеді, оған үйрену қажет. Пікір талас кезінде жазуға, тыңдауға, қосымша сөйлеуге мүмкіндік бар. Пікір талас кезінде ең негізгі мақсат шындықты табу, қарсыласты жеңу емес, өйткені оның пікірі дұрыс болып шығуы мүмкін.

Дәріс № 15

Дәріс тақырыбы: Ғылыми жұмыстың нәтижесін дайындау.

Дәріс жоспары:

1. 
   Басылып шығарылатын мақаланы дайындау тәртібі.
   
2. 
   Ғылыми жұмыстың нәтижесін енгізу.
   

ҒЗЖ енгізудің тиімділігі өндірістегі өнім өндіруге кететін шығындарды төмендету болып табылады. ҒЗ тиімділігі әртүрлі бағытта болады – экономикалық- ұлттық табыстың өсуі, шығындардың азаюы,т.б. әлеуметтік-экономикалық – еңбек өнімділігінің артуы, жұмысты жеңілдету, табиғатты қорғау,денсаулықты сақтау, т.б. отан қорғауды күшейту, ғылымның маңызын көтеру.

Тірі және затталған еңбектің бір жылғы үнемделген мөлшерін теңгеге шаққанда жылдық экономикалық пайда ЖЭП деп атайды. Ол жұмыстың біту сатысына байланысты алдын-ала не жоспарлы, күтілген, факт бойынша және потенциалдық деп бөлінеді.

Жоспарлы ЖЭП техникалық-экономикалық негіздеу кезінде іріленген көрсеткіштер бойынша зерттеулерді жүргізу тиімділігін анықтау үшін есептеледі. Күтілген ЖЭП ғылыми зерттеулер біткен сатыда нормативтік-анықтамалық көрсеткіштер бойынша жоспарланған енгізу көлеміне сәйкес есептеледі. Тапсырыс беруші енгізу көлеміне кепілдік берсе, ЖЭП кепілдік деп аталады.

Факт бойынша ЖЭП ҒЗ өндіріске енген соң есептегі жыл көрсеткіштері бойынша есептеледі.

Потенциалдық ЖЭП іріленген көрсеткіштер бойынша енгізуге мүмкін көлемді есептейді. Бұл ҒЗЖ кең көлемде пайдалануға және таратуға негіз болады.

ҒЗЖ нәтижелерін және лицензияларды шетелдерге және фирмаларға сатса, шетелдік ЭЖП алынады.

Іргелі ҒЗ пайдалы әсерді жұмыс басталғаннан бастап көп уақыттан кейін бере бастайды. Сондықтан ЖЭП жоспарлау біраз қиын.

Теориялық зерттеулердің пайдасын сандық көрсеткіштермен көрсету қиын, сондықтан оларды көбінесе сапалық көрсеткіштермен сипаттайды. Қолданбалы тақырыптағы зерттеулердің мерзімі қысқа болуы керек. Әдетте олардың мерзімі 3 жылдан аспауы шарт.

ҒЗЖ тиімділігін әртүрлі жолдармен анықтайды. Ұжымның жұмысын жарияланған ғылыми еңбектердің санымен, сапасымен, алынған патенттердің мөлшерімен, өндіріске енгізілген ҒЗЖ санымен, еңбек өнімділігімен анықтайды.

ҒЗЖ тиімділігін арттыру үшін ғылыми қызметкерлерді ынталандырудың жолдарын жетілдіру керек. ҒЗЖ өндіріске енгізу екі сатыдан тұрады – тәжірибелік-өндірістік енгізу және сериялық топтап енгізу. ҒЗЖ қандай ыждағаттылықпен өткізілсе де өндіріс жағдайында ескерілмеген, кездейсоқ факторлардан ешкім сақтана алмайды. Сондықтан ғылыми жұмыстардың нәтижесін бірінші өндірістік жағдайда тексеріп алған дұрыс. Мысалы, машиналар мен қондырғылардың жаңа түрлерін дайындап, оларды заводтарда немесе полигондарда сынайды. Технологиялық процестерді өнеркәсіп орындарында тәжірибелік сынақтан өткізеді. Тексерістердің ұзақтығын арнаулы есептеулер арқылы тағайындайды.

