Патологическое пристрастие к азартным играм (игромания), интернет-зависимость

Қазақстан Республикасында (ҚР) және бұрынғы кеңес республикаларында құмар ойындарға патологиялық құштарлықтың, интернет-тәуелділіктің таралуына қарсы әрекеттің тиімділігін бағалау келесілерді есепке алады:

• 
  осындай тәжірибе заңды негізде болатын арнайы айтылған аймақтардан басқа, ірі қалалар мен тұрғын пунктерінде құмар ойындар тәжірибесін іске асыратын кез келген ұйымдар қызметіне тыйым салу туралы мемлекеттік шешім;
  
• 
  құмар ойындарды заңсыз ұйымдастырғаны үшін қылмыстық қудалауды қарастыратын заңнама;
  
• 
  мемлекеттік билік органдарында жоғарыда аталған шешімдер мен заңнамалық ережелерді орындау үшін жауапты арнайы ведомстволар мен бөлімшелер;
  
• 
  ойын тәуелділігіне елігудің жағымсыз зардаптары туралы ақпаратқа ашық қол жетімділік;
  
• 
  кәсіби консультативтік, психотерапевтикалық және кешенді көмек алу мүмкіндігімен мемлекеттік және жеке емдеу ұйымдарына, консультативтік орталықтарға ашық қол жетімділік;
  

• 
  осы үрдістің әртүрлі кезеңдеріндегі ойын құмарлық және интернет-тәуелділік қалыптасуының белгілері бар тұлғаларға алғашқы және мамандандырылған көмек көрсетудің ғылыми – негізделген және дәлелденген тиімді технологиялары;
  
• 
  мемлекеттік денсаулық сақтау жүйесінде қызмет ететін және ойын мен интернет-тәуелділік бейіні бойынша мамандандырылған тиісті мамандар, кабинеттер мен бөлімшелер;
  

• 
  халықтың біршама осал топтарының арасында ойын тәуелділігіне және интернет-тәуелділікке елігуінің тәуекелдері мен фактілері мониторингінің технологиялары мен қолданыстағы жүйесі;
  
• 
  ойын құмарлық пен интернет-тәуелділікке еліктіруден тиімді алғашқы сауықтырудың технологиялары мен қолданыстағы жүйесі;
  
• 
  осы әлеуметтік дерттің таралуына мультисекторлық қарсы тұруға әзірленген, ғылыми негізделген тұжырымдама мен стратегия;
  
• 
  жалпы алғандағы және жеке әрбір бағыт бойынша қарсы тұру күштері тиімділігінің әзірленген мониторинг жүйесі.
  

2001-2011 жылдар аралығында НМӘМ РҒПО ғылыми ұжымымен әлеуметтік дерттердің таралуына тиімді қарсы тұру стратегиялары мен технологиялары әзірленді, оның ішінде – құмар ойындары мен интернет-тәуелділігіне патологиялық құштарлану дерті. Осы тәсілдің ерекшелігі әзірленген және тексерілген технологиялық жаңалықтарды енгізуге дайын және штатта психологтері, психотерапевтері, әлеуметтік қызметкерлері сияқты қажетті мамандар тобы бар ҚР-дың әлеуметтік-гуманитарлық секторын (орта және жоғары білім жүйесі, денсаулық сақтау жүйесі) барынша тарту болып табылады. Сонымен қатар ұсынылып отырған диагностикалық, алдын алу және емдеу-оңалту технологиялары (ерекше және басқа елдерден алынған) дұрыс зерттеулер мен эксперименттерде өздерінің орнықты екенін дәлелдеді.

Осы стратегияның негізгі идеологиялық өзегі келесі сипаттамаларға ие психологиялық саулық тұжырымдамасы болып табылады:

- осы тұжырымдаманың жеке және әлеуметтік психологиялық саулық базистік санаттары ең деструктивті әлеуметтік дерттерге шалдығу қауіп-қатерімен антагонистикалық байланысы қағидаты бойынша тізіледі, оның ішінде құмар ойындарына, интернет-тәуелділігіне құштарлану да бар;

- шекті-прагматикалық бағдар құмар ойындарына, интернет-тәуелділігіне патологиялық құштарлығын қамтитын тұрғындардың деструктивті үрдістерге тартылуының елеулі қауіп-қатер ықпалы бар тәуелді айнымалылар (яғни қысқа мерзімді және орташа мерзімді уақытта әсер етуге болатын психологиялық сипаттамалар) осы тұжырымдаманың ерекше назарында болу жағдайымен қамтамасыз етіледі;

- осы психологиялық сипаттамалар – жеке тұлға жүйкесінің жоғары деңгейде дамыған белгілі бір қасиеттері агрессивті орта жағдайларында әлеуметтік дерттерге тартылуға тиімді кедергі жасайды, ал төмен деңгейде дамыса, керісінше осы дерттерге шалдығуға ықпал жасайды. Бұл психологиялық сипаттамалар тексерілген тестілер мен әдістемелер арқылы өлшенетін, дәлелденген химиялық және деструктивті психологиялық тәуелділікке тартылудың дәлелденген қауіп-қатерлері мен фактілеріне қатысты статистикалық дұрыс және айқын көрінетін антагонистикалық сипатқа ие белгілі психологиялық терминдер мен анықтамалар көмегімен нақты сәйкестендірілген.

Осылайша, осы тұжырымдама тұрғысынан психологиялық саулық (осы терминнің қызметтік мәнінде) агрессиялы ортада адамның тұрақтылығы мен дұрыс бейімделуін қамтамасыз ететін өзін-өзі тиімді іске асыру болып табылады.

Ауқымды эпидемиологиялық, эксперименталдық-психологиялық және клиникалық зерттеулерді (А.Л. Катков, 2001; А.Л. Катков, Ю.А. Россинский, 2003; А.Л. Катков, Ю.А. Россинский, 2004; Н.А. Бохан, А.Л. Катков, Ю.А. Россинский, 2005) жүргізу барысында жоғары дамуы агрессивті ортада тұрақтылықты қамтамасыз ететін келесі жеке тұлғалық қасиеттер сәйкестендірілді:

• 
  жеке тұлғалық сәйкестендірулердің толық аяқталуы;
  
• 
  оң (сәйкестендірілген) өмірлік ұстанымның бар болуы;
  
• 
  еркін және жауапкершілікпен таңдау дағдыларының қалыптасқандығы;
  
• 
  бақылаудың ішкі локусының қалыптасқандығы;
  
• 
  оң өмірлік ұстанымды іске асыру үшін қажетті психологиялық ресурстардың бар болуы;
  
• 
  негізгі өмірлік ұстанымдарға қатысты агрессивті және деструктивті агенттер туралы дұрыс ақпараттың бар болуы.
  

• 
  негізгі өмір ұстанымдарына қатысты аддиктивті мінез-құлықтың зияндылығы туралы ақпараттың дұрыс қабылдануын қамтамасыз ететін жеке тұлғалық қасиеттердің алғашқы кешенін толыққұнды дамыту кезеңі, сондай-ақ айналымның келесі кезеңдерінен сәтті өту;
  
• 
  негізгі (сәйкестендірілген) өмірлік ұстанымдардың бәсекелес деструктивті өмір ұстанымдары үлесақыларымен шынайы дау-дамай кезеңі;
  
• 
  осы ұстанымдарды іске асыру уәждемесін толық немесе ішінара жою арқылы деструктивті ұстанымдарды бейтараптандыру кезеңі;
  
• 
  агрессивті ортамен өзара әрекеттесудің (дұрыс қорғаныс, жауап берудің ассертивті әдістері) конструктивті түрі арқылы оң өмірлік ұстанымды іске асыру кезеңі.
  

• 
  нормативті-эволюциялық (жеке тұлғаның өмірлік дағдарыстарды Э. Эриксон бойынша конструктивті өту шарттарында іске асырылады);
  
• 
  күшейтілген-эволюциялық (сайма-сай алғашқы алдын-алу және сақтандыру технологияларын белсенді пайдалану кезінде жүзеге асырылады);
  
• 
  оңалту (сәйкес оңалту бағдарламалары шеңберінде психо-терапиялық, жаттығу және тағы басқа дамыту технологияларын белсенді пайдалану кезінде жүзеге асырылады).
  

• 
  алғашқы алдын алу аддиктологиялық көмек кезеңі;
  
• 
  алғашқы аддиктологиялық көмек кезеңі;
  
• 
  амбулаторлық емдеу және оңалту кезеңі;
  
• 
  стационарлық емдеу және оңалту кезеңі;
  
• 
  аурудың қайтадан өршуіне қарсы және терапияны қолдау кезеңі.
  

