Педагогикалыќ процестіѕ заѕдылыќтары

Білім мен тәрбе берудің ең басты міндеті – мектептің іс-әрекетіне психологиялық тұрғыда ықпал ету. Мұның дәлелі – қазіргі кезде мектепте жүргізіліп жатқан психологиялық-педагогикалық жұмыстар. Психологияда алға қойылған мақсат әр оқушының жеке адамдық қасиеттерін жан-жақты жүйелі зерттей отырып, оларды дамуына қолайлы жағдай туғызу. Бұған тек психологтар ғана емес, сынып жетекшілері мен пән мұғалімдерінің және ата-аналарды ықпалы зор. Жеткінектерді жай-күйін, ынтасын, ықыласын, қызығушылығын есерсек олар жалаң теориямен оқуға ынталы емес. Сол себепті олардың білім алуға белсенділігі мұғалімнің талабына, оқушымен қарым-қатынас орната алу шеберлігіне байланысты. Бұл үшін мұғалім психолог болу қажет.

Шығармашылық адамын тәрбелеу мектеп қабырғасынан басталады. Сондықтан бұл процесті жаңа технологиямен ұйымдастырудың маңызы зор. Оқушы ұстаз жетекшілігімен орындаған шығармашылық жұмысының нәтижесінде өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Сол себепті қабілетті дер езінде байқап, оның дамуына түрткі бола білу керек.

Оқушыны жалықтырып алмаудан сақтанып, төмендегі тәсілдерді тиімді пайдалану қажет:

• 
  бала ойын ашуда тіл шеберлігіне көңіл бөлу;
  
• 
  білімін қосымша әдебиеттермен толықтыру;
  
• 
  жақсы сөздермен «сені қолыңнан келеді», «сенің болашағың зор»-деп, үнемі шабыттандыру.
  

Жоғарғы дегейдегі білім мен адамгершілікке баланы баулитын ұстаздың бойында адам баласына тән барлық қасиеттер табылуы тиіс, себебі мұғалім бала қарап тзелер айна іспетті. Бала қабілетінің ашылуы үшін мұғалім назарында мынадай бағыттар болу керек:

Оқу мен тәрбе егіз екенін бір сәт те естен шығармаған жөн, соның нәтжесінде ғана сапалы білім мен саналы тәрбиеге қол жеткізуге болады. Ол жайлы Әл-Фараби: «Адамға ең бірінші білім емес, рухани тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың жауы, ол келешекте оны барлық өміріне апат әеледі» деген.

Педагогика ғылымы - тәрбиелеу, оқыту, білім беру, даму туралы заңдылықтарды айқындап, негіздерін ашып, оның принциптерін белгілеп береді. Педагогикалық заңдылық іс-әрекет, үрдіс туралы білім негіздерімен қаруландырса, ол педагогикалық принцип іс-әрекеттің бағдарын, үрдісті қалай кұру жөніндегі білімдік ұстанымды ұғындырады. Педагогикалық үрдістегі заңдылық педагогикалық іс-әрекетпен құбылыстағы тұрақты байланыс, қайталанып тұратын қозғалысқа тән бірлестікті танып түсінуге жол ашады. Таным түсінікті білудегі сырткы байланыспен ішкі байланысты білу үрдістің жүзеге асуындағы ортақ мән мазмұнды меңгертеді.

Айталық, әлеуметтік жағдайға байланысты сыртқы әсерлердің ықпалы ішкі құбылыстарды өзгертсе, оның нәтижесі белгілі бір заңдылықты айқындайды. Педагогикалық үрдістегі заңдылықтардың бастары мынау:

І. Тәрбие-әлеуметтік жағдаймен байланысты зандылық болғандықтан ол нақты тарихи кезеңдегі тәрбиенің сипатын, қоғамдағы кажеттілікті айқындайды, сондай-ақ әкономиядағы, ұлттық мәдениеттегі ерекшеліктерге тән мәнді білгізеді.

2. Оқыту мен тәрбиеге қатысты зандылық бұл құбылыстардың өзара бірлігі мен тұтастығын, өзара байланыстылығын сипаттайды. Бір-біріне қабыса келген тұтастық тұлғанын болмысын айқындайды.

