ПӘН БОЙЫНША ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛДАРМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУ КАРТАСЫ

ДДСҰ анықтамасы бойынша, денсаулық дегеніміз ағзада аурудың не болмаса дене кемістігінің жоқтығы ғана емес, ол табиғи, рухани және әлеуметтік толық аман – есендік. В.П.Казначеевтің жеке бас денсаулығы туралы анықтамасы – денсаулық дегеніміз, ағзаның ұзақ өмір сүру барысында биологиялық және психологиялық әрекеттері мен жұмыс қабілеттілігінің, белсенділігінің, сондай – ақ жас ерекшеліктерінне сай, дені сау ұрпақ жалғастыру қабілетінің сақталуы мен дамуы.

Спорттық медицина – бұл кәсіптік медицинаның аумағына кіретін және денсаулықты нығайту мен сақтауға бағытталған барлық қызметтердің түрі, ауруларды емдеу мен алдын алу сонымен бірге дене шынықтыру және спортпен шұғылданатындардың жаттығу тиімділігін жоғарлату болып табылады.

Сонымен спорттық медицинаның зерттеу объектілеріне барлық спортшылар мен қатар дене шынықтыру жаттығуларымен айналысатын, емдік және сауықтыру дене шынықтыруларымен шұғылданатындардың бәрін түгел қамтиды.

Спорттық медицинаның негізгі мақсаты – адамдардың денсаулығын нығайту мен сақтау, дене шынықтыру және спортпен шұғылданатындардың, аурулар мен патологиялық жағдайлардың алдын алу, дене шынықтыру мен спорттың тәсілдері мен амалдарын тиімді пайдалану, жүктемеден кейінгі қайта қалпына келу үрдістерін қолайландыру және жұмыс қабілеттілігін жоғарлату, өмірінің шығармашылық және белсенділігін арттыру.

Спорттық медицинаның негізгі міндеттері:

• 
  Дене шынықтыру мен спортқа қатысуын қамтамасыз ету (дәрігерлік көрсеткіштерге байланысты);
  
• 
  Спорттық бағдар мен іріктеу сұрақтарына қатысу;
  
• 
  Спортпен және дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылданатындардың қызметтік жағдайын жүйелі түрде бақылап тұру;
  
• 
  Ауруларды, жарақаттарды талдау, барынша ерте диагноз қою, емдеу және алдын алу үшін тәсілдер пайдалану;
  
• 
  Сабақтар мен жаттығулардың тиімді кестелерін әсіресе әртүрлі контингенттерге байланысты;
  
• 
  Практикаға дәрігерлік – биологиялық амалдар мен тәсілдерді апробациядан өткізіп ендіру.
  

Дәрігердің бақылау кабинеті – дәрігерлік – дене шынықтыру қызметінің ең төменгі сатысы. Бұлар емханаларда, оқу орындарында, денешынықтыру ұжымдарында, спорттық ғимараттарда, мекемелердің санитарлық бөлімдерінде ж.б. құрылады.

Дәрігерлік – денешынықтыру диспансерлерінде бұнда жоғары деңгейде ұйымдастырылған, дәрігерлік қамтамасыз етілген, тұрақты және белсенді тексерулер, алдын ала ауруларды айқындау және оның алдын алу, әсіресе жаттығу кезінде, жоғары жетістікке жету үшін қызмет атқарады.
Тексеру сұрақтары: 1. Денені дұрыс қалыптастыру деген не? 2. Спорттық медицинаның атқаратын қызметі қандай? 3.Спорттық медицинаның зерттеу объектілеріне нелер кіреді? 4.Құрамдас бөліктері деген не, және олар қандай құрамдар? 5. Спорттық медицинаның көздеген мақсаттары қандай? 6.Ең басты міндеттері неде?
Әдебиеттер тізімі: 1. : А.Макарова. Спортивная медицина: Учебник. – Советский спорт, 2004. 2. Дунаева З.Қ., Мұстафина Т.К. Студенттердің спорттық медицинадан лабораториялық жұмыстарды өздігінен орындауға арналған әдістемелік нұсқау. – А., 1993. 3. Мұстафина Т.Қ. Спорттық медицина. Оқу құралы. Алматы, 1993, 75 бет. 4. Мұстафина Т:Қ., Амангельдиева Р.Р., Дунаева З.Қ. Патологические состояния и заболевания у спортсменов. Учебное пособие. Алма – Ата, 1986.

2.Тақырыптың аты: Жалпы патология негіздері
Мақсаты: Денсаулық пен аурулар туралы түсінікті студенттерге жеткізу. Аурудың пайда болуы мен өтуі және аяқталуы туралы түсініктер беру.Терминалді жағдайлар деген не солар туралы түсініктері молайту.
Тірек сөздер: Денсаулық, қалыпты жағдай, патологиялық реакция, патологиялық процесс, патологиялық жағдай, преагония, агония, клиникалық және биологиялық өлім.

Негізгі сұрақтар:

• 
  Денсаулық пен ауру туралы түсініктер
  
• 
  Аурудың пайда болуы, өтуі және аяқталуының негізгі түрлері
  
• 
  Терминальды жағдайлар
  

Денсаулықтың негізгі белгілері:

• 
  Құрылысы мен қызметінің сәйкестігі (морфологиялық және қызметтік кемістіктердің жоқтығы);
  
• 
  Ағзаның ішкі ортаны тұрақты деңгейде сақтауы (гомеостаз);
  
• 
  Өте жоғары жұмыс қабілеттілік пен өзін жақсы сезіну.
  

Биология мен медицинада «денсаулық» деген түсінік қалыпты деген категориямен байланысты. Кең мағнада қалыпты – бұл ағзаның өмір сүру жағдайының оптимальды сол берілген ортаға бейімделуі.

Табиғатта аурулардың пайда болуы, өтуі және аяқталуының алуан түрлері бар. Бұл алуан түрліліктің себептері келесі:

• 
  Себеп сипаты;
  
• 
  Патогендік себептердің әсер ету ұзақтығы;
  
• 
  Бұл әсерлердің жиынтықталуы;
  
• 
  ағзаның оған беретін жауабы.
  

• 
  қарапайым;
  
• 
  қарапайым емес (атиптік);
  
• 
  қайталануы (рецидиві);
  
• 
  латентті.
  

Қарапайымды (типическое) өтуі ол егер сол ауруға тән белгілері айқын болса.

Қарапайым емес (атиптік) өтуі белгілі ауытқулармен сипаталады және де онша айқын болмауы мүмкін, абортивті – аурудың тез уақытынан бұрын жазылып кетуі, немесе керісінше өте тез және ауыр өтуі мүмкін.

Рецидивті (қайталануы) өтуі бұл аурудың қайталануы және оның үстіне өрши түсуі, уақытша жоғалғаннан кейін немесе бәсеңсіңуі тіпті тоқтауы (ремиссия) байқалады.

Латентті - аурудың өтуі сырттай байқалмайды, бірақ басқа аурумен қосылған жағдайда асқынуы мүмкін.

Аурудың өту ұзақтығына байланысты аурулардың түрлерін айырады:

• 
  өте ауыр – екі жұмаға дейін;
  
• 
  ауыр – екі жұмадан алты жұмаға дейін;
  
• 
  созылмалы – 6-8 жұмадан жоғары.
  

1. 
   продромальді;
   
2. 
   нағыз қызған кезі (толық дамыған кезі);
   
3. 
   аурудың аяқталуы (соңы, ақыры).
   

Аурудың аяқталуы:

• 
  толық емделуімен;
  
• 
  жартылай емделуімен (тәуір болу – ремиссия);
  
• 
  патологиялық жағдайға ауысуы
  
• 
  өлімге әкеліп соғуы.
  