1) оқушылар арасында негізгі әлеуметтік дерттерге тартылудың қауіп-қатерін диагностикалау және түзету жөніндегі арнайы сабақтардың (мектеп бағдарламасындағы сағаттардың) бөлінуін көздейтін сәйкес білім беру стандарттарын әзірлеу және бекіту;

2) арнайы құжат - оқушының әлеуметтік дерттерге (нашақорлық, алкоголизм, токсикомания, деструктивті секталар, экстремистік ұйымдар, ойынға құмарлықтар, интернет-тәуелділіктер және т.б.) тартылу қауіп-қатерін төмендетіп, қауіпсіздігін жоғарылататын шараларға келісім беру туралы оқу орны мен ата-аналар арасындағы шартты әзірлеу, бекіту және қолданысқа енгізу. Осы шартта оқушының психологиялық саулық деңгейін – деструктивті әлеуметік дерттерге тартылуға қарсы тұру төзімділігін анықтау мақсатында психологиялық тестілеуден өткізу мүмкіндігі көзделген жөн. Бұл келесі түзету жұмыстарының тиімділігін біршама жоғарылатады. Сонымен қатар екі маңызды жағдай туралы арнайы келісіп алған жөн: белгілі бір медициналық диагноз қою туралы мәселе сөз болып отырған жоқ – мұндай әрекет жасалмайды; тестілеу нәтижелері туралы кез келген ақпарат құпиялы болып табылады және оқушының ата-анасына олардың өтініштері бойынша маманның – мектеп психологінің сәйкес түсіндірулерімен ұсынылуы мүмкін. Содан соң, осы шарттың негізгі тармағы - оқушы ата-анасының ата-ана мен бала арасындағы отбасылық қарым-қатынастарды үйлестіруге бағытталған «Отбасы және мектеп бірге» (FAST) атты арнайы бағдарламаға қатысу мүмкіндігі туралы алдын-ала келісу.

3) білім беру ұйымдарының психологиялық саулық деңгейін – әлеуметтік дерттерге, оның ішінде құмар ойындарына және интернет-тәуелділікке патологиялық құштарланудың дерттеріне қарсы тұру төзімділігін анықтау жөніндегі компьютерлік бағдарламалармен қамтамасыздандырылуы;

4) мамандарды – мектеп психологтерін және әлеуметтік педагогтерді арнайы компьютерлік бағдарламаларды, балалар, жасөспірімдер, оқушы жастардың деструктивті әлеуметтік дерттерге тартылу қауіп-қатерін тиімді түзету шараларын пайдалана отырып, психологиялық саулық деңгейін-қарсы тұру төзімділігін диагностикалауға және «Отбасы мен мектеп бірге» (FAST) бағдарламасы шеңберінде оқушылардың отбасыларымен кәсіби жұмыс жасауға оқыту.

Жоғарыда аталған осы тармақтардың біріншісін іске асыру 2011-2013 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің бекітілген «Қазақстан Республикасында әлеуметтік дерттердің (нашақорлыққа тәуелділік, экстремизм, лаңкестік, қылмыстық қауымдастықтарға, деструктивті секталарға, ойын құмарлыққа тартылу) таралуын алдын-алу тиімділігі» ғылыми-техникалық бағдарламасында көзделгенін ерекше атап өткен жөн. 3-ші және 4-ші тармақтарды жүзеге асыру ҚР-дың 2011-2015 жылдарға арналған «Саламатты Қазақстан» денсаулық сақтауды дамытудың мемлекеттік бағдарламасымен көзделіп отыр.

Сонымен алдағы жылдары Қазақстан Республикасында әлеуметтік індеттер таралуының тиімді алғашқы алдын алу шаралары саласында келесі негізгі ұстанымдарды іске асыру қарастырылуда:

• 
  ойынға құмарлық пен интернет-тәуелділігін қосқанда халықтың негізгі әлеуметтік індеттердің тартылуына тұрақтылық деңгейлері бойынша үнемі мониторинг жүргізу;
  
• 
  арнайы диагностикалық құралдарды қолдану арқылы халықтың жас шамасы бойынша түрлі топтарында жоғары тәуекелді факторлардың (тәуелді айнымалы) тиімді және ауқымды диагностикасы;
  
