Педагогика факультеті

қолда  бар  деп  статистикалық  байланыстары.  Бір  айнымалылықтың  өзгеруі  екінші  айнымалылықтың  өзгеруіне 
алып келеді. Басқаша айтсақ, екі 
айнымалылықты сызықты корреляция немесе сызықтық емес корриляция бақылау қажет. 
Қолда  бар  корреляция  нəтижесіндң  себептілік  байланыстардың  шарттары  жеткіліксіз,  яғни  байланыс  кездейсоқ 
немесе  үшінші  айнымалылықты  шартталған  болуы  мүмкін.  Үшінші  белгі  себептіліксіз  байланыс  тірнеледі,  егер 
эсперименталған  процедура  басқа  мүмкіндіктерді  қосып,  А  жəне  В  байланыс  түсіндірсе  жəне  басқа  да 
альтернативті себептердің В құбылысында шығару эсперименталдық əрекетте тіуелсіз айнымалылықтың өзгеруі 
тəуелді,  айнымалылықтың  өзгеруіне  себеп  болады.  Экспериметатор  зертелуіне  əр  түрлі    алдыңдағы  қатты 
сигналдар береді жəне ол оның психикалық жағдайын өзгертеді, зерттелуінен сигналды естейді немесе естімейді, 
бұл əр түрлі материя немесе верболды жауаптарға алып келеді («ия»,-«жоқ», «естіп тұрмын – естімей тұрмын») 
эксперименталдық жағдайдағы сыртқы айнымалылықтарды экспериментатор бақылау қажет. 
Сыртқы  айнымалылыөтан  мыналар  бөлінеді:  1)  кеспекті  айнымалықтар,  систематикалық  араласуды 
жалғастырып,  сенімсіз  мəліметке  алып  келеді.  2)Қосымша  айнымалылық  себеп  арасындағы  байланыстарды 
білуге арналған. 
Зертеушілер  тəуелсіз  айнымалылықтың  əртүрлі  өзгешілігін  көрсетті  олар  сапалық  жіне  сандық  болады.  Тəуелді 
айнымалылықтардың арасында базистікке бөлінеді. Базистік айнымалылық – бұл жалғыс тəуелді айнымалылық, 
яғни тəуелсіз айнымалылыққа ісер етеді. 
2.Жетеуші тəуелсіз айнымалылықты алға түсіруге талпыну қажет. Экспериментте осы шарт орындалса, онда оны 
жаңа эксперимент деп атайды. Бірақ экспериментке кірерде бір айнымалылықты өзгертіп, сондықтан бірге басқа 
да  қатарды  өзгертеді.  Бұл  өзгеріс  экспериметатор  əрекетінен  болуы  мүмкін  жəне  екі  айнымалылық  арасында 
шартталған байланыс болуы мүмкін. 
Эсперименталдық  зерттеудегі  ортақ  мəселе  ол  тəуелсіз  айнымалылықтың  бөлінуі  жəне  оның  басқа  да 
айнымалылықтардан бөлшектенуі. 
Айнымалылық эспериментте тəуелсіз айнымалылық сапасы алға шығуы мүмкін: 
1) 
Тапсырма мінездемесі. 
2) 
Жағдайдың ерекшелігі 
3) 
Зертелушінің басқару ерекшелігі 
Тапсырма  мəлемдемесі  –  бихевиоризм  салты  бойынша  эксперимитатор  стимулятордың  мінездемелерін  өзгерте 
алады,  бірақ  оның  басқаруында  үлкен  мүмкіндік  бар.  Эскпиримитатор  стимуляторда  немесе  тапсырма 
материалың  өзгерте  алады,  зертеушінің  жауабының  типін  немесе  бақылау  шкаласын  т.б.  өзгерте  алады.  Ол 
интрукцияны  оның  мақсатын  өзгертуі  мүмкін,  яғни  зерттеуші  тапсырманың  орындалуына  жетуі  үшін. 
Эксперимитатор  сондай-ақ  зертелушіге  тапсырманың  шешілу  амалын  өзгертңп,  оған  кедергілерді  қоюы  мүмкін 
жəне т.б. 
Жағдайдың  ерекшелуіне,  яғни  зертелушінің  жасағаны  эксперимиталды  тапсырманың  құрамына  кірмейтін 
айнымалылықтар  жатады.  Бұл  мысалы  орналасқан  орындағы  температура,  жағдай  немесе  сыртқы 
бақылаушылардың болуы. 