6. Басқа да зандылықтардың педагогикалық үрдістен туындағандығы оқыту

1. Педагогикалық жағдайлардын, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін

2. 
   Тәрбие процесінің жобасын кұру және жүзеге асыру. Бұл өзінің
   мазмұны жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге және
   ықпалдарға бөлудің,оқушылар ұжымдары мен шағын топтардын,жеке
   оқушымен дұрыс қатынастарды шешудің, оқушылар тәртібінің әлеуметтік
   психологиялық шарттары мен себептерін аңғара білудің,оқушыларға жеке
   түрғыда қатынас жасау бірлігінің болуын тапап етеді.
   
3. 
   Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл
   мазмұны жағынан педагогикалық міндетгерге енгізілген түзетулерді орынды
   жүзеге асыруды, сырткы ықпалдардың қалыпты жағдайға өтуін немесе
   қабылдауын камтамасыз етеді, қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін
   кажетті материалды тандап алуду, ұжым мен адамдар арасындағы қарым
   қатынасты реттеуді, бағыттауды, дамытуды, пайда болатын шиеленістерді жоюды, оқушылар арасындағы достык пен жолдастық қатынастарды нығайтуды талап етеді.
   

Оқу заңдары және заңдылықтары.

Оқу теориясының негізгі кұрылымы бірліктері - бұл ғылым тарпынан анықгалған зандар мен заңдылықтар. Заңдар меи заңдылықтар құбылыстар, процестер мен олардың нәтижелері арасындағы жалпы, обьектив, тұракты және қайталанып келетін байланыстар мен тәуеділіктердін мәнін ашады. Дидактиқалық процестін негізін кұрайтын аса маңызды және негізгі заңдылықтар мен зандар оқу приқіптері немесе джидактиқалық принциптер деп аталады. Бұл принциптер аркасында аркасында оқу принципіне қатысы бар кептеген зандылықтардың мән- мағнасы ашылады, мұғалімдер мен оқушылардың кызметгері реттеледі, барлық оқу пәндерін өтуде және оқудың барша кезендерінде олар өздерінің жалпы мәнін сактайды. Принциптер дидактиқалық процестің біртұгас конқепқиясын кұрай отырып, табиғи бірлікте әрекетке келеді. Қазіргі кездегі оқу жүйесінің ірге тасын Я.А. Коменский қалаған. Ғұлама -педагок пікірінше , оқудың негізі -табиғи сәйкестік принципі, ал барша қалған принциптер осы табиғи сәйкестікке сай бірізді іске асырылып барды. А.Дистерверг бұл жүйені жаңа талаптарға негізделген нақты ережелермен толықтырды. Бұл ережелер 1) оқу мазмұнына ; 2) оқытушыларға; 3) оқушыларға қатысты болады. К.Д.Ушинский тиімді оқуға қажет келесі шарттарды белгілеп берді: уакытка сай болуы, бірізділік, табиғилық, тұрақтылық, игеру біріктігі, анықтығы, оқушылардың дербестік әрекеті, жүктемелердің аса ауыр не өте женіл болмауы, дұрыстык.

Қазіргі заман гуманистік дидактикасында оқу приқиптері табиғи сәйкестік басты принципінің төңірегінде жүйелі біріккен. Бул жүйедегі дидактиқалық принциптер төмендегідей: 1) саналылық және белсенділік; 2) көрнекілік; 3) жүйелік және бірізділік; 4) берктілік; 5) түсіністік; 6) ғылымилық; 7) көніл -күй; 8) теория мен практиканын байланысы.

Принциптер нұсқау -көрсетпе (норматив) қызметін атқарады. Олар мұғалімгет кейдір жағдайларда кандай әрекетке келуі жөнінде тек кенес немесе сілтеме беріп коймайды, жалпы зандылықтар ретінде бұл принциптер педагогикалық әрекеттер бірлігіне негіз қалаумен бірге олардың толық орындалуын талап етеді. Принциптерді білу және оларды оқу-тәрбие процессінде толықтай іске асыру педагогикалық шеберліктің негізін құрайды және ол педагогикалық біліктілікті анықтауда алдымен ескеріледі.

Диалектиканың жалпы зандары сапына кіретіндер: қарама-карсылықтар бірлігі мен тайталасы заңы, сандық жинақтың сапалық өзгерістерге келу заңы, жоқты жоқка шығару заңы.