• 
  мектеп психологтерінің, әлеуметтік педагогтердің институттарын реформалау (аталған мамандарды даярлау бағдарламаларын кеңейту мен кәсіби қызметтерінің жаңартылған стандарттарын бекітуді қосқанда);
  
• 
  психологиялық денсаулықтың деңгейін – құрылымсыздық әлеуметтік індеттердің тартылуына тұрақтылықты арттыру мақсатында оқушылармен ауқымды және тиімді кеңестік, тренингтік, психотерапевтік жұмыс жүргізу;
  
• 
  үнемі қолданыстағы «Отбасы және мектеп бірге» (FAST) бағдарламасы шеңберінде «отбасы – мектеп» ұғымдарының тұрақты және құрылымдық әрекет етуін қалыптастыру, отбасылық психотерапия мен кеңес беру институтын дамыту;
  
• 
  ата-аналар – балалар жүйесіндегі отбасылық қатынастарды түзету, аталған қатынастарды үйлестіру және әрекетсіз отбасыларының балалары мен жасөспірімдерінде химиялық және құрылымсыздық психологиялық тәуелділіктің қалыптасу тәуекелін тиімді түзету бойынша ауқымды мақсатқа бағытталған жұмыс жүргізу.
  

Сонымен 2015 жылдың соңына Қазақстан Республикасында әлеуметтік-гуманитарлық секторында іске асырылатын, мүмкіндіктері мен тиімділігі бойынша ерекшеленетін, әлеуметтік індеттердің таралуына қарсы жүйенің аяқталуы қарастырылуда.

Құмар ойындарға патологиялық құштарлықтың қалыптасуының алғашқы сауықтыруы келесідей технологияларды кезеңдік іске асыруды қарастырады:

- деструктивті әлеуметтік дертке тартылудың психологиялық денсаулық–тұрақтылық деңгейінің диагностикасы;

- негізгі шоғырланған топтардың жіктелуі:

1) психологиялық денсаулық – тұрақтылықтың жоғары және орташа деңгейі бар тұлғалар тобы;

2) психологиялық денсаулық – тұрақтылық деңгейі төмен тұлғалар тобы;

3) құмар ойындарға патологиялық құштарлықтың қалыптасу белгілері бар тұлғалар тобы.

Ойын құмарлық саласы бойынша көрсетілетін алғашқы алдын-алу аддиктологиялық көмек кезеңінің мақсатты тобы тұрақтылықтың төмен деңгейі бар және құмар ойындарға патологиялық құштарлық қалыптасуының бастапқы белгілері бар екінші және үшінші шоғырланған топтар болып табылады

Бұдан әрі, теңдестірілген мақсатты топтарымен жұмыс істеу барысында келесідей технологияларды іске асырады:

- ойынқұмарлыққа елігуге психологиялық денсаулық–тұрақтылық құрамды тездетіп дамыту бойынша арнайы тренингтер;

- аддиктологиялық кеңес беру (құмар ойындарға патологиялық құштарлықтың бастапқы белгілері бар тұлғалар топтары үшін);

- «Отбасы мен мектеп бірге» (FAST) бағдарламасы аясындағы отбасылық кеңес беру;

- экспресс-психотерапевтикалық технологиялары (құмар ойындарға патологиялық құштарлықтың бастапқы белгілері бар тұлғалар топтары үшін).

Төменде алғашқы алдын алудың аддиктологиялық көмек кезеңінде пайдаланылатын технологиялардың әрқайсысына қысқаша сипаттама келтіріледі.

Аталған бағдарлама:

- жеке тексерілетін адам немесе жеке топ үшін құрылымсыздық әлеуметтік індеттерге тартылуының тәуекел дәрежесін анықтау (аса айқын тәуекел; тәуекелдің бар болуы; тәуекелдің төмен деңгейі);

- аз уақыт арасында зерттелетін адамның психологиялық денсаулық - тұрақтылығының жағдайы, сондай-ақ оның бойында химиялық, психологиялық тәуелділікке тартылуына деген биологиялық және әлеуметтік алғышарттардың болуы туралы толық есеп алуға;

- алдын алу шараларын қолданудың нәтижесі мен тиімділігінің серпінін бағалап, сұхбаткерді бірнеше рет тестілеуге;

- мектептегі бір сыныптың, студенттік топтың, оқушылар ұжымының және т.б. әлеуметтік індеттерге тартылуының-бейімінің арақатынасын талдап, бірнеше топ адамдарды тестілеуге мүмкіндік береді.

