сурет Әлеуметтік - экономикалық даму аймақтық бағдарламаларының мақсаттары

- бағдарлама бастаушысынан тәуелсіз, оның табысы маңызды серіктердің тең құқылығына және өзара толықтырылуына негізделеді, олардың келісу деңгейімен және мінез-құлығымен, сонымен қатар олардың мүмкіншіліктерімен толық анықталады;

- даму стратегиялық бағыттарының таңдауы аумақтың жалпы проблемаларын шешуден емес, капитализациялауға болатын, аймақ бәсеке артықшылықтарынан шығарылады;

- аймақтық бағдарлама - бұл мақсаттардың және олардың орындауына арналған инвестициялық жобалардың жиынтығы емес, мақсаттық шаралардың жоспары.

Аймақтық басқару механизмдарының бірі жоспарлау болуы тиісті. Тарихта мемлекеттік бағдарламалардың көмегімен, жоспарлы жөнге салу әдістері арқылы елдердің нарықтық экономикаға кіруінің бірнеше мысалы бар. Сондықтан Қазақстан Республикасының президенті Назарбаев Н .Ә. жоспарлау қажеттілігін бірнеше мәрте айтып өткен. Нақтылап айтқанда, «Кварталдан кварталға немесе жылдан жылға дамудың үшжылдық немесе бесжылдық жоспарлары болмай өмір сүруді тоқтату керек. Үкіметке дамудың индикативті бесжылдық және жылдық жоспарларын жасау және ол жұмысқа барлық атқару өкіметін және жеке сектордықосу қажет» екендігін көрсетті.

Осы позиция президентің Қазақстан халықына жолдауында қайта көрсетілген болатын « ұзақ уақыттық болашақта елдің даму стратегияларын өңдеуді және бес және он жылдық даму жоспарлары дайындауды кідірмей бастау ».

Бұл жерде іс мемлекеттік жоспарлардың қатты, тотальдық жүйесін қайтару туралы емес, ал жоспарлау арқылы экономикалық дамуды жөнге салуы иілгіш динамикалық жүйесі туралы жүріп жатқандығын түсіну маңызды. Және де жоспарлау басқару иерархияна, экономиканы басқару деңгейіне байланысты дифференцияцияланған болуы тиіс.

Қоғамның әлеуметтік - экономикалық даму мақсаттарына жетуі басқару алғашқы буындарының жұмыс жасауында өндіріс сферасында басталады. Осыған байланысты басқару өзегі болып табылатын жоспарлау микродеңгейде үлкен маңызға ие.

Республикада нарықтық қатынастардың құрылу шарттарында іс жоспарлау микроэкономика деңгейінде күшейтілуі туралы, ұлттық бағдарламалардың мақсаттарды орындаудың негізгі механизмы сияқты ішкі өндірістік және фирмаішілік жоспарлау туралы жүруі тиіс.

Облыстарда жоспарлаудың міндетті элементтері болуы тиісті : халық санының динамикасы және жұмыс бастылықты болжау, пайда болатын аймақтық проблемалардың талдауы; үкімет құрылуымен және ұлттық (мемлекеттік) мақсаттар контекстісінде облыстық басқару мақсаттарын анықтау; облыстық және аудандық басқару буындарына арналған аймақтық саясат шараларын жасау.

Қазақстанда Германия үлгісімен, облыстардың және аудандардың басқару органдары арасын байланыстырып тұратын буын ретінде аймақтық жоспарлау жүйесін жасау керек. Сондай жоспарлаудың негізгі мақсаты барлық аймақтарда өмір теңдігін қамтамасыз ету.

Аймақтық басқару әдістерінің бірі «секторлық әдіс». Аумақтың бөлек учаскелері аймақтық органдар жағынан белсенді мақсатта бағытталған әсер объектілері болады .

Бұл әдісте барлық іс-әрекет жағымсыз аймақтық процесті немесе сектордағы қызмет түрін тоқтатуға немесе тиым салуға көзделген. Жергілікті басқару органдарының маңызды функцияларының бірі жергілікті шаруашылықтың комплексті дамуын қамтамасыз ету болып келеді. Бүтіндей алғанда бұл әдіс матрицалық (торлық) құрылымның аналогиясы.

Аймақтық саясат концепциясында республика аймақтарының дамуын жөнге салудың әртүрлі механизмдарының қолдану қарастырылады. Аймақтарда әлеуметтік - экономикалық жағдайды тұрақты бақылау мақсаттарында маңызды параметрлердің негізінде аймақтардың дамуын рейтингтік бағалау жүйесі қолданылады. Рейтингтік бағалау аймақтарда даму жағдайы туралы тұрақты хабардар болуға көмектеседі. Сондай жүйе үкіметке жағдайдың өзгеруі кезінде шапшаң қимылдауға рұқсат етеді.

Республика экономикасын макроэканомикалық тұрақтандыруда оның негізгі параметрлерінің (өндіріс көлемдері және қажеттіліктердің қанағаттандыру дәрежесі, табыстар және шығындар) балансталуын қамтамасыз ету үлкен роль ойнайды. Мына проблема шешімінде экономиканы басқаруда теңдік әдісін қолдану маңызды мағынаға ие болады.