Сандық жинакгык сапалық өзгеріске түсу заны да оқу процесінде көрініс береді. Тұлғаның бүкілдей сапалық сипаты сандық жинақтын белгілі деңгейдегі нәтижесі. Санның сапаға ауысуы жоқгы жоқка шығару заңы тетіктеріне сәйкес келеді. Тұлғалық және психиқалық жаңа кұрылымдар адамның өткен кездердегі жинақтаған тәжирибесі негізінде қаланады. Соңғы өмір кезеңдңрінде пайда болған сапалар бұрынғы қалыптаскандарын «жоқка» шығарады. Жоқка шығару тетігі оқу дағдыларының қалыптасу процесінде көрінеді, яғни кейбір әрекеттер көп қайталаулар нәтижесінде күрделі дағдыларға айналады.

Білім беру саласында оқыту процесінің мәні өте зор, өйткені осы кездегі қоғамдық-өндірістік қатынастың дамуы оқудың ғылыми-практиқалық деңгейіне байланысты. Оқыту процесін ұйымдастыру барысында оқушы және оқытушылар ұжымы біржағынан оқыту обьектісі, екінші жағынан оқыту субьектісі болады. Осыған орай оқыту процесінде мұғалімдер мен балалар ынтымактастығы ,олардың шығармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады. Оқытудың субьектісі мен обьектісі арасында әр түрлі байланыстар пайда болады.Оқыту процесінің өзіне тән компоненттері бар. Олар оқытудың мақсаты, мазмүлы, формалары мен әдістері, сонымен қатар нәтижесі. Бұл компоненттер бір-бірімен тікелей байланысты түрде іске асырылады,демек педагогикалық процес сонда ғана татымды нәтиже береді. Оқыту процесінің нәтижелі болуы оның ішкі қозғаушы күштеріне байланысты. Қозғаушы күш деп койылатын талаптармен оларды орындауда оқушылардың мүмкіндігі арасындағы қайшылықты атайды. Егер койылатын талап оқушылардың мүмкіншілігіне, яғни даму дәрежесіне сай келсе, онда қайшылық даму процесінің көзіне айналады.

Оқыту процесінің өзінек тән ерекшеліктері бар. Оқыту процесі тәрбие процесіне қарағанда анағұрлым онай басқарылатын, тез іске асырылатын, нәтижесі тез тексерілетін процес. Мысалы әрбір сабақ үстінде бакылау,жаттығу жұмыстары мен сұрақ-жауаптар аркылы оқушылардың білім іскерлігін, дағдысын тексеріп, тез қорытынды шығаруға болады.

Оқытудың қоғамның мұқтаждығына және байланысты заңдылығы.

Оқытудың, білім берудің және дамудың өзара байланыс зандылықтары.

Жалпы заңдылықтар. Қалаған білім беру процесіне тән болып, оқудың бүкіл жүйесін қамтиды. Олардың арасында аса көп еленетіндері:

Педагогикалық процестің мәні туралы мәселемен бірқатар ғалымдар айналысып, жан-жақты қарастырған.

А.Ф.Кактерев, М.А.Данилов: «біртұтас педагогикалық процес – оқытудың және тәрбиенің бірігуі», деді.

1.2. Бастауыш сынып оқытушысының тәрбие және оқыту әдістерінің ролі

Оқыту әдісі дидактиканың негізгі құрамды бір бөлігі болып табылады. Себебі, оқыту процесі оның мақсаты, мазмұны, әдістері және ұйымдастыру формаларының біртұтастығы болып табылады.

Әдіс деген сөз гректің «metodos» деген сөзінен шыққан. Метод деген ұғым белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны білдіреді. Оқыту әдістері туралы әрбір автор өз анықтамасын береді.

Қысқаша психологиялық-педагогикалық сөздік «әдіс» - мақсатқа қол жеткізетін жол, тәсіл, белгілі жолмен тәртіпке салынған іс-әрекет - деген анықтама береді.

Оқыту әдісі - оқушыларға білім беру және оларды дамыту мақсатында мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жасайтын қызметі қарым-қатынасының тәсіл -амалдары - деген де пікір айтылады.

Оқыту әдістері - оқытушы мен оқушылардың жұмыс істеу әдісі, оның арқасында білім, іскерлік, дағды қалыптасып, оқушылардың дүниетанымдылығы мен қабілеттілігі артады.

Оқыту әдістері - мұғалім оқушылардың бірлесе жасайтын әрекеті.

Оқыту әдістері - мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің барысында білім алу жолдары.

Оқыту әдістері - мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің негізінде білім, тәрбие және таным процесін жетілдіру.

«Әдіске» қатысты анықтамаларда бәріне ортақ пікір: «белгілі бір мақсатты көздеген мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара қарым -қатынас және іс-әрекет»

Олай болса оқыту әдістері - оқытудың мақсат міндеттеріне сай оның мазмұнын оқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал - тәсілдері мен құралдарының жиынтығы болып табылады. Мұғалім оқыту әдістерінің көмегімен оқушыларға білім беріп, олардың тәжірибелік әрекетін ұйымдастыруда өзінің іс-әрекетін оқушылардың таным әрекетіне басшылық етумен байланыстырады.

Мұғалім оқытудың нәтижесін арттыруда оқыту әдістеріне қатысты амал-тәсілдерімен қатар оның құралдарын да пайдаланады.

Оқу құралдарына оқу кітаптары, көрнекі және техникалық құралдар жатады.

І. Оқу кітаптары - оқулықтар оқу - әдістемелік кітаптар, анықтамалар, сөздіктер, есептер жинағы т.б.

2. Көрнекі құралдар - кестелер, сызбалар, чертеждар, суреттер, фотосуреттер, альбомдар, тарихи, эканомикалық -географиялық карталар т.б.

З. Техникалық құралдар - үнтаспа , телеарна, бейнетаспа компьютер т.б.

Сабақтар жүйесінде оқытудың әр алуан әдістерін мұғалімнің пайдалана білуі оқыту процесінің дұрыс ұйымдастырылғандығын сипаттайды. Бұл турасында Л.Н.Толстой былай дейді: «қандай мұғалім болмасын, әдістерді неғұрлым көп білуге тырысуға, оларды көмекші шара ретінде қабыл алуға тиісті. Оқушының сабақ түсінуіндегі қиыншылығының қандайын болса да, оны оқушының кемшілігі емес, қайта өзімнің сабақ оқытудағы кемшілігім деп қабылдауға тиісті. Жаңа тәсілдерді ойлап табу жөнінде өзінің қабілетін дамыта беруге ұмтылуға тиісті».

Сондықтан, әрбір мұғалім сабаққа дайындалу барысында оқу материалын оқушыларға қалай меңгертуге болатыны жайында үнемі шығармашылықпен жұмыс істеуі тиіс.

Оқыту процесінде оқушыларға ғылым негіздеріне сай терең де тиянақты білім беру, оларды адамгершілік рухта тәрбиелеу және дамыту міндеттерін шешудегі мұғалімнің басшылық ету тәсілдері амалдары мен құралдарының біртұтастығын оқыту әдістері демекпіз.

Оқыту әдістерінің көптүрлілігі, оларды топтастыру

І. Оқушылардың таным белсенділігне қарай (М.Н.Сқаткин, И.Я.Лернер):

• 
  түсіндірмелі хабарлау әдісі;
  
• 
  репродуктивтік әдіс;
  
• 
  проблемалық баяндау әдісі;
  
• 
  эвристикалық әдіс.
  

• 
  жаңа білім беру әдісі;
  
• 
  біліктер мен дағдыларды қалыптастыру әдісі;
  
• 
  техникалық құралдармен жұмыс істеу әдісі;
  
• 
  білімді тексеру әдісі;
  

З. Тұтас педагогикалық әрекеттің тәсілдеріне қарай (Ю.К.Бабанский):

• 
  оқу-танымдық әрекеттерді ұйымдастыру:
  
• 
  оқуға ынталандыру;
  
• 
  оқытудағы бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері.
  

• 
  ауызша баяндау әдісі;
  
• 
  есеп шығару әдісі;
  
• 
  өнер құралдарын пайдалану әдісі.
  

• 
  жаңа білімді игеру әдісі;
  
• 
  өзіндік білім әдісі;
  
• 
  проблемалық әдіс;
  

• 
  практикалық әдіс;
  
• 
  көркем әдебиет пен өнер құралдарын пайдалану әдісі.
  

• 
  сөздік немесе ауызша баяндау әдісі;
  
• 
  көрнекілік әдістер;
  
• 
  тәжірибелік әдістер
  

З.Оқыту әдістеріне жалпы сипаттама

Білімді меңгеру қандай жолдармен немесе тәсілдермен іске асса да, оқыту әдістерін таңдау негізінен, білім берудің мазмұны сияқты, оқытудың жалпы мақсаттары және міндеттеріне сәйкес анықталады.

Оқу процесінде білім берудің көздеріне қарай қолданылатын әдістер: Сөздік әдістер: түсіндіру, әңгіме, әңгімелесу, лекция, кітаппен жұмыс.