Аталған бағдарламада жұмыстың әрбір кезеңінде толық нұсқаулар беріледі, бұнда сыналатын адамдардың нәтижелерін сақтау, зерттеу мақсатында қолданылатын деректер базасын құру қарастырылған. Құпиялы сыналатын адамның есептік жазбасын қолдану арқылы мәліметтерді сақтай отырып, құпиялы тәртіпте жұмыс істеуге болады.

2. Жалған бәстесу межесі (Нил және бірлескен автор, 2005, А.А. Карповтың, В.В. Козловтың бейімдеуінде).

Осы экспресс-әдістеме проблемалық және әдеттегі ойыншылар арасындағы айырмашылық диагностикасына арналған. Меже «иә» немесе «жоқ» деп жауп беруге ғана болатын сұрақтардың екі тармағынан тұрады. Осы әдістемені 3 шоғыр-топты (алғашқы алдын алу аддиктологиялық көмек кезеңінің жалпы мақсатты тобының құрамдас бөлігін) теңдестіру үшін мақсатты қолданады. Анықталған проблемалық ойыншылар қосымша тексеруден өтеді және диагноз расталған жағдайда аддиктологиялық көмектің келесі кезеңдеріне жолданады (осы әдістеменің толық нұсқасын қосымшадан қараңыз).

3. А.А. Карповтың, В.В. Козловтың бейімдеуінде Сэлливанның (1999) сегіз тармақты сауалнамасы.

Осы құрал сонымен бірге, егер ойын тәуелдігіне арнайы диагноз талап етілмесе, ойынмен байланысты проблемалардың жылдам диагностикасына арналған. Сауалнама қарапайым ойыншы, ойынға құмарлықтың бастапқы белгілері бар тұлғалар және проблемалық ойыншылар тобын жіктеуге көмектеседі. Соңғысын аддиктологиялық көмектің келесі кезеңіне ауыстыру ұсынылады (осы әдістеменің толық нұсқасын қосымшадан қараңыз).

4. Массачусеттік сауалнама құмар ойындарға әуестену (MAGS) 1994 жылы Шаффер, Ла Бриер, Скаплан, Каммингспен әзірленді. А.А. Карповтың, В.В. Козловтың бейімдеуінде пайдаланылады, 26 сұрақтан және 2 межеден тұрады.

Әдістеме құмар ойындарға жасөспірімдердің әуестенуін жіктеуге көмектеседі – 1) патологиялық емес ойыншылар; 2) тәуелділікке бейім; 3) патологиялық ойыншылар. Соңғысымен аддиктологиялық көмектің келесі кезеңіне өту ұсынылады (осы әдістеменің толық жазбасын қосымшадан қараңыз).

5. Канадалық жасөспірімдер сауалнамасы (CAGI), 2005 жылы Виби, Уинн, Стингфилд, Тремблей авторларымен әзірленді. А.А. Карповтың, В.В. Козловтың бейімдеуінде пайдаланылады.

Әдістеме жасөспірімдерде құмар ойындарға проблемалық әуестену деңгейін бағалауды жіктеуге көмектесетін 5 межеден тұрады. Құмар ойындардың патологиялық құштарлығының айқын белгілері бар жасөспірімдерге аддиктологиялық көмектің келесі кезеңіне өту ұсынылады (осы әдістеменің толық нұсқасын қосымшадан қараңыз).

6. Жасөспірімдерге арналған сұрақтар (А.А. Карповтың, В.В. Козловтың бейімдеуінде).

Әдістеме ата-аналары баланың (жасөспірімнің) құмар ойындарға әуестенуіне байланысты мазасызданатын отбасыларға арналған. Жасөспірімге 15 сұраққа шынайы жауап беру және жағдайды жақсарту үшін қажетті әрекеттерді бірлесіп шешу ұсынылады. Жауаптар ата-аналары тарапынан агрессивті қысым көрсетудің болмауы шартында шынайы, бүкпесіз болуы керек.

Әдістеме үлкен жастағы балалар мен жасөспірімдердің құмар ойындарға әуестену деңгейін жіктеп бағалауға көмектеседі. Құмар ойындардың патологиялық құштарлығының айқын белгілері бар проблемалық ойыншыларға аддиктологиялық көмектің келесі кезеңіне өту ұсынылады (осы әдістеменің толық нұсқасын қосымшадан қараңыз).