Өтпелі кезеңде мақсаттық әдіс бағдарламасы маңызды болып келеді. Аймақтың мақсаттық бағдарламасын қойылған мақсатқа жетуге бағытталған жүйе ретінде мінездемелеуге болады. Мақсаттық бағдарламалар ішінде экономикалық және әлеуметтік жүйелердің буындары арасындарды тек тік қана емес, сонымен қатар горизонтальдық байланыстар анық орнату мүмкіншілікті болады. Осылайша олардың жұмыс жасау нәтижелілігі жоғарылайды.

Халық шаруашылығының әр түрлі деңгейлерінде мақсаттық әдісті қолданудың өз ерекшеліктері болады. Бұлар ерекшеліктер қамтылатын кеңістікті шешілуші әкімшілік - территориялық және шаруашылық бірліктердің масштабтылығымен, қорлық қамтамасыз ету көздерімен, басқару органдарының біліктілік деңгейімен анықталады.

Аймақтық басқаруда мақсаттық территориялық бағдарламалар әдісін қолдану бірқатар шек қоюлардан тұрады: қорлардың тапшылығы және оларды таратудағы мүмкіншіліктердің шектелуі. Осыған байланысты мақсаттық тапсырмаларды және облыстық, аудандық бағдарламалардың бағдарламалық шараларын жалпымемлекеттік әлеуметтік - экономикалық даму бағдарламасына міндетті қосу қажеттілігі көрінеді.^1,2

Аймақ приоритеттеріне кейбір құрастырушылармен көрсетілетін оның жұмыс жасау механизмін апаруға болады:

- сыртқы нарыққа арналған өнім шығаруының орталықтандырылған тапсырмаларын орындайтын аймақ кәсіпорындарының территориялық кооперирациясы;

- халыққа қызмет көрсетуге және халыққа арналған тауарларды шығаруға жергілікті шешім;

- өндіріс құралдарының бірге қолдануы;

- әлеуметтік инфражүйенің жұмыс жасау механизмі және т. б.

Басқаратын процестерді жүзеге асыруда аймақтың дамуы өлшенерлік категория екенін ескеру қажет. Даму процесін әрқашан сандық түрде және бірыңғай әмбебаб көрсеткішпен көрсетуге болады, бірақ оған қарамастан оның кейбір аспектілеріне сандық бағалау беру мүмкін.

Жүйелік талдау әдістері ғылымдарда жиі қолданылады. Рационал емес әрекеттерді қақпалауға арналған, әртүрлі шешімдердің зардаптарын табу мақсатымен процедураларды қолдану жаңалық болып келеді. Мысалы, облыс әкімі қаланың ескі бөлігін бұзуға және жерді жарыс сауда арқылы таңдаулы үйлерді тұрғызуға кәсіпкерлерге беру туралы шешім қабылдады. Бұл микроаудан тұрғындарының митингілеріне әкелді. Жүйенің бөлігі ретіндегі (қаланың) ішкі жүйе бұзылу фактісі көз алдымызда (микроауданның). Бұл жағдайда жүйелік талдауды қолдану даулардан құтылуға немесе болған әрекеттердің зардаптарын азайтуға көмектеседі.

Жүйені бірнеше белгі мінездемелейді: эмердженттілік; синергеттілік; мультипликаттілік, сыйысушылық, құрылымдардың болуы және кері байланыс.

Эмердженттілік жүйе мақсатының оның бөлімдеріне кіруші бөліктердің мақсаттарымен сәйкес келумеуін білдіреді. Дәл осылай, мысалы, жергілікті өкімет органдары жүйесінің мақсаты салық түсімінің барынша көп көлемін алуда түзеледі, ал кәсіпорындардың және ұйымдардың ішкі жүйелерінің мақсаты өз табысын максимизациялау, төленетін салықты минимизациялау. Ішкі жүйелердің элементтердің мақсаттары жүйелер мақсаттармен сәйкес келмейтіні анық. Бұл жағдайда басқару өнері компромис табуда.

Синергеттілік әрекеттердің бірбағыттылығын анықтайды, жүйе рамкаларында тырысу интеграциясын болжайды, ол ақырғы нәтиже өсуіне ертіп әкеледі. Аймақтық экономиканы басқаруда синергеттілік өмір жағдайын жақсартуға ұмтылуда аймақ халқының саналы бір жаққа бағыталған қызметін білдіреді. Аймақты басқару жүйесі синергетикалық әсерді қамтамасыз ететін байланыстарға ие екендігін анықтау маңызды, яғни әрбір компонент бөлек әрекеттескенге қарағанда беру жиынтығы жоғарырақ нәтиже береді. Жүйенің барлық құрастырушыларын өзара байланыстыратын, дербестік және субординацияның, құқықтардың және міндеттердің теңдігін қамсыздандыру үшін жұмыс істейтін айқын механизм бар болуы тиісті.

Мультипликативтілік жүйе жасаушы белгі ретінде жүйе нәтижелілігін көбейтуге бағытталған басқарушы әрекеттерді білдіреді. Мысалы, жергілікті басқару және өзін-өзі басқару жүйесін реформалауды ойластыру саясаты тұрақты экономикалық өсу шегіне жетуге көмектеседі, ол, ақыр соңында, жалпы ұлттық өнімді үлкейтеді, демек, инвестиция құралдарын, әлеуметтік бағдарламаны.

