Педагогика факультеті

болуы қажет. Рандализация техникасы жиынтықтың  барлық өкілдеріне индекс беріледі , ал содан кейін топтарға 
кездейсоқ таңдау жүреді, экспериментке қатысу үшін қажетті сандар беріледі. Бұл жағдайда үш топ болады: 
1.  Барлық жалпы жиынтық. 
2.  Таңдау жүргізген рандализация тобы. 
3.  Эксперименталды рандализировты таңдау.  
Таңдауға деген бірден-бір талап – репрезентативтілік. Таңдау сапалы жəне сандық жағынан жалпы жиынтықты, 
популяцияда болатын негізгі потенциалды зерттеушінің негізгі типін көрсетуі қажет. 
     Зерттеушілер  эксперименталды  жəне  бақылау  топтарына  дұрыс  бөліну  қажет,  барлық  топтар  эквивалентті 
болуы үшін.   
1.экспериментті жүргізу адамнан тек қана білім мен дағдыны ғана емес, экспериментке деген қабілеті де талап ететін 
зерттеудің жауапты бөлігі болып табылады. Кез келген ең жақсы ой болса да, оны экспериментті жүргізу барысымен 
бұзуға болады. Эксперимент барысында зерттеуші зерттелушімен əсерлесу процесін ұйымдастырады, нұсқау береді. 
Кейде ол зерттелушіні эксперимент соңында əңгімеге шақырады. 
Кез  келген  жағдайда  эксперименттегі  зерттелушінің  əрекеттерінің  қосымша  белгілерін,  оның  эмоциональды 
реакцияларын  тіркеу  қажет.  Аяқтаушы  маңызды  кезде  бұл  постэкспериментальды  интервью.  Эксперимент 
аяқталған соң зерттелушімен əңгіме жүргізіп, оған зерттеуге қатысқаны үшін рахмет айту қажет.  
2.зерттеудің келесі кезеңі – статистикалық өңдеу əдісін таңдау, оны жүргізу жəне нəтижені интерпретациялау. 
   Көбіне  мəліметтерді  өңдеу  əдістері  экспериментті  жоспарлау  кезінде  немесе  одан  да  ерте  экспериментальды 
гипотезаны шығарған кезде таңдалады. Экспериментальды гипотеза статистикалық болып ауысады. 
   Статистикалық  бағалар  бақыланушы  жəне  экспериментальды  топтың  нəтижесінің  ұқсастықтары  мен 
айырмашылықтары туралы ақпарат береді. 
қорытындылар жəне нəтижені интерпретациялау зерттеу циклін аяқтайды. Экспериментальды зерттеу қорытындысы 
айнымалылар арасындағы тəуелділік туралы гипотезаны дəлелдеу немесе жоққа шығару болып табылады. 
   Статистикалық гипотезаны дəлелдеу, бірақ экспериментальды гипотезаның қолданудың шешуші, бірақ жалғыз 
аргументті емес. Зерттеуші өзінің қорытындысын өзге авторлардың қорытындыларымен салыстырып, мəліметтер 
арасындағы өзгешіліктер мен ұқсастықтар туралы гипотеза шығарады. 
зерттеудің  соңғы  өнімі  ғылыми  есеп,  мақала  жазу,  монография,  ғылыми  журнал  редакциясына  хат  жазу  болып 
табылады. 
Ғылыми  жұмыс  жазудың  белгілі  бір  талабы  болады,  қорытындыны  көрсетудегі  көрнекілеу  жəне  мазмұндық 
құрылымы. 
   Қорытынды  шығару.    Экспериментальды  зерттеу  белгілі  бір  схемада  жасалады.  Оның  өткізілуіндегі  негізгі 
этаптар:  мəселе  қою  жəне  болжамды  ұсыну,  əдістеме  құру,  аппаратура  таңдау,  зерттелушілерді  таңдау, 
айнымалыларды  бақылау  үшін  жоспар  қүру,  эксперимент  өткізу,  қорытынды  өңдеу  жəне  интерпретация  жасау, 
,ылыми есепті дайындау. 
   Зерттеу аяқталды деп есептеледі, егер экспериментальды гипотеза тапсырылған сенімге жеткен кезде, жетпеген 
кезде, ал зерттеу қорытындысы ғылыми қоғамға сай формада көрсетілсе. 
1. 
тест  тиімділігі-  экспериментальды  əсер  етудегі  зертелушінің  қабылдауына  тестілеу  арқылы  əсер  етудің 
төмендеуі  немесе  жоғарылауы.  Мысалы,  оқушының  білімін  алдын  ала  бақылау  жаңа  оқу  материалына 
қызығушылығын жоғарылауы мүмкін. Генеральды жиынтық алдын ала тестілеуде əсер етпейді, қорытынды оған 
репрезентативті емес болуы мүмкін. 
2. 
зерттеу жүргізудегі жағдай. Олар зерттелушінің экспериментке реакциясын шақырады.. 
3. 