7. Ойыншының отбасы мен достарына сұрақ (Л. Берман, М.Э. Сигл, 1998, .А. Карповтың, В.В. Козловтың бейімдеуінде).

Осы әдістеме отбасында проблемалық ойыншының бар екендігін анықтауға көмектеседі. Әдістеме бірінші жақындауында ойынқұмарлыққа елігу деңгейін жіктеуге көмектеседі (жоғары әуестену – проблемалық ойыншы). Соңғы жағдайда құмар ойындардың патологиялық құштарлығының айқын белгілері бар отбасы мүшелеріне аддиктологиялық көмектің келесі кезеңіне өту ұсынылады (осы әдістеменің толық нұсқасын қосымшадан қараңыз).

8. Тәуелді ойыншылармен тұрасыздар ма? (А.А. Карповтың, В.В. Козловтың жаңартылған нұсқасы).

Әдістеме Жасырын ойыншылар қоғамымен әзірленген 20 сұрақтан тұрады және өз туыстары мен жақындарының жағдайына алаңдайтын отбасы мүшелеріне арналған. Нәтижесінде қимылы алаңдаушылық тудыратын отбасы мүшесінің ойынқұмарлыққа елігу деңгейін жіктеп анықтау мүмкіндігі бар (ойынмен байланысты айтарлықтай мәселелердің болуы – әлеуметтік және проблемалық ойыншы арасындағы шекаралық жағдай – проблемалық ойыншы). Соңғы жағдайда маманға жүгіну және аддиктологиялық көмектің келесі кезеңіне өту ұсынылады (осы әдістеменің толық нұсқасын қосымшадан қараңыз).

Біршама көлемді және шынайы ақпаратты алу мақсатында екі тестілеуден өткізу мақсатты: қимылы алаңдаушылық тудыратын сынақтан өтушіні және тиісті әдістемелерді қолданумен оның отбасы мүшелерін тестілеу. Нәтижелер тең түскен жағдайда алғашқы алдын алу аддиктологиялық көмек кезеңінің мақсатты тобын көрсететін шоғыр-топтардың біріне респонденттің қатысын анықтау үшін айтарлықтай көп негіз бар.

Тренингтік технологиялар
Алғашқы алдын алудың аддиктологиялық көмегі кезеңінде тренингтік технологияларды қолдану стратегиясы психологиялық денсаулықтың – әлеуметтік індеттерге (интернет-тәуелділігін қосқанда) тартылуына тұрақтылықтың функционалды идеологиясына, сондай-ақ халықтың 4 жас шамасы топтарында психологиялық денсаулық–тұрақтылығының деңгейлерін анықтау бойынша компьютерлік бағдарламаның диагностикалық мүмкіндіктеріне негізделген. Осы екі әдіс арқылы тренингтік технологияларды одан әрі мақсатты қолдану үшін тапшы нысананың нақты анықталуы мүмкін.

НМӘМ РҒПО-ның қызметкерлері (Ж.Ш. Аманова, Е.Б. Байкенов, Л.А. Бикетова, О.Г. Юсопов) түрлі жас шамасы топтарында психологиялық денсаулық-тұрақтылығының белгілерін тиімді дамытатын дәл сол тренингтік технологияларын іріктеу бойынша аналитикалық және эксперименттік жұмыс жүргізді. Осы нұсқаулық шеңберінде материалдың көлемді болуына байланысты біз тек ұсынылатын тренингтер бойынша әрбір топтың ерекшелігін және бұл технологиялар толығымен жазылған қолайлы әдебиеттерді көрсете аламыз.

