Педагогика факультеті

эксперименттік    ықпал  жасалады,  ал  əрекеттің  өзі  оның    табиғи  түрінде  бақыланады.  Психолдогиялық-
педогогикалық  зерттеулердің  мəселелерін  шешетін  табиғи  экспериментті  психологиялық-педагогикалық 
эксперимент деп атайды.  
   3.Адам  психологиясын  өзгертетін  жəне  оған  əсер  ететін  амал  ретіндегі  эксперимент,  қалыптастырушы 
эксперимент 
деп 
аталады. 
Қалыптастырушы 
эксперимент 
психикалық 
жаңа 
құрылымдардың 
психологиялықпедагогикалық    амалдардың  қалыптасуының  жобасы  мен  моделінің  мазмұныны  жəне  оларды 
қалыптастыру жолдарын болжайды. Балалармен оқу танымдық жұмыс жасау үрдісі кезіндегі сəйкес психикалық 
жаңа  құрылымдардың  шығу  заңдылықтары  мен  шарттары  зерттеледі.  Қалыптастырушы  эксперименттің  негізін 
салушылардың бірі В.В. Давыдов. Қалыптастырушы эксперимент – балаларды оқыту мен тəрбиелеудің дамушы 
эксперименттік  əдісі.    Соынмен  қатар  ол  зерттелушіге    зерттеушінің  белсенді  əсер  етуі  арқылы  баланың 
психикасында  өзгеріс  ендіру  əдісі  болып  табылады.  Ол  эксперимент  пайда  болған  құбылыстарды  тізіп  қана 
қоймай  арнайы  ситуациялардың  ұйымдастырылуы  нəтижесінде  заңдылықтарды  ашып,  миханизмін, 
динамикасын,  психологиялық  даму  тенденциясын,  тұлғаның  қалыптасуына  жағдай  жасайды.  Сондықтан  да 
психологияда бұл эксперимент түрі жағдайды анықтауға, принциптерді, баланың тұлғалық даму  жолын  анықтап 
оқу –тəрбие процеснің  тиімді əдістері арқылы  жетілдіруді көздейді.  Қалыптастырушы эксперименттің синонимі 
болып тəрбиелеуші, үйретуші, генетикалық- моделдеуші, психиканы белсенді дамытушы, жаңадан құрастырушы 
жатады. 
Жеке адамның ұзақ уақыт бойынша бақылау ауру тарихы болып табылады.  
Бұл  жұмыс  клиникалық  медцина  диагностика    анықтауда  психологиялық  мəселені  жағдайында  жүргізіледі.  Бұл 
əдіс ауру тарихында психологиялық ид ауытқушылығы бар жəне проблемалық ауру бар пациентардың  орлардың 
өмір тарихы диогнозын анықтауда жəне диогнозда психологиялық  теорияны  жүзеге асаырады. 
   Дəрігерлер ауруды өмірлерінде не болғанын анықтау олардың өткен өмірін еске түсіру арқылы олардың жақсы 
танитын  адамның  таныстар  арқылы  автобиография  жəне  география  құжаттар  кез-келген  информация 
психологиялық тестілеу арқылы анықтаған жағдай пайдаланады. 
Дəрігер оның қазіргі жəне өткен өміріндегі өткен қиындықтар анықтау үшін қолданыды. 
  Ауру  тарихын  білу  дəрігердің  пациентпен    жұмыс  жасауда  үлкен  роль  атқарады.Клиникалық  ойлау  мақсаты 
жүзеге асады. 
   Мыс: Фрейдтік психодинамикалық теориясы жекелеген клиникалық жағдай анықталады. Фрейд жəне олардың 
психоаналитик  əріптестері  жылдар  бойынша  терең  əртүрлі  жағдайды  зерттеді.  Мыс:  Ерте  балалық  шақты  еске 
алу түс көру фантазия денелік аурулар көреалмаушылық. 
  Фрейд клиникалық жағдай анықтағанда адамның жеке өмірін сонымен қатар теориялық жағдай зерттеді. Осыған 
сəйкес Марл Роджерс адамның феномикалық зерттеуде клиникалық ауру  тарихына көп арқа сүйеді. 
 Мыс: 15 өлім жазасына кесілген адамның ауру тарихы алуға болады. 
  Олардың барлық кондидатуралары барлығы тəжірибе жасауға алынған.  
Олардың бір таңғарларлық жағдай 15 адам барлығында миынан ауыр жарақат алғандығы анықталды.   
   Гарвардтың  психологиялық  клиникасында  Генер-мюри  жүргізген  топ  адамдары  өмірінде  жүргізген  əдістерді 
көрсетті. Гарвардский персоналагия деп аталған тəжірибе ер адамдармен колледж студенттер арасында жүргізді. 
Олардың мақсаты конфликті бағалау жəне іс-əрекет анықтау болды. 
  Эксперимент  əдісін  жүргізу  барасында  себепті-ізденушілік  қарым-қатынас  байланысын  қалыптастыру  басты 
тəсіл болып табылды. Сол себепті эксперимент 
əдісін  тұлғаны  зерттеуде,  ортақ  сұрақты  меңгеруде  таптырмайтын    стратегиялық    əдіс  болып  есептеледі. 
Эксперимент əдісін  түсіну  кілті жəне (айырма) олардың басты айырмашылық  клиникалық жағдайларды зерттеу 
арқылы жəне  корреляциялық əдіс мынадан  көрінеді: біріншіден зерттеуші алғашқы сəттен бəрін меңгеріп алуы 
керек жəне басқа керекті қызықтыратын əсерлерді байқау.  
   Тəуелсіз өзгеру- бұл жағдай зерттеуші жедел түрде өзгертуі оның өзгеруінің басқа көріністе əсерін бағалау үшін  
   Тəуелділік  өзгеру –бұл суьбектнің кез-келген тəртібін, бақылау немесе мөлшерлеу тəуелсіз өзгеру іс-əрекетіне 
жауап  ретінде əсере етеді. 
        Тəуелділік өзгеру, тəуелсіз өзгертудің функциясы  болып табылады. 
     Эксперименталды  əдістің  логикасы  қарапайым,  іс  жүзінде  бұл  процестің  жүруі  күрделі.  Жақсы 
ұйымдастырылған  эксперимент көптеген факторларды есепке алып жүргізіледі, алатын нəтежесінің дəлдігі мен 
ғылымилығы  əсер  етеді.  Тəжірибе  көрсеткендесі,  барлық  өзгерулер  мен  жасалған  жағдайлар  біздің 
зерттеулерімізгн қандай да бір күшті əсер береді. Эксперимент барысында бір қалыпты байланыс деңгейін сақтау 
керек.    Эксперимент  əдісінің  көп  қолданылатын  түрі  обьектіні  əртүрлі  (  эксперимент)    күтпеген 
экспериментталды жағдайға енгізу немесе топқа қосу. 
  Күтпеген топқа болу – барлық обьект (тең мүмкін) кез-келген жағдайға  немесе топқа жүргізілетін эксперимент 
кезінде  тең  мүмкіндік беріледі. Бұл жағдайда зерттеуші зерттеушінің барлық мінез-құлқын анық білетіне сенімді 
болуы  керек,  жүргізілетін  эксперименттің  жүзеге  асуы    саған  байланысты  (  жақсы  интелектісі  т.б.)  топқа  болу 
кезінде тең мүмкіндік беріледі.  
Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 
1.  Психологиялық эксперимент дегеніміз не?  
2.  анықтау қалай жүзеге асады?  
3.  Пилотажды, диогностикалық, қалыптастырушы эксперимент қалай жүреді?  
 

    №14 Дəріс. 
Тақырып:Тұлғалық фактордың экспериментальды зерттеулерге əсері. 
1. 
Экспериментальды қарым-қатынас. 
2. 
Экспериментатор; оның тұлғасы жəне іс-əрекеті. 
3. 
Зерттелуші: оның эксперименттегі əрекеті. 
4. 
Зерттелуші тұлғасы жəне эксперименттегі психологиялық ситуация. 
Мақсаты: Экспериментальды қарым-қатынас, экспериментатор; оның тұлғасы жəне іс-əрекеті, зерттелуші: 
оның  эксперименттегі  əрекеті.  зерттелуші  тұлғасы  жəне  эксперименттегі  психологиялық  ситуация 
жөніндегі білімдермен студенттерді қаруландыру.  
 
1.  Классикалық  ғылыми  шынайы  эксперимент  нормативті  позицияда  теориялық  түрде  қарастырылады:  егер 
экспериментальды  ситуациядан    зерттеушіні  жойып,  автоматқа  айырбастау  мүмкін  болса  ,  онда  эксперимент 
идалдыға сəйкес келер еді. 
         Өкінішке немесе бақытқа орай, адам  психологиясы бұны жасау мүмкін емес дисциплинаға жатады.Ізінше, 
психолог мынаны ескеруге тиісті: кез-келген экспериментатор соның ішінде ол өзі –адам  жəне адамдық оған да 
тəн. Бірінші кезекте қателіктер, яғни эксперимент нормасынан ырықсыз ауытқуы. Қателіктермен іс шектелмейді 
–оларды  кейде  тузеуге  болады.  Басқа  іс  –эксперименталды  ситуацияның  жүру  барысына  əсер  ететіні  жəне  іс-
əрекетінің  санасыз  психикалық  регуляция  ізі  болып  табылатын  экспериментатор  əрекетінің  тұрақты 
тенденциясы. 
          Эксперимент,  соның  ішінде  психолог  физикалық  кез-келген  басқа  зерттеуші  арқылы  кері  өңделуі  тиіс. 
Сондықтан  оның  жүргізілу  схемасы  (эксперимент  нормасы)  максималды  түрде  обьектелеуге  тиіс,  яғни  өңделу 
нəтижесі профессионалды экспериментатор əрекеттеріне ішкі жағдай немесе оқиғаға тəуелді болмауы керек. 
           Іскерлік  тұрғысы  позициясынан  эксперимент-  зерттелушінің  психикалық  ерекшеліктерін  анықтау  үшін. 
Оның  іскерлік  шарттарын  өзгерте  отырып  зерттелушіге  əсер  ететін  экспериментатор  əрекеттері.Эксперимент 
процедурасы  экспериментатордың  белсенділік  деңгейінің  дəлелі  қызмет  атқарады:  ол  зерттелушінің    жұмысын 
ұйымдастырады,  оған  тапсырма  береді,  нəтижелерді  бағалайды  ,  эксперимент  шарттарын  түрлендіреді, 
зертелушінің əрекетін  жəне оның іс-əрекетінің нəтижесін тексеріп отырады. 
            2.Əлеуметтік  психологиялық  көз-қарас  бойынша  экспериментатор  жетекшінің,  мұғалімнің  ,  оның 
инициаторларының рольін атқарады, зертелушіні орындаушы,оқушы,бағынушы қызметін атқарады. 
             Эксперимент схемасы , егер оны экспериментатор əрекеті ретінде қарастырса, необихевиоризм модельіне 
сəйкес  келеді:стимул-аралық    үзіліс  –реакция.  Экспериментатор  зерттелушіге  тапсырма  береді,  зерттелуші 
(аралық үзіліс) оларды орындайды. Егер  зерттелуші өз гипотезасысының дəлдігіне,  орындалуына қызығушылық 
білдірсе , онда ол сыналушының «гипотеза мен жұмыстануына» қол жеткізе отырып , тек эксперименталды топқа 
күшейтілген  шарттар  жасай  отырып,  эксперимент  барысына  жəне  мəліметтер  интерпретациясына  күйзеліс 
енгізеді.  Экспериментатордың  мұндай  əрекеттері-артефактардың  көзі.  Америкалық  психолог  Р.Розенталь  бұл 
көріністі  грек  мифологиясының  кейіпкері  Пигмалионың  құрметіне  «  Пигмалион  эффекетісі»  деп 
атайды.(Мүсінші  Пигмалион  əсем  қыз  Галатейдің  мүсінін  жасайды.Оның  сұлу  болғаны  сонша,  Пигмалион 
Галетиаға ғашық болып қалады жəне құдайдан мүсінді тірілтуді жалбарынып сұрайды. Құдайлар оның сұрауын 
қабыл алып,қыз тіріледі). 
               Теорияның нақтыланғандығына қызығушылық білдірген зертеуші, оның нақтылануына өндіріссіз əрекет 
етеді.Бұл  эфектіні  қадағалауға  болады.  Бұл  үшін  зерттеудің  жүргізілуіне  оның  мақсатымен  гипотезасын 
білмейтін  ассистент  экспериментаторды  тарту  керек.  Толыққанды  қадағалау  –эксперимент  авторының 
гипотезасына  сыни  қатынас  жасайтын  басқа  зерттеушінің  нəтижелерді  тексеруі.  Бірақ  бұл  жағдайдада  біз 
артефактылардан қорғансызбыз, өйткені қадағалаушыларда эксперимент авторы сияқты күнəхар адамдар. 
Басты  проблема-экспериментаторлар  мотивациясының  айырмашылығы.Тіпті  егер  олардың    бəрі  жаңаны  тануға 
ұмтылсада,  олардың  тану  жолдары  ,  құралдары,  мақсаттары  əртүрлі.Сонымен  бірге  зерттелушілер  жиі  этно 
мəдени ортаға жатады. 
    Сонымен  қатар  барлық  экспериментаторлар  «идеалды  зерттелушіні»  армандады.  «Идеалды  зерттелуші» 
психологиялық  сапаға  сəйкес  қасиеттерді  иемденуі  керек:тəртіпті,  жинақы,  экспериментатормен  бірге  əрекет 
істеуге  ұмтылғыш:жұмыскер,достыққа  ұмтылғыш,  агрессивті  емес  жəне  негативизмнен  айрылған  болуы 
тиіс.»Идеалды  зерттелуші  моделі»  əлеуметтік-психологиялық  көзқарас  жағынан  толығымен  идеалды  бағынушы 
жəне идеалды оқушы моделіне сəйкес келуі керек. 
        Ақылды  экспериментатор  бұл  арманның  орындалмайтынын  түсінеді.Егерде  зерттелушінің  мінез-құлқы 
зерттеуші күтпеген жерден экспериментте ауытқығанын байқаса, онда ол зерттелушіге дұшпандық əлде жек көру 
сезімін тудыруы мүмкін. 
Пигмалион эффектісінің нақты көрінуі қалай ? 
       Экспериментатордың  күтуі  зерттелушінің  мінез-  құлқын  модифицирлейтін  санасыз  əрекетке  алып  келуі 
мүмкін.Зерттеуші  тұлғасының  зертеу  барысына  əсеріне  байланысты  проблемасы  бойынша  белгілі  специалист 
Розенталь,  мынаны  анықтады,  эксперимент  нəтежесінде  экспериментатордың  белгілі  бір  əсері  мынада 
бейнеленді:оқытудағы эксперименттерде, қабілет диогностикасында, психофизикалық зксперименттерде реакция 
уақытын  анықтауда,  проективті  тесттарды  жүргізу  кезінде  (Роршах  тесті),еңбек  ісінің  лабораториялық  
зерттеулерінде ,əлеуметтік перцепцианы зерттеу кезінде. 
        Эксперимнтатордың күтуі  сынаушыға қандай жолмен беріледі?