Терминальды жағдай – ағза қызметінің биологиялық өлімнен қайтуы

Преагония, агония және клиникалық өлім терминальды (аяқталуы) жағдайларға жатады. Бұнда ағзада келесі өзгерістер болады:

1. 
   тыныстың тоқтауы, қанда оксигенация тоқтайды, гипоксемия мен гиперкапния дамиды;
   
2. 
   асистолия (жүректің тоқтауы) немесе фибрилляция (миокардтың ретсіз соғуы, жыбырлауы);
   
3. 
   метаболизмнің бұзылуы, ұлпалар мен қанда толық тотықпаған өнімдердің жиналуы және көмірқышқылының газдық немес газдық емес ацидозы дамиды;
   
4. 
   орталық нерв жүйесінің қызметі тоқтайды, рефлекстер жойылады және мидың биоэлектрлік белсенділігі жойылады;
   
5. 
   барлық ішкі мүшелердің қызметі тоқтайды (сөнеді).
   

Патологиялық тұқымқуалаушылық туралы түсініктерін тереңдету.

Ағзаның реактивтігі дегеніміз ол сыртқы ішкі қоршаған ортаның өмір сүру өзгерістеріне жауап беру қабілетін айтады.
Тірек сөздер: Этиология, патогенез, экзогенді этиологиялық факторлар, Даун ауруы, гемофилия, подагра (буынның ісіп ауруы), экзема, мутациялар, нормергия, гиперергия, гипергия.
Негізгі сұрақтар:

• 
  Этиология және патогенез
  
• 
  Патологиялық тұқымқуалаушылық
  
• 
  Ағзаның реакциясы
  

Сыртқы (экзогендік) этиологиялық себептерге жататындары:

• 
  Механикалық – құбылыстардың немесе денелердің әсерлері, олар өте үлкен кинетикалық қуат қоры бар, ағзамен жанасқанда сыну, созылу, опыру ж.б. туғызады;
  
• 
  Физикалық – әртүрлі қуаттың әсерлері: электрлік (күйю, электрошок), иондалған сәулелер (сәулелермен күйдіру, сәулелер аурулары), термикалық факторлар (жоғары және төмен температуралар – күйіктер, үсіп кету);
  
• 
  Химиялық – қышқылдар, сілтілер, органикалық және неорганикалық улар, ауыр металдар тұздары, гормондар ж.т.б.;
  
• 
  Биологиялық – вирустар, бактерийлер, саңырауқұлақтар, құрттар (гельминттер);
  
• 
  Псигогендік – бұл себептердің ми қыртысыны күш түсіру болып табылады.
  

• 
  Патологиялық тұқымқуалаушылық;
  

Генетикалық көзқарастан барлық аурулар төрт топқа бөлінеді:

1. 
   Тұқымқуалайтын аурулар – себебі ретінде патогендік мутациялардың әсері; сыртқы ортаға байланысты емес.
   
2. 
   Аурулар, бұларға тұқымқуалаушылық себебі ретінде ғана қызмет атқарады, бірақ олардың айқындалуына мутацияланған гендердің әсері болуы керек те соған сәйкес ағзаның жағдайы да, ортаның әсеріде қатар жүруі тиіс. Ондай аурулар көбінесе бара – бара есейген сайын сыртқы факторлардың әсерінен: асыра шаршау, асыра тояттанудан, салқын тигізуден (қант диабетінің кейбір түрлері, буынның сырқырауы (подагра)).
   
3. 
   Аурулар, себебі сыртқы ортаның әсерінен болады, бірақ оның пайда болу жиілігі мен ауырлығы тұқымқуалаушылыққа бейім адамдар болып табылады (атеросклероз, гипертоникалық ауру, жаралар, туберкулез, экзема (есекжем, бөртпе).
   
4. 
   Аурулар, бұнда тұқымқуалаушылқ ешқандай рөл ойнамайды (көптеген жарақаттар, жұқпалы аурулар, күйіктер ж.т.б.). Генетикалық себептері тек патологиялық процесстердің өтуіне әсер етуі мүмкін, тез жазылып кетуіне, бұзылған қызметтердің қайтадан орнына келуіне.
   

Ағзаның реактивтілігі - ішкі және сыртқы ортаның жылжуына ағзаның өмір сүру өзгерістерімен жауап беруі. Олардың келесі түрлері бар:

• 
  Түрімен
  
• 
  Топтық
  
• 
  Жеке бастық
  
• 
  Физиологиялық
  
• 
  Патологиялық
  
• 
  Ерекшелік
  
• 
  Тән еместік
  

Топтық реакция – адамдардың белгілі бір топтары (немесе жануарлардың) сыртқы орта әсеріне барлық өкілдердің ерекше реакциясы. Ол белгілерге жататындары: жасы, жынысы, конститутциональді түрі, белгілі бір нәсілге жатуы, қан топтары, орталық нерв жүйесінің типі (түрі).

Мысалы, ерлерде буын ісігі, жаралар (язва), ұйқы безінің басының қатерлі ісігі, тәж қан тамырларының атеросклерозы, алкоголизм, ал әйелдерде – артрит (буындардың қабынуы), өтте тастың жиналу ауруы, өт қабының қатерлі ісігі, қалқанша бездің қызметінің бұзылуы ж.б.

Жеке бастың реакциясына әрбір адамның сыртқы және ішкі орта факторлар әсеріне жауап қайтару реакциясы.

Физиологиялық реакция дегеніміз ол сыртқы ортаның әрекеттеріне белгілі бір жауап, егерде ағзаның гомеостазы бұзылмаса.

Патологиялық реакция бұл ауру тудыратын себептерге жауап беру ерекшелігі және құрылымдық пен гомеостаздың бұзылу немесе жарақатталуынан болады.

Ерекшелік реакциясы ол ағзаның антигендерге жауап ретінде антиденелер өндіру болып табылады.

Тән еместік (ерекше емес) реакциясы ағзадағы кешенді өзгерістер және сыртқы сеьбептерге жауап ретінде пайда болуы, бірақ иммундық жауаппен байланысты емес.

8.Мутация дегеніміз не? 9.Гемофилия деген қандай ауру?10.Ағзаның реактивтілігі дегеніміз не? 11.Реактивтіліктің қандай түрлері бар?

• 
  Стаз;
  
• 
  Ишемия;
  
• 
  Қан кету;
  
• 
  Инфаркт;
  
• 
  Тромбоз;
  
• 
  Эмболия.
  

Жалпы артериальды гиперемия дегеніміз айналымда жүрген қанның мөлшері әлдеқайда көп болуы мүмкін, бұндай жағдайлар сирек кездеседі.Көбінесе артериальды гиперемия жергілікті патологиялық процесс ретінде болады, белгілі бір аймақтарда қалыпты жағдайға қарағанда қан көбірек келіп, ал кететін қанның мөлшері қалыпты. Оның пайда болу себептері кейбір ұсақ қан тамырларының (артериолдар мен капиллярлар) кеңеюінен мүшенің қызметінің күшеюінен және сонда зат алмасу процесін үдетеді.

Артериалды гиперемияның келесі түрлері бар:

• 
  Ангионевротикалық – қан тамырларын тітіркендіріп кеңейтетін немесе қан тамырларын тарылтатын нервтердің салға ұшырауы;
  
• 
  Коллатеральды – магистральды артериальды қан тамыры бойынша қан ағудың қиындауы;
  
• 
  Постанемиялық – артерия қан тамырлары қысылуынан (ісіктен, қуыстарда сұйықтықтың жиналып қалуы ж.б.), ұлпадағы қаназдылық, бірақ тез жойылып кетуі мүмкін;
  
• 
  Вакатты – барометрлік қысымның азаюымен байланысты айқындалады, мысалы, сүңгуір мен кессондық жұмысшылардың тез жоғары көтерілуінен (жоғары қысымнан), газдық эмболиямен, тамырлардың тромбылануымен және қанқұйылуымен; жергілікті вакаттыгиперемия теріде дәрігерлік банкілер салғанда байқалатын, сиретілген аймақтара бос кеңістіктердің құрылуы;
  
• 
  Қабынудан – оның айқындалуы негізінде ұсақ артериялар мен капиллярларда қанның мол мөлшерде болуы.
  

• 
  Стаз – бөлек капиллярларда, ұсақ артерияларда және веналарда қан ағудың тоқтап қалуы;
  
• 
  Ишемия – патологиялық процесс, белгілі бір мүшеде немесе ұлпада қанның құрамы (көлемі) қалыпты жағдайға қарағанда азаяды. Ишмияның жергілікті түрлеріне жататындар: ангиоспазмалық – қан тамырларыңын тарылып (қысылып) қан тамырларын тарылтатын нервтердің қозуынан болады; абтурациялық – артерия қантамырларының тромбымен немесе эмболиямен бітеліп қалуы; компрессиялық – артерияның ісікпен, жгутпен, іріңмен ж.б. қысылып қалуы.
  

Тромбоз – қаннан тығыз массалардың бөлініп, қан тамырлар қабырғаларында немесе жүрек қуыстарында жиналуы. Сол жиналған массаны тромб деп атайды. Тромбылардың келесі түрлері болады:

• 
  Ақ – тромбоциттерден, фибриннен және лейкоциттерден тұрады; жәй құралады қанның ағысы жылдам болғанның өзінде (көбінесе артерияларда);
  
• 
  Қызыл – тромбоциттер, фибриндер және лейкоциттерден басқа көптеген эритроциттер кездеседі, бұлар қанның жәй ағуына қарағанда тез құралады;
  
• 
  Аралас – жиі кездеседі; құрылысы бірнеше қабат және шұбар болып келеді; ақ та, қызыл да тромбылар кездеседі.
  

Дистрофияның дамуының төрт негізгі механизмін айырады: инфильтрация – жасушалар мен жасушааралық заттарға қаннан зат алмасу өнімдері өте көп мөлшерде келеді; декомпозиция - жасушалар мен жасушааралық заттардан тұратын және соны құрайтын күрделі химиялық қосындылардың ыдырауы; трансформация – бір заттардың екінші бір затқа айналуы (мысалы, белоктар майларға немесе көмірсуларға); бұрмаланған синтез (жинақталу) – жасушаларда және жасушааралық заттарда аномальды (бұларға сәкес келмейтін заттар).

• 
  Клиникалық зерттеу тәсілдері
  
• 
  Параклиникалық зерттеу әдістері (антропометрия)
  
• 
  Дененің термометриясы
  
• 
  Аспаптармен және қызметтік зерттеу тәсілдері
  

• 
  сұрастыру;
  
• 
  физикалық тексеру, дәрігердің сезім мүшелерінің көмегімен жүргізіле-ді;
  
• 
  қарау;
  
• 
  перкуссия (саусақпен соғу);
  
• 
  пальпация (саусақпен сипау);
  
• 
  аускультаия (тыңдау).
  

• 
  антропометриялық;
  
• 
  термометриялық (дененің қызуын өлшеу);
  
• 
  аспаптар мен функциональдық;
  
• 
  сәулелік (рентгенологиялық және магниттік тербелмелі жүйелік);
  
• 
  ультрадыбыстық;
  
• 
  радиоизотопты;
  
• 
  термографиялық (интроскопия, жылу арқылы);
  
• 
  эндоскопиялық;
  
• 
  зертханалық;
  
• 
  қызметтік сынамалар және басқалары.