1. 
   9-10 жастағы балаларға арналған «К чему приведет…». Дереккөз - Н.А. Гусева «Тренинг предупреждения вредных привычек у детей»;
   
2. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Меняющаяся комната». Дереккөз - «Практический инструментарий для предупреждения вредных привычек у детей»;
   
3. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Я могу». Дереккөз - «Практический инструментарий для предупреждения вредных привычек у детей»;
   
4. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Следовать за ведущим». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Психосоматика. Новейший справочник»;
   
5. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Я тут живу». Дереккөз – В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
6. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Полное погружение». Дереккөз – В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
7. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Я – центр воли». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возратные кризы»;
   
8. 
   18-32 жастағы жастар мен ересектерге арналған «Углубленная работа с субличностями». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Психосоматика. Новейший справочник»;
   

1. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Перевоплощение». Дереккөз – «Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками»;
   
2. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Прогноз погоды». Дереккөз - «Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками»;
   
3. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Знакомство». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
4. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Мнение о другом». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
5. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Чего я боюсь». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
6. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «История жизни». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
7. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Как правильно делать комплименты». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
8. 
   18-32 жастағы жастар мен ересектерге арналған «Ваши способности к искренности». Дереккөз – Е.В. Сидоренко «Терапия и тренинги по Альфреду Адлеру»;
   
9. 
   18-32 жастағы жастар мен ересектерге арналған «Вы меня узнаете?». Дереккөз - «Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками».
   

1. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Мяч». Дереккөз - «Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками»;
   
2. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Деловые качества». Дереккөз – В. Мирошников, В. Скляренко, Г. Щербак «50 знаменитых бизнесменов».
   

1. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Король и мера». Дереккөз – Н.А. Гусева «Тренинг предупреждения вредных привычек для детей»;
   
2. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Король школы». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
3. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Обратная сторона медали». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
4. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Принимаю ответственность на себя». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
5. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Три фразы». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Психосоматика. Новейший справочник».
   

1. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Работа с иррациональными проекциями». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
2. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Доброе слово». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
3. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Мышеловка». Дереккөз – Н.А. Гусева «Тренинг предупреждения вредных привычек у детей»;
   
4. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Имя и движение». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
5. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Хорошо или плохо». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
6. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Толкалки». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
7. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Рукопожатия». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
8. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Приятный разговор». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
9. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Внешние и внутренние мотивы». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы».
   

1. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Похвалилки». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
2. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Комплименты». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
3. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Узкий мост». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
4. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Горячий стул». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
5. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Проявления гнева». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
6. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Мое поведение». Дереккөз – И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
7. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Убеждающая речь». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
8. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Заставь его». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
9. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Выход из конфликта». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности».
   

«Новообразования возраста» жалпы өлшемі бойынша психологиялық белгілер тапшылығы анықталған жағдайда, келесі тренингтік технологиялар ұсынылады.

1. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Нарисуй свой характер». Дереккөз - «Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками»;
   
2. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Угадай кто?». Дереккөз - «Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы со взрослыми, детьми, подростками»;
   
3. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Кто я?». Дереккөз - «Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками»;
   
4. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Ищу друга». Дереккөз – Е. Петрова «Избранные упражнения для работы в группе риска»;
   
5. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Личный герб и девиз». Дереккөз – Д.М. Рамендик «Тренинг личностного роста». Учебное пособие. – М.: Форум: Инфа-М. 2007;
   
6. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Коллаж о себе». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
7. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Работа с приоритетами – метафорами в группе». Дереккөз – Е. Петрова «Избранные упражнения для работы в группе риска»;
   
8. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Анализирование». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
9. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Похож, не похож, уникален». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
10. 
    18-32 жастағы жастар мен ересектерге арналған «Психологический магазин». Дереккөз – Е. Петрова «Избранные упражнения для работы в группе риска»;
    
11. 
    18-32 жастағы жастар мен ересектерге арналған «Работа с именем». Дереккөз – Е. Петрова «Избранные упражнения для работы в группе риска»;
    
12. 
    18-32 жастағы жастар мен ересектерге арналған «Кто я такой?». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности».
    

1. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Чего вы хотите достичь?». Дереккөз - «Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками»;
   
2. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Сегодня, завтра и вчера». Дереккөз - «Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками»;
   
3. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Я в прошлом, Я в будущем». Дереккөз - «Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками»;
   
4. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Когда я вырасту». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
5. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Дотянись до звезд». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
6. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Планирование будущего». Дереккөз – http://www.azps.ru;
   
7. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Мое будущее». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
8. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Мой жизненный путь». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
9. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Прошлое, настоящее и будущее». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
10. 
    18-32 жастағы жастар мен ересектерге арналған «Школьные оценки». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
    
11. 
    18-32 жастағы жастар мен ересектерге арналған «Создание положительных представлений о будущем». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
    
12. 
    18-32 жастағы жастар мен ересектерге арналған «Письмо из будущего». Дереккөз – Е.В. Сидоренко «Терапия и тренинги по Альфреду Адлеру».
    

1. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Таможенники и контрабандисты». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
2. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Лабиринт». Дереккөз – Н.А. Гусева «Тренинг предупреждения вредных привычек у детей»;
   
3. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Необитаемый остров». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
4. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Королевство». Дереккөз – Е. Петрова «Избранные упражнения для работы в группе риска»;
   
5. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Линия жизни». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
6. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Фильм о моей жизни». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
7. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Должен или выбираю?». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
8. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Разговор со сменой позиции». Дереккөз – И.В. Вачков «Основы технологии группового тренинга».
   

1. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Поделись улыбкой». Дереккөз – Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками;
   
2. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Мои достижения». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
3. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Три желания». Дереккөз – Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками;
   
4. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Обучение основной формуле АВС. Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
5. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Создайте эмоцию прямо сейчас». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
6. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Контракт на изменения» (1-7). Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Психосоматика. Новейший справочник».
   

1. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Переправа». Дереккөз – Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками;
   
2. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Расшифруй». Дереккөз – Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы со взрослыми, детьми, подростками;
   
3. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Два дома». Дереккөз – Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками;
   
4. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Рецепт оригинального блюда». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
5. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Невероятная история». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
6. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Структура проблемы». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности».
   
7. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Оригинальный продукт». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности».
   
8. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Неординарность мышления». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности».
   
9. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Формула победы». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности».
   

1. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Испорченный телефон». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
2. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Это я! Это мое!». Дереккөз – Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками;
   
3. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Заколдованный ребенок». Дереккөз – Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками;
   
4. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Катастрофа в пустыне». Дереккөз – Е. Петрова «Избранные упражнения для работы в группе риска»;
   
5. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Интервью». Дереккөз – http: //www.azps.ru;
   
6. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Познакомимся?». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
7. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Здравствуйте!». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
8. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Стимул». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
9. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Изложение просьбы». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
10. 
    18-32 жастағы жастар мен ересектерге арналған «Накопительная информация». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
    
11. 
    18-32 жастағы жастар мен ересектерге арналған «Закрытая коммуникация». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
    

1. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Драка». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Возрастные кризы»;
   
2. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Ролевая гимнастика». Дереккөз – Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками;
   
3. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Четыре характера». Дереккөз – Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками;
   
4. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Сглаживание конфликтов». Дереккөз – Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками;
   
5. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Зеркало». Дереккөз - И.Г. Малкина-Пых «Психосоматика. Новейший справочник».
   
6. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Контактное взаимодействие». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
7. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Сотрудничество в конфликте». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
8. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Синтез». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
9. 
   18-32 жастағы жастар мен ересектерге арналған «Разрушительные переживания». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
10. 
    18-32 жастағы жастар мен ересектерге арналған «Неприятные последствия». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
    
11. 
    18-32 жастағы жастар мен ересектерге арналған «Сказка о волшебнике». Дереккөз – Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками;
    

1. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Живая шляпа». Дереккөз – Н.А. Гусева «Тренинг предупреждения вредных привычек у детей»;
   
2. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Покажи любимое дело». Дереккөз – Н.А. Гусева «Тренинг предупреждения вредных привычек у детей»;
   
3. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Оживлялки». Дереккөз – Практический инструментарий для групповой психокоррекционной работы с взрослыми, детьми, подростками;
   
4. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Постановка пьесы». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
5. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Моделирование ситуации». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
6. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Домик». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
7. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Первое впечатление». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
8. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Творческие способности». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   
9. 
   14-17 жастағы жасөспірімдерге арналған «Актерское мастерство». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности»;
   

1. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Заговор болезнетворцев. Разрушение волшебной страны». Дереккөз – Н.А. Гусева «Тренинг предупреждения вредных привычек у детей»;
   
2. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Исцеление короля и восстановление волшебной страны». Дереккөз – Н.А. Гусева «Тренинг предупреждения вредных привычек у детей»;
   
3. 
   9-11 жастағы балаларға арналған «Подарки здраволюбцам». Дереккөз – Н.А. усева «Тренинг предупреждения вредных привычек у детей»;
   
4. 
   12-13 жастағы балаларға арналған «Открытая конференция». Дереккөз - В.Б. Шапарь «Тренинг ведущих видов деятельности личности».