Эксперимитатор  нені  өзгерте  алады?  Ол  біріншіден  берілген  жағдайдағы  физикалық  параметрді  өзгерте  алады. 
Мысалы,  олар  апаратуралық  орналасуды  өткізетін  орынның  сыртқы  түрін  жəне  сыртқы  дыбыс,  айқайды, 
температураны,  жиһаздардың  орналасуы,  қабырғалардың  түсін,  эксперименті  өткізу  уақытын  т.б  өзгерте  алады. 
Яғни стимул болмайтын бүкіл жағдайдағы физикалық параметрді өзгерте алады. 
Екіншіден,  бұл  əлеуметтік  физикалық  парметрлер  бөлінуі  –  экспериметатордың  қатысуымен  жұмыс  жасау, 
жалғыз жқмыс жасау т.б. 
Үшіншіден, бұл зеттеушімен экспериметатор арасындығы қатынас. 
Ереже  бойынша  қазіргі  эксперименталдық  зерттеулерде  тұлғаның  диференциялды  –  физикалық  ережелері,  яғни 
олар интеллект, жасы, жынысы, əлеуметтік жағдайы т.б. қосымша айнымалылық санасына  ескеріледі, яғни бұны 
экспериметатор жалпы физикалық экспериментте бақылайды. 
Бірақ  бұл  айнымалылықтар  дифференциалдық    физикалық   зерттеуде , екінші   негізгі  айнымалыққа  айналуы     
мүмкін , бұндай   жағдайда  факторлық  жоспар  жүргізеді. 
Психологтар      зерттеушінің      тəртібімен    жұмыстанып  ,  сондықтан    тəуелді  айнымалылықтар      санасына  
вербольді немесе  вербольді емес  параметрлерді таңдайды. 
Тəртіптік  параметрлер    таңдауды    экспериментталдық    болжамның    нəтижесімен    анықталады.    Зерттеуші    оны 
максималды    нақтылауы  керек,  яғни    тəуелді    айнымалылық    операцияланған    жəне    экспериментке    кірудегі  
тіркелуге беріледі. 
Тəртіп  параметрлерін    қалыпты    динамикалық    жəне    мазмұндық    болып  бөлінеді.  Қалыпты  динамикалық  
параметрлер  аппаратуралық   тіркелу оңай  беріледі. 
1) Дəлдік    Жиі  тіркелетін   параметр болып табылады. Физикалық  экспериментте  берілген  тапсырмалардың  
көбі    жетістікке  жетуге      бағытталған  ,    оның  дəлдігі    немесе    қатесі    негізгі    тіркелген    тəртіп    параметрлері 
болады. 

2) Латенттілік-  сызықты бақылаушыдан  психикалық процесс  білдіртпей өтіп кетеді. Дабыл  берілу  алдындағы  
уақыттан  бастап  жауап  таңдауға  дейінгі   уақытты  латенттік  уақыт деп атайды. Кейбір жағдайларда  латенттік  
уақыт  үрдісте  маңызды  мінездеме  бола алады, мысалы,  оймен шешетін тапсырмаларда. 
3)Қаутық немесе  жылдамдық , орындалу əрекеті  таңдау  уақытымен  оны аяқтауды  əрекеттің  шапшаңдығы деп 
аталады. 
4) 
Температура – маңызды  мінездеме,  тəртіптің  жай формаларын  зерттеу болып табылады. 
5) 
Өнімділік-  орындау  уақытында    қате  саны  мен    əрекетті      орындаудағы      сананың  қарым-қатынасы. 
Маңызды  мінездеме    болып зерттеуді  үйренуде ,  танымдық  үрдістер,  шешіле  қабылданған үрдістер жасады. 
Тəуелді  айнымалылық валидті жəне  сенімді  болуы керек. 
