Педагогика факультеті

    Əсер етудің көзі санасыз  установкалар болғандықтан, санасыз  қалыпқа  келетін экспериментатор іс-əрекетінің  
параметрлерінде көрініс табады. Бұл бірінші кезекте мимика жəне понтамимика (бас үзеу,жымию).Екінші басты 
рольде  сыналушыға  əсер  етудің  «паралингвистикалық»  сөдік  түрі  ,  соның  ішінде:инструкцияны  оқу  кезіндегі 
интонация,  эмоцияналды  тон  ,  экспрессия  жəне  т.б.Жануарларға  эксперимент  кезінде  экспериментатор  оларға 
деген қарым – қатынасын санасыз түрде өзгертуі мүмкін. 
          Экспериментатордың  экспериментке  дейінгі  əсері  ерекше  күщті:  сыналушының  вербовкасы  кезінде: 
бірінші  əңгімелесуде,  инструкцияны  оқу  кезінде.  Эксперименттің  жүру  барысында,эксперимнтатордың 
сыналушыға  деген  назары  маңызды  орын  алады.Эксперименталды  зерттеудің  мəліметі  бойынша  бұл  зейін 
сыналушының іскерлігінің продуктивтілігін жоғарылатады. 
    Дəл  осы  «  бірінші  əсер  эффектісі»  жасалған  образға  сəйкес  келмейтін  барлық  келер  информация  кездейсоқ 
болып қаралуы мүмкін екені  белгілі. 
          Экспеиментатордың  күтуі  эксперимент  нəтижесін  жазған  оның  жазбаларында  айтылады.Эксперимент 
нəтижесін  жазу  барысында  жіберілген  зерттеушінің  қателіктерінің  қарым  –қатынасқа  əсерін  Кеннеди  жəне 
Упхофф талдаған.Эксперимент  « телепатия феноменін» зерттеуге арналған. Телепатияға сенетін жəне сенбейтін 
саны  бірдей  2  топ    адамдар  іріктелінген.Олардан    сыналушының  басқа  сынаушысы  жасаған  «телепатиялық 
жолдауының мазмұнын анықтауға деген талпыныстарының нəтижесін жазып алуды сұрайды. 
       Телепатияға сенгендер анықтады-ң санын орташа 63% көбейткен , ал сенбегендер оны 67% азайтқан. 
       Розенталь  күтудің  эксперимент  нəтижесі  фиксациясына  əсері  мəселесі  бойынша  21  жұмысты 
анализдеген.Нəтижені  жазудағы  қателіктердің  60%  эксперименталды  гипотезаны  нақтылауға  талпыныспен 
шартталған.Басқа  обзорда  да  осы  факт  бекітілген.Күту  дің  əсері  адамдар  əрекетінің  нəтижелерінің 
фиксациясында ғана көрінбейді, жануарларға жасалынатын эксперименттерде де көрінеді. 
        Розенталь  келесі  зерттеуді    жүргізеді.  Он  бірнеше  экспериментаторлардан  эксперимент  барысындағы 
крысалардың  іс-əрекетін  фиксация  жасауды  сұрайды.Бір  топта  экспериментаторларға  «ерекше  ақылды 
крысалармен»  жұмыс  жасайсыңдар  деп  айтылды.Екінші  топқа  олардың  крысалары  «  ерекше  ақымақтар»  екні 
айтылады . Негізінде барлық  крысалар бір популяцияға жатады жəне мүмкіндіктері бойынша бөлінбейді. 
       Соңында крысаларға қойылған баға эксперимнтатор арқылы берілген установкаларға сəйкес келеді. 
    Л.Бергер  экспериментатордың  сыналушының  іс-əрекет  нəтижесін  бағалауда  жіберген  қателіктердің    мынадай 
типтерін көрсетті. 
1.Өте  жоғары  нəтижелердің  төмендеуі.  Бұның  себебі  экспериментаторлардың  сынаушылардың  мəліметтерін 
өзінің  жеке  жетістіктеріне  қосуға  саналы  түрде  талпынуы  болып  табылды.Төмен  нəтижелердің  көтерілуіде  
осыған байланысты болуы мүмкін.Кез-келген жағдайда шеткі нəтижелер орташаға жақындайды сондықтан шкала 
қалыптасады жəне қысылады. 
2.Шеткі  бағалардан  қашу  (төмен  жəне  жоғары  бағалардан).  Бұнда  да  эффект  –  мəліметтердің    орташадан 
жоғарыға топталуы. 
3.Сынаушылардың    бір  өзіндгк  қасиеттерінің    немесе  тапсырманың  мəнділігінің  сериядан  жоғарлануы.  Осы 
установка призмасы арқылы тұлға жəне тапсырманың бағасы шығарылады. 
4. Аналогиялық жағдай тапсырмаға ерекше назар аударылғанда ,эффект қысқа уақытты. 
5.Аналогиялық  жағдай,  бірақ  баға  тұлғаның  өзіндік  қасиеттерінің  қарама-қайшылығы  немесе  байланысы 
концепциясына негізделген. 
6.Нақты сыналушымен эмоционалды байланыс жағдайының əсеріне негізделген қателіктер. 
            Пигмалион эффектісінің бары анық , бірақ ол қаншалықты маңызды? Əр түрлі айтылған  ойлар бар .Соның 
ішінде үш көзқарас бойынша анықтап айтуға болады. 
   Біріншісі  Розенталь  универсалды  фактілерінің  əсер  етулері  ,  егер  олар  кездессоқ  болғанда  7  есе  көп  деп 
тұжырымдайды  .Біржағынан  осы  мəселеге  арналған  барлық  жұмыстың  1/3  эксперемент  нəтижесінде 
эксперементатордың əсері мəнділік денгейінде р=0.95 бекітілген . 
   Екіншісі.  Т.Барбер  жəне  М.Сильвер  бұл  əсерді  мəнсіз  деп  санайды  жəне  олардың  ойынша  психологиялық 
эксперементке  экспериментатордың  əсерінің  көрінуін  анықтауға  арналған  зерттеулер,  жоспарлауда 
қателіктермен,статистикалық шамалардың дұрыс таңдалмауымен жəне эксперементі сауатсыз жүргізуімен жүзеге 
асқан .  
Олар  мынадай  тұжырым    жасайды:  зерттеулерінің  тек  29%-інде  “Пигмалеон  эфектісі”  көрінеді,  ал  бұл  процент 
Розенталь көрсеткеннен белгілі мөлшерде төмен .Үшіншісі . Барбердің көзқарасы бойынша : əсер ету бар болуы 
мүмкін ,бірақ ол нақты эксперементте қандай болатынын айта алмаймыз. 
   Бірақ зертеушілер кішкене нақтырақ тəуелділікті көрсетуге тырысады. 
    Эксперементатордың    “бұрмаланған”  ықпалының  нəтижесі  сұрағына    жауаптың  үш  варианты  мүмкін  екенін 
тағы айта кетеміз. 
    1.Эксперементальды  психологияның  тіршілік  етпейтін  идеалы-эксперементатордың  ықпалы  жоқ  əлде  ол 
тіршілік етпейді . Гипотеза шындыққа аз жақын. 
2.Эксперементатор  тұлғасы  əрдайым  жəне  əрқашан  эксперемент  нəтижесіне  жəне  жүру  барысына  ықпал  етеді  . 
Бұл жағдайда ықпалдық эффектісін өлшеудің  систематикалық қателігі деп есептеуге болады. 
3.Эксперемент типіне, эксперементатор тұлғасына, сынаушы тұлғасына қарай оның ықпалы əр түрлі көрінеді. 
      Осы немесе басқа шарада проблеманы ашатын  көптеген зерттеулер бар. Негізгі фактілерді келтірейік. 