Өнеркәсіптегі тексеру кезінде тәжірибелік үлгілердің техникалық-экономикалық тиімділігін анықтайды. Әсіресе үлгілердің эксплуатациялық көрсеткіштеріне, сенімділігіне, шыдамдылығына, өзіндік құнына, дайындау және жұмыс істету оңайлығына баса назар аударады. Сынақ нәтижелері арнаулы түсіндірме жазбада көрсетіліп, оған тексеру актылары қосылады. Актыларға тапсырыс берушілер мен орындаушылар қол қояды.

Өндіріске енгізудің бірінші сатысында өте көп қаржы және жұмыс күші қажет. Бұл сатыда үлгілерді сынау кезінде авторлар міндетті түрде қатысу керек.

ҒЗЖ нәтижелерін өңдеп әдеби тілмен есеп, баяндама, мақала түрінде жазу белгілі бір талаптарға сай болу керек. Әсіресе баяндаудың түсініктілігі,жүйелігі және тәртіптілігі маңызды. Қолжазба мәтіні жаңа жолдан басталатын бөліктерге, яғни абзацтарға бөлінуі тиіс. Бұл оқуды жеңілдетеді және мәтіннің мазмұнын айқындайды. Бұлай бөлу жазылған мәтіннің мазмұнына байланысты - әрбір абзац жеке ойды білдіреді.

Қолжазбада қайталануларды болдырмау қажет, белгілі бір ой шумағы толық біткенше жаңаны бастамау керек.

Қолжазбаны цифрлармен, цитаталармен, суреттермен көп толтырмау керек, бұл мәтінді дұрыс түсінуге кедергі келтіреді. Бірақ, мұндай материалдан мүлде бас тартпау керек, өйткені ол зерттеу нәтижелерін қөрсетеді.

Көмекші материалдарды есепте қосымша түрінде келтіруге болады. Қолжазбада көрсетілген сілтемелер үшін олар алынған ақпарат көздерін көрсету қажет.

Стандарттарға сәйкес сөздерді және шартты белгілерді қысқартып қолдануға болады. Мысалы, т, кг, вт т.б. Стандарттық емес қысқартуларды міндетті түрде көрсету керек.

Ғылыми есеп, баяндама, мақала жазған кезде жалпы жоспар төмендегідей болуы мүмкін. Алдымен оның атын жазу керек, ол қысқа, анықтаушы, жұмыстың мазмұнына сай болу керек, өйткені осы аты бойынша ол каталогқа кіреді.

Мазмұны оны оқырман үшін қысқа түрде мазмұнын ашатындай болу керек, негізгі бөлімдер, тараулар және тағы басқа бөліктер көрсетіледі. Кейде ғылыми жұмысты жазғанда алғы сөз жазу қажет. Онда ғылыми жұмысты жазудың алғы шарттары, жұмыстың орындалған жері, т.б. келтіріледі.

Кіріспеде қысқаша проблема туралы, көкейкестілігі, мақсаты мен мүдделері, проблеманың қазіргі жағдайы сөз болады.

Әдебиеттерге шолу әдетте қарастырылатын мәселе бойынша беріледі. Бұл жерде ең маңызды әдебиетті қосымша әдебиеттен ажырата білу қажет. Әдебиеттің белгілі бір бөлігі соңғы жылдарда жарияланғаны дұрыс, шет елдік әдебиеттерде болғаны жөн.

Жұмыстың негізгі мазмұнына материалдар, зерттеу тәсілдері, тәжірибенің нәтижелері, қорытындылар мен талдаулар кіреді. Мәтінде қолданылатын сөздер мен сөз тіркестері дәл, ұғынықты болуы керек. Жаңадан енгізілген терминдер мен ұғымдарды тиянақты түсіндіру қажет. Цифрлық материалды таблица, диаграмма не график түрінде беру керек. Олардың аттары мен нөмірлері болады.

Қорытындылар жұмыста келтірілген материалға сай болуы керек. Олар қысқа түрде, нөмірленген тезистер түрінде болады.