Тəуелді  айнымалылықтың   үш түрін  көрсетуге болады: 1) бір уақыттағы, 
2)  көп  қалыптағы,    3)  фундаментальды    бірінші    жағдайдағы    тек  бір    параметр    тіркеледі  жəне    ол    тəуелді  
айнымалылықтардың    көрінуі  болып    есептеледі.    Екінші  жағдайдағы    тəуелді    айнымалылық  көпқалыпты.  Ал 
үшінші  жағдайда,  жеке    параметрленген    көпқалыпты      тəуелді  айнымалылықтардың    қарым-қатынасы, 
параметрлер  саналық  аргумент    ретінде    қаралады,    ал  тəуелді  айнымалылықтың    өзі    жүйелер  сапасы  ретінде 
қарастырылады. 
Тəуелді    айнымалылықтардың    өзгеруіне    екі  негізгі    қабылдау    фиксациясы  бар.  Бірінші    бір  зертелушінің  
қатысуымен көптеген   эксперименттерде қолданылады.  Тəуелді  айнымалылықтардың  өзгеруі  эксперименттегі  
тəуелсіз  айнымалылықтардың    өзгеруінен  кейін    тіркеледі.    Екінші  қабылдау    фиксациясы    ол  тəуелсіз   
айнымалылықтың  деңгейінің   шапшандатылған өлшемі  деп аталады. 
4.Қазіргі    экспериментталдық      физикалық    түзелуіне      К.Левиннің      формуласы    жатады  –  тəртіп  тұлға  
функциясы  жəне  жағдайлары бар. 
В=
=
=
=f(p;s) 
Физикалық   эксперимент  теориясында   көптеген  мамандар   соның ішінде   Мак Гиган,  физикада  2 типтің  
заңы бар. Олар: «стимул» - «жауап» , «ағза» - «тəртіп» 
Бірінші  тип заңы  экспериментталдық  зерттеуге кіреді,  стимул – бұл тəуелсіз   айнымалылықтардың ,  ал тəуелді  
айнымалылық  зерттеушінің  жауабы. 
Екінші   типтегі  заңы əдіс өнімділігі бұл жүйелік бақылау жəне өлшеу болып табылады. 
Классикалық физикалық тəртіптілік эксперименте функционалды тəуелділік түрі тұрақталады. 
R=f(s) 
Мұндағы R- жауап, ал S-жағдай немесе тапсырма. S айнымалылықтың жүйелі түрінде өзгереді. Тəуелділіктің 
қортындысы сызықтық немесе сызықтық емес болып бекітіледі. 
Тəуелділіктің басқа типі таңбаланады, яғни тəртіптің тəуелділігі жəне қасиеті немесе зерттелушінің ағзасының 
жағдайы: 
R=f(0)  немесе     R=f(P) 
Зерттелушінің тəуелділік тəртібі зерттелуде содан немесе басқадан ағза жағдайы немесе жеке тұлғалық 
қасиеттер.Зерттеу топтың адамдардың қатысуымен өтеді,берілген белгі бойынша: қасиеттермен  немесе 
актуальды  жағдайына   байланысты   айырылынады. 
Левиннің формуласына тоқталайық. Жалпы  қалыпта ол экспериментальдық  физикалық  идиялын кескіндейді: 
анықталған  ситуация  бойынша  тұлғаның  нақты тəртібін  болжауда  мүмкіндік болады. 
Рсы формулаға кіретін « Тұлға»  айнымалығы, тек «қосымша» ғана  қарастырылмайды. Необихевиоризмдік салт 
«аралық»  айнымалық терминін жүргізуді ұсынады. Соңғы  уақытта  бұндай «айнымалықты» - тұлғаның  
қасиеттерімен  жағдайларымен   мынандай термин бекітілді. 
Бұл «айнымалылық- модератор» . 
Айнымалылықтардың    алты  түрлі    байланыстары  бар.Бірінші    ол    жай,  -  тəуелді    айнымалылық    қатыспайды. 
Графикалық  ол  тіке  көрінеді,  графикте  базистік    осьтер    параллельді    х    осінде    тəуелсіз    айнымалылықтың  
деңгейі   кейінге   қалдырылған. 
Тəуелді айнымалының  тəуелсіз айнымалылықтың  өзгеруіне сезімталсыз. 
5.Тəуелсіз айнымалылық сыртқы айнымалылықтардың бақылауын айыру қажет.Тəуелсіз айнымалықты бақылау 
оның белсенді өзгеруімен тұрады. Екінші түсінік мазмұны ол «бақылау» сыртқы басқару болып табылады, ол 
«қалғаны» эксперименттегі айнымалылар.