1. 
Нəтижеге  тұлға  типі  жəне  эксперементатор  жағдайы  əсер  етеді:  био  əлеуметтік  сапалар  (жасы,  жынысы,); 
психоəлеуметтік 
сапалар 
(үрей 
денгейі,əлеуметтік 
құптауға 
деген 
қажеттілік, 
агрессивтілік 
авторитарлық,интелект,əлеуметтік статус , досшылдық): 
 Зерттеуші  жынысының  эксперемент  нəтижесіне  жəне  барысына  ықпалы  нақты  анықталған.  Көбіне  кішкентай 
балалар 
əйел-эксперементаторлармен 
ықыласпен 
жұмыс 
жасайды,ересек 
сыналушылар 
ер 
экспериментаторлармен. 
   Сонымен  бірге  Эксперементке  ер-эксперементатордың  қатысуы  сыналушыларды  белсенді  əрекетке 
итермелейді,ал 
əйел-эксперементаторлар”жан 
дүниесін 
ашуға”тілекті 
туғызады,ашық 
болуға 
ұмтылуы,сондықтанда сыналушының мінез- құлқы эмонационалды ашық көріне бастайды. 
  Ықпалдың нақты өлшемін дəл анықтау өте қиын. Көбіне басқа кезеңдердің əсерін алып тастау мүмкін емес:жас 
шамасының,статусының,т.б.  Эксперементатордың  жынысы  əйелдерге  жəне  ерлерге,байларға  жəне  кедейлерге 
əртүрлі əсер етеді. 
Он  сыналушы  біртиіпті  тапсырманы  орындап  жатқанда  маңызды  болуы  мүмкін  жəне  басқа  эксперементтерде-
мүлде маңызды болмауы мүмкін.Бір зерттеу барысында əдістер арсеналын кеңейту мүмкін емес. 
3.Зерттеу  пəні бойынша ерекшеленетін экспериментатордың экспериментке ықпалның  көріну заңдылығы  нақты 
ашылған  (доставерно  выявлено).  Барлық  зерттеулерді  «əлеуметтік  –  биологиялық»  шкала  бойынша  реттеуге 
болады:  əлеуметтік  психологиялық  эксперименттен  (жоғарғы  шкала)  психофизиологиялыққа  дейін  («төменгі» 
шкала).  Психикалық  шынайылықтың  структуралық  деңгейі  қаншалықты    жоғары  болса,  онда  бұл  ықпалда 
соншалықты маңыздырақ. 
        Экспериментатор  тұлғасының  тұлға  психологиясы  жəне  əлеуметтік  психология  бойынша  ықпалы 
максималды,  жəне  психофизиологиялық  жəне  психофизикалық  эксперименттерде,  перцепсия  жəне  сенсорика 
зерттеулерінде  минималды.  «Орташа»  ықпал  «ғаламдық»  индивидуалдық  процестерді  зерттеуде  байқалады  - 
интелектіні, мотивацияны,шешім қабылдауды жəне т.б. 
         Экспериментатордың  эксперимент  нəтижесінде  ықпалын  қадағалаудың  жəне  есепке  алудың  қандай 
əдістерін ұсынуға болады? 
         Психологтардың  шамамен  98%  экспериментатордың  ықпалын  методологиялық  проблема  деп  есептейді, 
бірақ  есепке  алу  жəне  қадағалау  жұмысында  оны  лаборатория  жарларының  түсіне  жəне  жарқырауына  ,  жақсы 
жихаздар санына қарағанда өз қамқорлыққа алады. 
      А.Анастази  дұрыс  жүргізілген  көптеген  зерттеулерде  бұл  факторлардың    əсері  практикалық  түрде  мүлде 
көрінбейді  ,  жəне  оны  минимумға  қарай  жылжытуды  ұсынады.  Егер  бұл  болмаса  ,  эксперимент  шарттарын 
суреттеуде экспериментатордың ықпалын ескеру міндетті түрде қажет . 
          4. Эксперименттатор ықпалын қадағалау əдістерінің көбіне мына əдістері қолданылады жəне ұсынылады. 
1.Зерттеу  автоматизациясы.Экспериментатордың  ықпалы  вербовка  кезінде  жəне  сыналушымен  алғаш 
əңгімелескенде сақталады. 
2.Экспериментатордың  мақсатын  білмейтін  зерттеуге  қатысуы  (бұған  дейінде  талқыланған»екілік  соқыр 
тəжірибе» ) Экспериментаторлар  алғаш зерттеудің мақсаттары жайында ұсыныстар жасайды.Бұл ұсыныстардың 
ықпалын қадағалау қажет. 
3.Экспериментатор  ықпалының  факторын  элиминировать  етуге  мүмкіндік  беретін  жоспарлардың  қолданылуын 
жəне  бірнеше  экспериментаторлардың    қатысуы  .Экспериментатордың  ықпалы  психологиялық  эксперименттке 
кері əсер ететіндіктен, түгелдей шектетілмейді. 
Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 
1. 
Эксперименталды қарым-қатынас дегеніміз не?  
2. 
Экспериментатор; оның тұлғасы жəне іс-əрекетін  ата?  
3. 
Зерттелуші: оның эксперименттегі əрекеті қандай?  
4. 
Зерттелуші тұлғасы жəне эксперименттегі психологиялық ситуация қалай жүреді?  
 