Жұмыстың соңында қолданылған әдебиеттердің тізімі келтіріледі. Осы тізім бойынша мәтінде оларға сілтемелер жасалады. Тізім библиографиялық тәртіпке сәйкес, мәтінде жазылған кезегі бойынша жасалады. Тізімде авторлардың аты-жөні, кітаптың аты, баспаның аты, шыққан жылы, жалпы бет саны, не беттің нөмірі көрсетіледі. Журнал болса шыққан жылы, нөмірі, беті. Тізімдегі әдебиеттің нөмірі мәтінде жақша ішіне жазылады.

Ғылыми жұмысты жазған кезде оның құрылымы туралы ойлау керек, яғни оның жеке бөліктері арасындағы пропорция оның логикалық тұтастығын сақтайды.

Қосымшада көмекші таблицалар, графиктер, есептеулер, программалар, т.б. материалдар орналасады. Олардың әрқайсысының нөмірі бар. Ғылыми жұмыстың мәтіні бойынша реферат немесе аннотация дайындалады. Аннотация – есептің, ғылыми жұмыстың қысқаша сипаттамасы. Ол бұл құжатта не туралы айтылады деген сұраққа жауап береді. Ондағы сөйлемдер қарастырылды, зерттелді, дәлелденді, деп келеді. Реферат негізгі құжаттың қысқартылған түрдегі мазмұнын баяндайды, онда материалдармен қорытындылар келтіріледі. Рефераттар рефераттық журналдарда, жинақтарда жарияланады.

Ғылыми зерттеудің енгізілуі. Енгізу екі сынмен жіктеледі: материалдық іске асыру; іске асқан заттың жұмысшы функциясы.

Енгізу материалдық іске асыру формасына қарай келесі топтарға бөлінеді: басқару мен сынаудың тәсілі, тұтынатын өнім, процессті автоматтандыру мен басқару, автоматтандыру мен басқару жүйесі, алгаритм мен бағдарлама, зерттеуді қамтамассыз ету әдісі, стандарттар.

Енгізілетін заттың жұмыс функциясына қарай енгізу:

• 
  ғимараттар мен құрылыстың іске асуы;
  
• 
  өнімді дайындау;
  
• 
  ұйымдастыру және басқару жүйесін орнату;
  
• 
  өндірістік қызыметте типтік нормативті – әдістемелік қызмет пен өндірісті қолдану.
  

Конструкцияның, материалдың немесе машинаның тәжірибелік сынамасы бірнеше рет механикалық жүктеу мен табиғи факторларда мұқият оқылады. Мұндай сынаудың ұзақтығын есептеу береді.

Сынау нәтижесі түсіндірмелі хат түрінде баяндалады. Оған конструкциялық, технологиялық, эксплуатациялық, экономикалық, эргономикалық, санитарлық – гигеналық, өртке қарсы, ұйымдық және басқа да сынаманың ерекшелігін акт түрінде қосымша береді.

Көп жағдайда тәжірибелік сынаманы сынаған кезде ең басты критерий өмір сүру уақытының ұзақтығы мен жоғары сапа болып табылады.

Ендірудің алғашқы сатысы үлкен экономикалық шығынға алып келеді, тәжірибелік сынамаларды дайындауда маңызды еңбек өнімділігімен, созылмалы өндірістік сынамамен байланысты. Бұл сатыда авторлардың зерттеуге қатысуы шарт және оларды ары қарай жетілдіруге ұсыным бере алады.
Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар

1 Енгізу қалай жіктеледі?

2 Сынау нәтижесі қалай рәсімдейді?


3 Зертханалық жұмыс
Зертханалық жұмыстардың негізгі мақсаты - студенттерге ет және ет өнімдерінің химиялық құрамын анықтаудың жолдарын көрсету.

1. 
   Зертханалық сабақ басталар алдыңда мұғалім студенттерді қауіпсіздік техникасын сақтау тәртібімен таныстырады да арнаулы журналға қол қояды.
   
2. 
   Зертханалық жұмысқа кірісер алдында студенттер:
   

• 
  осы жұмыстағы негізгі ұғымдармен, формулалармен, қондырғылардың құрылысы және олардың жұмыс істеу тәртібімен танысуға;
  
• 
  жұмыстың орындалу барысымен, қорытындыларды жазу тәртібімен танысуға;
  
• 
  мұғалімнің теориядан және жұмыстың орындалу тәртібі жөнінен қойылған сұрақтарына жауап беруге тиіс.
  

3. 
   Орындалған жұмыста мыналар болуға тиіс:
   

• 
  қондырғының сипаттамасы және жұмыс тәртібі;
  
• 
  тәжрибенің қорытындылары;
  
• 
  есептеулердің және қорытындылардың нәтижелері.
  

4. 
   Зертханалық жұмысты аяқтаған соң студенттер жұмыс орнын жинап, құрал-жабдықтарды лаборантқа тапсырулары тиіс.
   
5. 
   Зертханалық жұмыс толығымен жазылып, негізгі қорытындылары дәлелденіп, ауызша сұрау кезінде қорғалса орындалған болып есептеледі.
   

Лабораториялық жұмыс № 1.

Тақырыбы: Тамақ өнімдерінің электрөткізгіштігін анықтау.
Жұмыстың мақсаты - арнаулы приборда сұйық тамақ өнімдерінің электр өткізгіштігін анықтау.

Құрал- жабдықтар: электр өткізгіштігін анықтайтың прибор, химиялық стакандар, микроамперметр.

Зерттелетін сұйықтар: ет сорпасы; тамақ эмульсиялары- судағы май тәріздес; ас тұзының әр-түрлі концентрациядағы 1,2,3,4,5,6 %-тік ерітінділері.

Электромагниттік өрістегі жағдайы тұрғысынан алып қарағанда, ет және ет өнімдері құрамында су бар, гетерогендік қоспаларға жатады. Белоктар, майлар, көмірсулар, су т.б. компоненттер класификация бойынша өткізгіштер болып табылады.

Жеке электр өткізгіштік /&/- маңызды электро-физикалық көрсеткіштердің бірі. Ол температураға, ортаның рН-көрсеткішіне, ұсақтау дәрежесіне және тұтқырлыққа тәуелді.

Электр өткзгіштігінің өлшем бірлігі ом ^-1хсм^-1. Тұздардың ертінділерінің электр өткізгіштігі еріген заттардың концентрациясына байланысты.

Мысалы, CuSO₄ 10 %- тік ерітіндісінің жеке электр өткізгіштігі - 3,10·10^-2ом^-1 см^-1, ал NaCl 10 %-тік ерітіндісінікі - 0,12.
ЖҰМЫСТЫҢ ОРЫНДАЛУ ТӘРТІБІ:

Электр өткізгіштігін анықтау диэлектрлік қақпақтарына графит электродтар орнатылған 6 стаканы баар арнаулы приборда орындалады.

1. Стакандарға зерттелетін сұйықтарды құяды.

" Гальванометр" деген клеммаларға микроамперметрді қосады.

Тумблер арқылы приборды тоққа қосады.

"Ерітінділер" деп жазылған қосқыш арқылы кезек-кезек зертелетін сұйықтардағы электродтарды іске қосады.

" Өлшеу" кнопкасын басу арқылы ертіндіден өткен ток күшін I анықтайды. Ары қарай U=I·R және &=1/R қатынастарынан электр өткізгіштігін әрбір ерітінді үшін анықтайды.

Өлшеулердің қорытындысы бойынша электр өткізгіштігінің ертінділердің концентрациясына тәуелділігінің графигін салады.

1. 
   Жеке электр өткізгіштігі деген не?
   
2. 
   Тамақ өнімдерінің электр өткізгіштігі қандай себептерге байланысты?
   
3. 
   Ертінділердің концентрациясы мен электр өткізгіштігінің арасында қандай байланыс бар?
   
4. 
   Сұйық өнімдердің электр өткізгіштігін анықтау үшін қандай тәсілдер қолданылады?
   

Тақырыбы: Ғылыми тақырыптарды таңдау