Жүйе бөлімдерінің өзара икемделушілігін және адаптивтілігін сәйкестілік мінездемелейді. Мемлекет деңгейінде күрделі жүйеле ретінде ұлттық экономика мен аймақтардың экономикасы арасындасәйкестілік проблемалары көрінеді. Мысалы, Қазақстанда, бай табиғи қорлары немесе аса тиімді өндірісі бар донор - аймақтар өз табысының бір бөлігін амалсыз орталыққа беруі тиіс. Оларды аяғында дотациялық аудандардың мұқтаждықтарына бағыттайды, ал бұл болса трансферттерді және аймақ аралық басқа құралдарды таратуда әртүрлі қайшылықтарға алып келеді. Тек қана аймақтардың қаражаттық мүмкіншіліктердің терең жүйелік талдауы резервтерді айқындауға және дамудың нәтижелі жолдарын табуға көмектеседі.

Жүйенің келесі белгісі обьектілер және элементтердің реттілігін, олардың арасындағы байланыстардың тұрақтылығын және иерархияны анықтайтын басқару құрылымының болуы. Әрбір ұйымдастырушылық түр оған қойылған жүйе элементін басқару функциясын тек қана сапалы орындап қана қоймай, сонымен қатар шапшаңдықпен, әрекеттердің үйлестігіне қабілеттілікпен, басқаратын шешімдердің сапасымен, ең аз шығындармен сипатталатын үйлесімді ішкі құрылымы болу керек.

Басқарудың аймақтық құрылымы жататын күрделі жүйелердің түпкі қасиеті кері байланыс құру боп табылады. Ол ақпарат жүйе шығуынан сол жүйенің кіруіне түсетінін білдіреді, бұл дегеніміз, тұрақты түрде талдау жасау және айқындалған мақсаттармен салыстыруға, стратегиялық шешімдер қабылдауға рұқсат етеді.

Аймақтық экономиканы басқаруға жүйелік жақын келудің негізгі мазмұны болып басқару функциялары (жоспарлау, ұйымдастыру, шапшаң басқару, мониторингі, бақылау, есеп және т.б.) қызметтің дербес түрлері сияқты бөлек орындалмай, комплексті, аумақты басқарудың барлық жүйелерінің жұмысын есепке ала орындалады. Басқаша айтқанда, барлығы жүйені және оның мақсаттарын айнала айналады, функциялар бұл мақсаттарға жетудің құралы сияқты қарастырылады.

Жүйелік талдау бірінші белгісі болып проблеманы дұрыс қою болып келеді. Басқаша оны жүйені құру сияқты анықтауға. Ол дегеніміз:

- проблеманы ойластыру қажет;

- оның қаншалықты терең қойылу керектігін анықтау;

- сәйкес мақсаттарды келістіру;

- баламалық шешімдердің бағалау белгісін анықтау.

Аймақтық даму көзқарасынан келесі проблемаларды белгілеп қоюға болады:

- толық құнды баспана нарығын жасауы;

- азық базасының жақсаруы және онан ары дамуы;

- елдің өнеркәсіпті - иннервациялық бағдарламасының орындалуы;

- халық өмірі сапасының және әл-ауқаттының жоғары дәрежеге жетуі;

- нарықтық инфражүйелер институттарының дамуы - құнды қағаздар нарығының, қаражаттық аспаптар нарығының, сақтандыру қызметтерінің, банкілік және банкіліксіз мекемелер нарығының.

Аталған проблемалардан ең бастысын алып қою керек, ол таңдау жергілікті өкіметтердің шешімінен, зерттеуші тәжірибесінен және басқа факторлардан тәуелді болады.

Екінші белгісі - талдаудың жүйелік бағыттылығы. Бұл проблеманы зерттеу шекараларын кеңейтуге ұмтылу. Мысалы, егер біз адамдардың әл-ауқаттылығын зерттесек, онда халық санына жалпы аймақтық өнім, жұмыс бастылық өсу шегі, орташа еңбекақы, күнкөріс минимумының өзгеруі, нақты табыстардың,инвестициялардың динамикасы, қызметтер сферасын кеңейту, баспана қамтамасыздығы сияқты көрсеткіштердің динамикасына талдау жасау қажет.

Үшінші белгі анықсыздық есебі қажеттілігінде. Бұл құбылыстардың болу мүмкіндігінен шығады. Проблема неғұрлым қиын, соғұрлым ол үлкен кезеңді басады, соғұрлым анықсыздық көбірек.

Төртінші белгі бар альтернативаларды жақсартуда емес, жиынтығын максималды кеңейтуде. Ешқайсысы қанағаттанарлықтай болмайтын бар альтернативаларды салыстырғанша, жаңа альтернатива шығару анағұрлым құнды. Осылайша, егер біз ұлттық мақсат ретінде әл-ауқаттылық жоғары дәрежеге жетуін таңдасақ, онда мына мақсатты қамтамасыз етудің бірнеше альтернативасы бар болады: мысалы, жағармайлық - энергетикалық қорлардың экспорты жолымен, инновациялық және инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асыру, немесе аз және орта кәсіпкерлік дамуы арқылы.

Бесінші белгі нақты жүйеде шешім өңдіруде тәжірибе жасау мүмкінсіздігімен сипатталады. Техникалық жүйеден айырмашылығында, аймақтық басқару жүйесінде барлықғы адаммен байланысты, оның назарымен, көзқарасымен. Сондықтан бесінші белгі ғылыми стандарттарға жетуге ұмтылуда:

- тексеру - процедуралардың және әдістердің негізінде алынған нәтижелер басқаларымен қайта алына алады ;

- айқындық - есеп-қисаптарды, алғы шарттарды, тексерілген деректер, сын, контраргументерді қолдану ;

- объективтлік - қорытынды адамдардан, абырой немесе жеке назардан тәуелсіз.^3,4,5

Жүйе мақсаты - бұл объекті және оның параметрлерінің болашақтағы жай-күйі . Мақсат жүйе жұмысының нәтижелілігін бағалау критериі болғандықтан, анық және дәл мақсаттар бар болуында әрбір жеке адам өз жетістіктерін ұғынады және қанағаттандыру алады .