№15 дəріс. 
Тақырып:Тəуелді жəне тəуелсіз айнымалылықтар. 
1. 
Тəуелді айнымалылық. 
2. 
Тəуелсіз айнымалылық. 
3. 
Айнымалылықтардың арқатынасы. 
4. 
Айнымалылықтарды бақылау. 
 
Мақсаты: 
Тəуелді 
айнымалылық, 
тəуелсіз 
айнымалылық, 
айнымалылықтардың 
арақатынасы, 
айнымалылықтарды бақылау жөніндегі білімдерді меңгерту 
 
1.Экспериментатор    екі    құбылыстағы  А  жəне  В  себепті  байланыстардың  болжауын    тексереді.    «Себептілік  » 
түсінігі ғылымда   күрделі  құбылыс болып табылады. Екі құбылыс байланысу себебінің эмперикалық  белгілері 
бар. Бірінші белгі – себептің бөлінуі . Ұқсас  обьектімен салыстырғанда, егер зерттеуші  эксперименттен   кейін 
обьектідегі   өзгерісті байқаса, онда эксперимитатор объектінің эсперимент əркетінде өзгеруіне себеп болды деп 
айта алады. Қолда бар əрекетті жəне объектілерді салыстыру қорытындыға  қажетті шартталған құбылыс. Екінші 
белгі – екі айнымалылық арасындағы