экспериментальды  əсер  етудің  мазмұны  мен  таңдау  факторларының  өзара  əрекеті.  Олардың  ізі  – 
артефакторлар. 
4. 
экспериментальды  əсер  етудің  интерференциясы.  Зерттелушілер  есі  мен  оұуын  меңгереді.  Егер 
эксперимент бірнеше сериялардан тұрса, онда бірінші əсер ету олар үшін із-түссіз болады жəне соңғы əсер етуден 
тиімділіктің пайда болғандығы айтылады. 
   Сыртқы валидтіліктің бұзылуының үлкен себебі психологиялық эксперименттің ерекшеліктерімен байланысты, 
эксперименттегі  психологиялық  зерттеуге  қатысатын  адамның  ерекшелігі  өзге  жаратылыстану  ғылымының 
мамандарымен жүзеге асады. 
   Тестілеу  процедурасының  өзара  əрекеті  мен  экспериментальды  əсер  етудің  мазмұнын  алғаш  анықтаған  1949 
жылы  Р.Л.Соломон  болып  табылады.  Оқушыларға  жүргізілген  зерттеу  бойынша  алдын  ала  тестілеу  оқудың 
тиімділігін төмендеткен. əлеуметтік жағдайды зерттеу көрсеткендей алдын ала тестілеу жеке тұлғаға əсер еткен, 
ал Ховленд экспериментінде керісінше фильмдердің əсер етуін сендіру əлсіз болған. «топ құрамының өзара əсері 
мен əрекеті» экспериментке кездейсоқ қатысатын зертелушілерге байланысты. Реакция 2 типті болуы мүмкін: өз 
еркімен  келгендердің  «өзара  əрекетке  душар  болуына»  дайындық  жəне  бас  тарту,  экспериментке  қатысушының 
негативті реакциясы. Зерттеуге қатысуға тек интеллектуальды дарынды адамдар келісуі мүмкін. 
   Кэмбелмен  келісе  отырып,  сыртқы  валидтілік  проблемасы  эксперименттің  репрезентативтілігі  ретінде 
шынайылыққа  қатысты  рұқсат  етілмейді,  индукция  яғни  қарым-қатынас  ешқашан  толығымен  обьективті 
болмайды.  
  Сыртқы  валидтілік  проблемасы  эксперименттегі  ситуацияның  адеквадтылығы  ретінде  оның  «алғашқы  бейне» 
өмірлік ситуациясы логикалық жəне математикалық əдістерге рұқсат етілмейді: олар ситуацияны тұтас бейнелеу 
үшін барлық ғылыми психологиялық білімнің жиынтығын талап етеді. 
 Экспериментальды таңдау. 

Зерттеу  обьектісін  таңдау  –  психолог  алдында  тұрған  тəуелді  жəне  тəуелсіз  айнымалықтарды  анықтағаннан 
кейінгі  тапсырманы  шешу.  Қолданбалы  зерттеуге  психолог  еркіндігі  обьект  басынан  анық  болған  кезде 
шектеледі. 1977 жылы Ярослав университетіндегі психология жəне биология факультетінің болашақ студенттері, 
əріптестер тобымен операторлардың кəсіби негізгі сапаларының құрылымын зерттеу болды. 
   Зерттеу  мақсаты  таңдау  жүйесінің  жəне  операторларды  жетілген  рекомендациянын  өндеу  болады.  Тандау 
құрамы  Ярославтық барлық темір жол операторлары анықтады. Бірақ қорытынды əртүрлі қалауы жұмыс істейтін 
операторларға таратылуы қажет.  
  Кей жағдайда психолог зерттеу мақсатына сəйкес келетін объектіні таңдауға еркі бар. 
Психологикалық  зерттеудің  идеалды  объектісі  индивид  немесе  топ  болуы  мүмкін.  Бірінші  жағдайда  жалпы 
психологикалық  экспериментті  айтса,  екінші  жағдайда  -  əлеуметтік  психологикалық  эксперимент.  Бірақ  нақты 
экспериментте тек реальды объект өз сипаты бойынша идеальды объекттігі сəйкес келмеуі мүмкін, сонмен қатар 
оның  қатысуы бойынша алынған қорытынды да басқа объекттерде қолдауы қажет. 
  Эксперимент  бір  зерттеушіге  немесе  топқа  өткізіледі  əлеуметтік  психологикада        бұл  1  топ  жəне  көп  топ  – 
«топтағы топ» болады.  
Эксперимент 1 зерттеушіге өткізіліді:  
      1.Зерттеу көлемі бойынша шексіз жəне көптеген эксперименттальды сыннан тұрса.  
  2.Зерттеуші – уникальды объект, мысалы, дарынды музыкант немесе шығармашылық дарынды шахматшы. 
  3. Зерттелушіден зерттеу кезінде ерекше канпетенттілік талап етілсе. 