Бір жүйеде әр алуан мақсаттар бола алады . Кез-келген жүйе күрделірек бір жүйенің бөлімі екені белгілі. Соның өзінде бір ішкі жүйе әр түрлі жүйелердің бөлімі болуы мүмкін . Мысалы , «жұмыс бастылық бағдарламасы» ішкі жүйесі « еңбек нарығы » жүйесінің бөлімі болып келеді, сол сияқты «аймақтық даму бағдарламалары», немесе « аз және орта кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасының »бөлімі де болуы мүмкін. Бірақ бұл жүйелердің мақсаттары әр түрлі болғандықтан, сондықтан да ішкі жүйелердің мақсаттары әр түрлі.

Күрделі жүйелерде бір-бірін толықтырмайтын көптеген мақсаттар бола алады . Бұл дегеніміз, бір мақсатқа жетуге ұмтылу басқасын жүзеге асыру мүмкіншілігін кемітеді . Мысалы , экономикалық аймақтың мақсаттары бола алады :

- белгілі бір әл-ауқаттылыққа жету;

- қоршаған ортаны сақтау;

- аймақ аралық жеткізу жоспарларын орындау;

- өнеркәсіптік - инновациялық даму бағдарламалары шегінде өнеркәсіпті жаңарту;

- ядросыз аймаққа айналу;

- қорғаныс бұтақтарының конверсиясы және т.б.

Бұл мақсаттарды бағалай және салыстыра отырып, зерттеушіге негізгі, бүгінгі күн проблемаларын айқындайтын біреуін ерекшелеу қажет.

Ішкі жүйелердің алдыңғы деңгей мақсаттары ішкі жүйелердің келесі деңгей мақсаттарын ескертеді. Жалпы мақсат бірнеше жергілікті , жеке мақсаттармен айқындалады . Мысалы , « халықтың өмір деңгейі жоғарылауы » мақсатын келесідей жазуға болады :- материалдық қамтамасыздық - әлеуметтік сфераларды инвестициялау- тұрғын үйлер салу және инвестициялық өндіріс тауарларын жасау - өнімді ұйымдастыру және үй шаруашылықтарын тұрмыстық техникамен жабдықтау . Басқа вариант та мүмкін : материалдық қамтамасыздық – зерттеулер өткізу және экологиялық тазалардың азық-түлік өндірісіне қаражат бөлу – азық-түлік индустриясын сапалы жаңа деңгейде жасау. Біздің жағдайымызда аймақтық даму мақсаттарын анықтауда келесі процедураларды жүзеге асыруға ұсынылады:

1) Негізгі ақпарат талдауы. Ол үшін нұсқаулық құжаттар туралы, үкімет қаулылары , әртүрлі бағдарламалары, статистикалық материал басқа да мәлімет жиналады . Концепциялар және болжаулар маңызды мағынаға ие .

2) Сценарий жазу. Ақпарат талдауы нәтижесінде жүйенің келешек жай-күйі туралы ұсынулар реттеу кезең туады, сценарий жазу . Сценарий екі элементтен тұру тиісті: бар тенденцияларды суреттеу, келешек жай-күйді суреттеу (қазіргі заман жай-күйі үлгісі , келешек жай-күйі үлгісі).

Қазіргі заман жай-күйі үлгісіне кіреді : проблеманы, сыртқы және ішкі шарттарды , негативтік және позитивтік тенденцияларды , даулы жағдайларды , сандық мінездемелерді сапалы суреттеу. Келешек жай-күй үлгісіне кіреді: қол жеткен тенденцияларды ескере бар жай-күйді сақтау, жүйенің (ішкі жүйелердің) экспонентпен, шиыршықтының қисық, немесе революцияшыл жолмен дамуы.

Жұмыстағы тенденцияларда көптеген белгілер толығымен ашылмағанын ескере кеткен жөн . Бұл тенденциялар 10-15 жылға жалғақанда , онда бүгін көрінетін кішкене сәйкессіздіктер болашақта үлкен сәйкессіздікке айналуы, ірі проблемалар туғызуы мүмкін . Сондықтан ақпаратты зерттеу зерттейтін объекті күй-жайы жақсару мүмкіншіліктері қаншалықты үлкен екенін айқындауға рұқсат етеді .

Қорытындылай келе, аймақтық проблемалардың зерттеуінде жүйелік талдауды қолдану зерттеуші инструментарийын кеңейтеді, реалистілік дәрежесін және өңделетін аймақтық экономиканы басқару үлгілерінің барабарлығын жоғарылатады, экономикалық кеңістік құруда жаңа мүмкіншіліктер ашады.

2 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕЛЕР МЕН СТАНДАРТТАР
2.1 Ресей федерациясының аймақтарындағы жергілікті басқару жүйесі және дамыған елдердің тәжірибесі
Дамыған елдерде жергілікті басқару түрлері және үлгілері. Аймақтық экономика облысындағы мамандар дамыған елдерде жергілікті өзін-өзі басқарудың үш үлгісін белгілейді - англосаксон , француз және араласқан . АҚШ, Ұлыбритания , Канада , Австралия және Жаңа Зеландия үшін бірінші мінездеме, екінші - Франция, Италия, Испания, Бельгия, сонымен қатар латын Америкасы елдерінің қатары үшін, үшінші - Германия және Жапония үшін.

Англосаксондық түр жергілікті органдардың терең автономиясымен және айқын орталыққа бағынудың болмауымен ерекшеленеді, француздық- дамыған орталық өкімет әкімшілігінің жергілікті органдарды бақылауы, аралас-екеуінің де элементтерін үйлестірген. Әрбір елде жергілікті орган түрлерінің әр түрлілігі байқалады . Жергілікті басқару үлгілерінің әрбірін толық қарап шығайық . Англосаксон жүйесі Ұлыбританияда туды . Оның өте маңызды белгісі - сайлаулы органдарға қамқорлық жасаушы үкіметтің өкілетті өкілдерінің орындарында жоқ болуы. Осында жергілікті басқарудың екі сатылы жүйесі орын алады - ел графтықтарға бөлінген, ал графтықтар - төңіректерге . Жүйе негізін графтықтар құрайды , оларға заңмен жергілікті сайлаулы органдарды жүзеге асыра алатын өте маңызды функцияның барлығы берілген. Төңірек, метрополитендіктерден басқа, болмашы функциялармен үлестірілген.

Жергілікті өзін-өзі басқарудың англосаксон типі қолданылатын АҚШ үшін, әлеуметтік - экономикалық сферада мемлекет функциясының биік децентрализация дәрежесі мінездемелі . Федеративтік жүйе штаттарға айқын экономикалық автономияны және кең өкілеттік береді, жергілікті органдар заңға сүйінгенде оларданға тәуелді болады . Әрбір штаттың өз конституциясы болады, онда мемлекеттік құрылымның негізгі принциптары және түрлері және жергілікті органдардың құрылымы бекітілген.^1,2

Жергілікті басқарудың француз үлгісі. Францияда жергілікті органдардың статусын департаменттер және коммуналар иеленеді, негізгі әкімшілік - территориялық құрылым және де бір уақытта жергілікті білімдер, және мемлекеттік басқару органдары болып келеді. Қазіргі кезде елде 95 департамент және коммуналардың 36 мыңнан жоғары коммуналар саналады . Олардан басқа мемлекеттік басқару бірліктері ретінде сондай әкімшілік төңірек және аймақтық органдар алға шығады .

Департамент жергілікті орган бас кеңес сияқты келесі өкілеттіктермен үлестірілген:

- департаменттік қызмет жасауды ұйымдастыру және оларды басқару;

- департамент мүлігін басқару;

- департамент қаражатын қабылдау және оның атқарылуын бақылау ; департаменттің кеңесші орган, шаруашылық жоспарлау және аймақтық бағдарламалау функцияларын жүзеге асыру.

Коммунаның ең жоғарғы органы - муниципальдық кеңес , өз құрамынан мэр және оның орынбасарлардын сайлайды . Мэр коммунаның атқару өкіметін ұсынады және екі түрлі қызмет атқарады - өзін-өзі басқарудың басшысы және орталық өкіметтің өкілі ретінде (себебі, коммуна бір уақытта мемлекеттік округпен және жергілікті білім болып келеді). Басқа мемлекеттердің қатарында жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі Франциядағы үлгіге жатады, бірақ бұл абсолютті қайталау емес . Мысалы , Италияда , үш буынды жүйе орын алады - облыстарда , провинцияларда және қауымдарда . Облыстар - бұл дербес жауаптылығы және функциялары бар автономиялық құрылым , провинциялар және қауымдар - мемлекет және облыстардың территориялық бөлінуіндегі жергілікті басқару бірлігі. Сәйкесінше , облыс провинцияларға және қауымдарға лайықты қаражат құралдарын бөліп, әкімшілік функциялардың бөлігін делегировать етеді (облыстық , дәл осылай мемлекеттік).

Жергілікті басқарудың аралас үлгісі, жоғарыда айтылғандай , Германия және Жапонияны мінездемелейді.

Жапонияда жергілікті басқару екі буынды: ең жоғарғы буын - префектура , екінші буын - қала, кент , ауылдар . Мұнда оның толық құрылымы, сонымен қатар ішкі ұйымдар және жергілікті органдардың барлық деңгейлері сипатталған жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң істейді. Бұл жергілікті басқару жүйесіне айқын шек қояды . Германияда территориялық басқарудың бес деңгейі бар - федерация, жер, төңірек, аудандар және аудандардың рангісінде қалалар , қауым. Коммуналық басқарудың негізгі бірліктері - қауым, аудандар және қалалар . Коммуналық жүйе арасында ең төмен буындар саналатын әр алуан қауымдарды қалалық және ауылдық боп айырады, бірақ барлық жағдайда қауымның өкілдік органы ретінде кеңес алға шығады . Елде коммуналдық басқару құрылымына талаптар бірыңғай емес және көптеген жергілікті басқарушы органдары болады . Муниципалдық әкімшіліктің сайлаушы және атқарушы органдары арасындағы функционал байланыстардың айқын ерекшеліктерімен сипатталатын бірнеше түрін ерекшелейді.

Осылайша, нарықтық экономикасы дамыған елдерде жергілікті басқару түрлерінің кең диапозоны байқалады.

Мемлекеттік басқару жүйесін жаңарту. 1999 жылғы Ұлыбритания премьер - министрі Тони Блэр « Үкіметті жаңарту» атты Ақ кітапта жарияланған мемлекеттік басқаруды реформалаудың ұзақ уақыттық бағдарламасын ұсынды. Өзгертулердің мәні « азаматтарға және кәсіпкерлікке жақсы өмір істеу» ұранында айтылған болатын. Үкімет реформаның негізгі мақсаттарын анықтады : стратегиялық мақсаттарға бағытталған мемлекеттік саясатты өңдеуге комплексті жақын келуді қамтамасыз ету, қызметтің халық тіршілігіне, қажеттіліктеріне пайдасын жоғарылату, азаматтарға берілетін мемлекеттік қызметтерді жоғары сапаға жеткізу және оларды таратудың нәтижелі механизмін жасау.

Бұл мақсаттарға жету үшін мемлекеттік басқару органдарының жұмысын сайлаулы, нақтылы проблемаларға және қоғам әлеуметтік топтарының нақты қажеттіліктеріне бағытталған, сонымен қатар оған мекеме арасындағы қарым-қатынасты жеңіп, интеграциялық мінез-құлық беру.

Ақ кітап мемлекеттік басқару органдарының жұмысын реформалаудың басты бес бағыттарын белгілейді. Оларды орындау оның нәтижелілігін және сапасын жоғарылатуға бағытталған:

- конъюктурлы факторларды емес, жалпыұлттық назарды және стратегиялық мақсаттарды есепке ала мемлекеттік саясатты өңдеу әдістерін толық жетілдіру.

- әртүрлі әлеуметтік топтарды назарға ала отырып мемлекеттік қызметтерді таратудың мақсаттылығын және жауаптылығын күшейтуі.

- мемлекеттік қызметтердің сапасын жақсарту және нәтижелігін жоғарылату , инновациялық әдістерді, прогресшіл практикалық тәжірибені енгізу .

- мемлекеттік басқаруда азаматтардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру және қызметтерді электрондық жүйе арқылы тарату үшін ақпараттық технологияларды қолдану.

- мемлекеттік қызметті қызмет етушілерді ынталандыру жүйелерін өзгерту жолымен жаңарту, жұмыс көрсеткіштерін бағалау жүйелерін жақсарту, сонымен қатар ұқсас қызметті ақаруғаәйелдерге, әр түрлі ұлт өкілдеріне , мүгедектерге кең рұқсат беру.

Жергілікті басқаруды толық жетілдіру механизмдері . Өзін-өзі басқару әкімшілік - территориялық бірліктерде халықпен төрт жылға сайланушы кеңестер арқылы жүзеге асады. Білім беру сұрақтарымен, әлеуметтік қызметтермен, қоғамдық қауіпсіздікпен, баспана , транспорт және т. б. айналысатын жергілікті басқару жүйесінде 2 млн . жуық адам жұмыс істейді, соның ішінде білім беру облысында қырық пайыз. Орталық министірліктер және ведомтстволар жергілікті органдарды недәуір мөлшерде, ең алдымен қаражаттық сферада (олардың қаражаттық қорларының сексен бес пайызы орталықтандырылған ретте түседі ) бақылайды.

Жергілікті басқару органдарының бастықтары және қызметкерлері өз қызметінде ұлттық мінез-құлық кодексін басшылыққа алу тиіс. 1997 жылы қоғамдық өмір стандарттары комиссиясы жергілікті өкімет органдарының әрбіріне Ұлттық кодексті негізге алып өз мінез-құлық кодексін өңдеуді ұсынды . Ақпарат беру сұрақтарында, мердігерлер және демеушілер арақатынасына, саяси бейтараптық және басқаларына ең аз стандарттар бөлінген жергілікті бастықтарға арналған кәсіптік кодекстерге ерекше назар аударылған

1998 жылғы үкімет жергілікті басқаруды жаңарту туралы демократия дамуына және жұмыс нәтижелілігін жоғарылатуға бағытталған құжаттар қатарын жариялады. Сонымен бір уақытта халыққа арналған сапалы қызметтерді қамтамасыз етуіге жауапты жергілікті өкімет органдарының қызметі негізінде жаңа принциптерді қосатын « жақсы құндылық » концепциясын мақұлдады .

Жергілікті басқаруды толық жетілдіруге тырысу көптеген каналдармен іске кіріседі , бірақ негізгі назар келесі сұрақтарға бөлінеді:

- жергілікті ұйымдардың жұмысына сапамен басқарудың әртүрлі үлгілерін енгізу;

- қоғамдық секторлардың барлық топ өкілдерінен құрылатын 25 жергілікті секторлар кіретін ұлттық ақпараттық жүйенің сапамен дамуы ;

- жергілікті ұйымдардың прогресшіл тәжірибелілерін таратуға және инновациялық ойларды сүйемелдеу үшін интернет мүмкіншіліктерін қолдану;

- қазіргі заман тәжірибесін зерттеуге және ұйымдардың жақсы жұмыс көрсеткіштерін салыстыру жобасын орындау.

Жергілікті өкімет органдарының қызмет сапаларын жоғарылату үлгілері арасында (сапа схемаларының) ең кең таралған :

- «жұмыста басымдық» үлгісі, стратегиялық құндылықтарға тұрақты бағытталған ұйым мүмкіншіліктерінің өзара байланыстарына және қызметі нәтижелеріне негізделген, жұмыс нәтижелілігін жоғарылатуға көмектеседі ;

-«Хартия белгісі »- өзін-өзі бағалау және тексеру негізде олардың қызметтерінің сапасын жоғарылатуды ынталандыру мақсаттарында қоғамдық сектор мекемелерін марапаттау жүйесі;

-«Қызметкерлерге инвестиция»-оқуға құралдарна және қызметкерлердің дамуына салымдар салу нәтижелілігін жоғарылатуға бағытталған ұлттық стандарттар және әдістемелер;

- «ISO - 9000» үлгісі - жұмысшы процестердің және құжат айналымын нәтижелілігін сапаны басқару негізінде қамтамасыз ететін әдіс;

-«жергілікті басқаруды толық жетілдіру бағдарламасы»- мамандар тобымен зерттеу негізінде оның органдарының жұмысының әлсіз және күшті жақтарын бағалау процесі.

1999 жылы осы үлгілердің қолдану тәжірибесін әртүрлі құрылымдарда жалпылау және үкіметке нәтижелерін мәлімдеуге тиісті арнайы топ құрылған. Негізгі мақсат - жергілікті басқару органдарының өз қызметін бағалауына көзқарасын өзгерту және олардың назарын жұмыстағы жаңа құндылықтарды ұғынуға және дамытуға шоғырландыру :

- тұтынушыларға бағытталу және ақырғы нәтижелер ;

- әрқашанда өз ісін ұштау және жаңалышылдық енгізу;

- шешім қабылдауға қызметкерлерді араластыру;

- ақпаратты талдау негізінде процесстерді басқару;

- стратегиялық көзқарас;

- ішкі бөлімшелер, сондай ақ сыртқы ұйымдар арасында серіктестіктің дамуы;

- ұзақ уақыттық жоспарлау;

- жұмыс нәтижесіне ұжымдық жауаптылық, уақыт факторын есепке алу.

Қолданылатын сапа үлгілерін жақсылап қарастырайық. «Жұмыста басымдық» үлгісі басқару сапаларын қарастыратын Европа қорымен дайындалған. Ол эмпирикалық негізде 10 жыл ішінде жасалған. Жергілікті мекемелер әрекетін және жаңа құндылықтарды ендіру нәтижелілігін жан-жақты бағалауға мүмкіндік беретін тоғыз элемент (критерийлер) ерекшеленеді. Басқаша айтқанда, ұйымның іс-әрекеті (мүмкіншіліктері) және оның жұмысы нәтижесінде не алынғандығы зерттеледі. Негізгі критерийлердің өзара байланысы 2 суретте көрсетілген.

Осылайша, « жұмыста басымдыққа » жету үшін тұтынушыларға, сондай ақ қызметкерлер мен бүтін қоғам үшін нәтижелерге жету қажет. Оны саясат пен стратегияны құруды, қызметкерлерді, ресурстар мен процесстерді басқаруды қамтамасыз ететін, серіктестік қатынасты орнататын басшылық арқылы жүзеге асыру мүмкін. Бұл үлгіні жергілікті ұйымдардың іс-әрекетін тексеруде қолдану олардың басым және әлсіз жақтарын, жақсартуды талап ететін сфераларын анықтауға және қажетті шараларды қолдануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ол қызметер сапасы мен жұмыс нәтижелілігін жоғарылатуда маңызды өзін-өзі бағалауға мүмкіндік туғызады, приоритеттерді анықтауға көмектеседі және басқа ұйымдармен салыстыруға

негізқалайды.^1,2

Ұйым мүмкіншіліктері Жұмыс нәтижесі

Инновациялар және оқыту

Қызметкерлер

Тұтынушыларға арналған нәтиже

Қоғамға арналған нәтиже

Тұрғындарға қызмет көрсетумен байланысты, оның ішінде жергілікті басқару органының қоғамдық сектор ұйымының жұмысының жоғары сапасы үшін қолдаудың ерекше үлгісі бірегей ұлттық «Хартия белгісі» сыйлығы болып табылады. Ол министрліктер кабинетімен 1992 жылы бектілген және және конкурстық негізде беріледі. Конкурсқа қатысу үшін өз қызметіңнің сапасын бағалайтын 12-беттік форманы толтыру (әдетте осындай процедураға 25-30 күн кетеді).

Бұл мәртебелі сыйлыққа ие болу үшін ұйымдарға іріктеудің үш кезеңінен өту керек. Бірінші кезеңде көрсетілетін қызметтердің 10 критерий бойынша бағалауы өтеді:

1) анық жасалған стандарттар;

2) ашық және толық ақпарат;

3) консультация және халықпен кері байланыс;

4) таңдау мүмкіншілігі және қызметтер жетімділігі;

5) қызмет пайдалылығы және азаматтар хұқығын сыйлау;

6) қызмет жеткілікті сапалы болмаса апелляция мүмкіндігі;

7) ресурстарды тиімді пайдалану;

8) жаңашылдық енгізу;

9) қызмет провайдерлерімен бірлескен жұмыс;

10) тұтынушылар қанағаттануының деңгейі.

Екінші кезеңде эксперттер берілген мәліметтердің дұрыстығын тексереді. Үшінші кезеңге қызметтерді жақсарту кепілдемелері және ең жақсы мекемені марапаттау шешімі кіреді.

Таңдау және «Хартия белгісі» сыйлығын марапаттау механизмі конкурсқа қатысушыларға келесі мүмкіншіліктер береді:

- олар көрсететін қызметтерді ең жақсы ұйымдар жұмыс стандартымен салыстыруға ;

- өз жұмысының деңгейі жайында эксперттер мәліметін алуға;

- жалпыұлттық мойындауға қол жеткізіп, абыройын бекітуге;

- қызметкерлердің адамгершілігі мен қызығушылығын жоғарылатуға;

- жұмыс нәтижесін жақсартуға (зерттеулер көрсеткендей, 97% конкурстың жеңімпаз ұйымдары мен олардың сыйлық алмаған 79% қатысушылары артынан өз істерін ұштауға шаралар қолдануға шешім қабылдайды).

«Қызметкерлерге инвестиция» ұлгісі өз құрамы бойынша ұлттық стандарттар мен ұйым мақсатына жетуге арналған қызметкерлерді оқыту және дамытуға нәтижелі қаражат салу әдістерін құрайды. Бұл стандарттар төрт принципке негізделеді:

- жоғарғы басшылықтың қызметкерлердің профессионалды дамуына қатысты міндеттемесі;

- жүйелі қызметкерлердің оқытуға, дамытуға қажеттілігін зерттеу және қажетті жұмыс жоспарын жасау;

- қызметкерлердің жеке дамуы мен оқуын ұйымдастыру;

- ұйым қызметкерлеріне инвестиция нәтижелігін бағалау.^3,4,5

Бұл жүйені әр типтегі ұйымдарға енгізу 6 айдан екі жылға дейін созылуы мүмкін. Оны қолданудан пайданы ұйым, сондай-ақ қызметкерлердің өздері де алады.

Келесі схема бойынша жұмыс жасау ұсынылады. Ең алдымен жергілікті оқу қоғамы стандарттары жайлы керекті ақпарат табу қажет, содан кейін салыстырмалы талдау жүргізу және стандарттар мен нақты жағдай арасындағы айырмашылықты бағалау, қызметкерлерді дамыту жоспарын жасау, оны іске асыру, бар стандарттар негізінде қызметкерлерге инвестиция нәтижелілігін бағалауды қамтамасыз ету қажет.

«ISO – 9000» үлгісі жергілікті басқару органдарында оларды стандарттау және құжат айналымын жақсарту негізінде процессерді жетілдіруге көмектеседі. Ол 143 елде 270 мыңнан аса ұйым қолданатын басқару жүйесінің ұлтаралық сапа стандарты болып табылады. Оның ішіндегі 60 мың ұйым Ұлыбританяда және олардың әрекетін ұлтаралық стандарттармен салыстыруға, анықтама құралдары мен жұмыс сапасын жақсарту әдістемелерін жасауға мүмкіндік береді.

Бірінші кезеңде процедураларды стандарттау жұмысы жүргізіледі. Ол ресми құжаттарда көрініс табады. Кейін процесстерді сертификациялауды тәуелсіз бағалау және стандарттармен салыстыру жүргізіледі. Осындай бағалауды Ұлыбританияда сауда және өндіріс министрлігі қарамағында жұмыс істейтін Аккредитация қызметі жүргізеді. Аккредитация еркін, одан өткендерге ұлтық аккредитация белгісін пайдалануға болады. Бұл азаматтарға ұйым тәуелсіз мекеме бектіткен, әлемдік стандарттарға сай, сапалы қызмет көрсететіндігін көрсетуі тиіс. Содан кейін жыл сайынғы ежегодные аудиторлық тексеру жүргізіледі.

«ISO – 9000» үлгісін ендіру 6-9 ай алады, Сол уақытта ұйымдар үш құжатты дайындауы тиіс:

- сапа облысындағы саясат;

- сапа стандарты бойынша анықтама;

- процедуралар бойынша жұмыстық нұсқаулықтар.

Бұл жүйе уақыт пен ресурсты тиімді пайдалануға, қызметтерді жетілдіруге және тұтынушыларды қанағаттандыру деңгейін көтеруге, қызметкерлер тарапынан жұмысқа қанағаттану, ұйымның беделінің көтерілуіне септігін тигізеді. Бұл жұмыста Британдық стандарттар институты үлкен маңызға ие.

«Жергілікті басқаруды жетілдіру бағдарламасы» әдетте «Жақсы құндылықтар » концепциясын іске асыру жұмысының бастапқы кезеңінде қолданылады. Оның мақсаты жергілікті өкімет органдарына өзгерістер бағытын анықтауда және жетілдіруді қажет ететін аймақты орнатуда осы концепция мәні туралы кең пікірталас тудыру.

Бағдарламаға бір топ қызметкерлер мен қалауынша таңдалған бір сыртқы эксперт қатысатын ұйымның жұмысын бір апта тексеру кіреді. Зерттеу барысында жұмыс көрсеткіштерін стандартармен салыстыру және табылған сәйкессіздік себептері талданады. Содан кейін жұмысты ұштау жоспары жасалып, екі жыл ішінде нәтижелер мониторингі жүргізіледі.

Барлық көрсетілген үлгілердің іске асырылуы жүргізілген есеп бойынша 1 500 ф. ст. және одан да жоғары қаржы шығынын талап етеді.

Қорытындылай келе, Ұлыбритания тәжірибесі нәтижелі болатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін құруда қазіргі Қазақстан үшін пайдалы болуы мүмкін екендігін айта кеткен жөн.