  4.  Зерттеуді  өзге  зерттелушінің  қатысуымен  қайталап  өткізу  мүмкін  емес.  1  зерттелушіге  өткізілетін 
экспериментте  ерекше  эксперименттальды  жоспар  құрылған  кқбіне  зерттеу  эксперименталдық  топпен  жүрді, 
мұнда зерттеу объектісі əртүрлі топшаларға бөлініп, топтастырылады. 
Дизайн эксперименттальдық топтың негізгі  4 түрімен көрсетіледі: 
1.Нұсқауында зерттеу əртүрлі 2 топпен жүргізіледі. Түрлі шарт қойынатын экспериментталдық топтар ғана колдайды. 
2.Нұсқауында  зерттеу  1  топпен  ғана  жүргізіледі.  Олардың  əрекеттері  экспериментталдық  шарттарда  жəне  бақылау 
шартында үйретіледі. Бақылауды колдау мүмкіндігі болмағанда тек экспериментталдық топтар ғана қолдайды. 
3.«Жұпталған дизайн »əдісі арқылы топты құруға болады. 
4.Нұсқау аралас болып табылады. Мұнда барлық топқа əртүрлі шарттар қойылады. 
 Сонымен, зерттелушіні таңдауды əртүрлі стратегиялар көмегімен жүзеге асады. 
  Топтарды құрудың 6 стратегиясы бар: 
1.Рандомизация. 
2.Жұптық бала таңдау. 
3.Стратометрикалық таңдау. 
4.Жақын модельдеу 
5.Репрезентативті модельдеу. 
6.Реальды топты тарту. 
  Топқа зерттелушіні тартудың 2 негізгі типі бар: а.таңдау, б. бөлу. 
  Бөлек  проблема  –  экспериментталды  таңдаудың  саны.Мақсатқа  жəне  мүмкіңдікке  байланысты  ол  1 
зерттелушіден көптеген 1000 адамға дейін барады.  
Бөлек топтағы зерттелуші саны (бақылау немесе экспериментталды) негізінен экспериментталды зерттеушіде 1- 
100 адамға дейін қатысады. Салыстыратын топ саны кем дегенде 30-35 адам ұсынылады: корреляция коэфиценті 
0,35-дан жоғары, бұл санда зерттелуші мəні а=0,05-ге тең. 
Экспериментталды айнымалық жəне оны бақылау тəсілі. 
Экспериментатор А жəне В құбылыстарының себептік байланысының гипотезасын тексереді. «себептілік»ұғымы 
ғылымда  ең  күрделі  түсінік  болып  табылады.  2  көріністің  арасындағы  себептік  байланыстың  бірнеше 
эмпирикалық белгілері бар: 
 1  белгі:  Себептің  бөлінуі  немесе  зерттеудің  сол  уақытта  немесе  зерттеу  себептінің  алдын  алу  болып  табылады. 
Егер  зерттеуші  эксперимент  барысын  талдағаннан  кейін  зерттеу  объектісінен  ешқандай  əсерге  ұшырамаған 
объектілерге қарағанда өзгеруі байқалады. 
 2  белгі:  2  айнымалылар  арасындағы  статистикалық  байланыс.  Тиісі  айнымалықтық  өзгеруі  жиі  айнымалықтың 
өзгерумен жүзеге асуы керек. 
Айнымалықтар  арасында  сызықтық  корреляция  байқалуы  тиіс  немесе  сызықтық  емес  корреляция  байқалады. 
Корреляцияның  болуы-  себепті  зерттеу  байланыс  жүйесін  қорытынға  жеткіліксіз  жағдай,  өйткені  ол  кездейсоқ 
немесе шартталған 3-ші айнымалылық арқылы болып табылуда болуы мүмкін. 
 3  белгі:  себепті-зерттеу  байланысы  тіркенеді,  егер  экспериментталды  процедура  А  жəне  В  байланысының 
түсіндіру мүмкін шығарады, өзге барлық альтенативті себептінің В құбылысының пайда болуын шығарады.  
  Құбылыс  арасындағы  себепті  байланысының  экспериментталды  гипотезасы  келесі  тексерулер  арқылы  жүзеге 
асады.  Экспериментатор  бастанатын    себепті  модельдейді,  ол  эксперименттің  əсері  ретінде  көрінеді,  ал  зерттеу 
объектісі  жағдайдың  өзгеруі  ол  қандай  да  болмасын  өлшеу  құралының  негізінде  тіркеледі.  Экспериментталды 
əсер  тəуелсіз  айнымалының  өзгеруінің  себебі.  Экспериментатор  зерттелушіге  түрлі  деңгейдегі  дыбыстық 
сигналдар беру арқылы оның психикалық жағдайларын өзгертіп, ол сигналдарды естиді немесе естімейді. Ал бұл 
түрлі моторлы жəне вербалды жауаптар арқылы білінеді. (Мысалы, «ия»-«жоқ», «естимін», - « естімеймін»). 
Экспериментталды  жағдайдың  інінкі  айнымалығын  экспериментатор  бақылауы  керек.  Ішкі  айнымалығын 
арасында: