Дәстүрлі аймақтық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары

100 
 
ӘОК37.013.2 
 
     ЗАМАН ТАЛАБЫ – ЖАС ҰРПАҚҚА РУХАНИ ТӘЛІМ-ТӘРБИЕ БЕРУ 
 
Жексенбинова Айнагүл Серғазыновна 
Жендік бастауыш мектебінің бастауыш сынып мұғалімі, Алматы облысы, Ескелді ауданы, 
jetisu-jetisu@mail.ru
 
 
Қазіргі уақытта жас ұрпаққа рухани тәлім тәрбие беру заман талабы. Адам тәрбиелеу, 
өзіні туған ұлы мен қызын тәрбиелеу азаматтың ең бірінші аса маңызды қоғамдық қызметі, 
оның азаматтыққызметі. Егемен ел болып, еңсесін тіктеп, етек жеңін жиіп, елдігін ерекшелей 
түскен қазақ елінің айрандай ұйыған айбынды ел болып көпке танылуы, ең алдымен бүгінгі 
өскелең  ұрпаққа  тікелей  байланысты.  Ендеше  еліміздің  болашағы  жастар  болғандықтан, 
олардың рухани тәрбиесіне аса мән беруімізді қажет ететіні сөзсіз. Руханилық жеке тұлғаның 
негізгі  сапалық  көрсеткші.  Руханилықтың  негізінде  адамның  мінез-құлқы  қалыптасады,  ар-
ұят,  өзін-өзі  бағалау  және  адамгершілік  сапалары  дамиды.  Мұның  өзі  мейірімділікке, 
ізгілікке  шақырады.  Рухани-адамгершілік  тәрбие  –  бұл  дұрыс  дағдылар  мен  өзін-өзі  ұстау 
дағдыларының  нормалары,  ұйымдағы  қарым-қатынас  мәдениетінің  тұрақтылығын 
қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-құлқы мен іс 
әрекетінанықтайды.  Адамгершіліктің  негізі  мінез-құлық  нормалары  мен  ережелерінен 
тұрады. Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық  өзара 
қарым-қатынастарды  басқарады.  Отанға  дегенсүйіспеншілік,  қоғам  игілігі  үшін  адам  еңбек 
етуі,  өзара  көмектесуі,  сондай-ақ  қоғамға  тән  адамгершіліктің    өзге  де  формалары,  бұл-
сананың,  сезімдердің,  мінез-құлық  пен  өзара  қарым-қатынастың  бөлінбес  элементтері, 
олардың  негізінде  қоғамымыздың  қоғамдық-экономикалық  құндылықтарына  жатады. 
Ыбырай  Алтынсарин  бабамыздың  «Адамгершілікке  тәрбиелеу  құралы  –  еңбекпен  ата-ана 
үлгісі»  -  дегендей,  келешек  азаматтың  дұрыс  жол  таңдауы  үшін,өздігінен  саналы  әрекет 
жасау үшін тал бесіктегі тәрбиенің орны ерекше екендігін айта кеткен абзал.  
Атақты  педагог  В.  Сухомлинский;  «Бала  кезде  үш  жастан  он  екі  жасқа  дейінгі 
аралықтаәр  адам  өзінің  рухани  дамуына  қажетті  нәрсенің  бәрін  де  ертегіден  алады  деп 
көрсеткен. Демек, рухани тәрбиенің азығы ағаштың көшет кезінен бастау алуы. Білім-ғылым 
болмағанда  өскелең  ұрпақты  діннің  құдіретімен  тәрбиелеп,  үндеу  тастаған.  Бұл  дегеніміз 
қазақ  халқының  бала  тәрбиесіне  деген  көзқарасының  қырағылығы.  Балалар  адам  өмірінің 
қуанышы,  өмірдің  мәні.Егеменді  еліміздің  болашақ  ұрпақтарының  сана-сезімін,  ұлттық 
психологиясын  сонау  ерте  заманнан  келе  жатқан  ата-бабалар  салт-дәстүрімен,  халықтық 
мұралары  мен  сабақтастыра  тәрбиелеу    қазіргі  күннің  өзекті  мәселелеріне  айналып  отыр. 
Себебі  ең  берекелі,  ең  парасатты  тәжірибе  халық  түйген  тұжырымдар,  ғасырлар  бойы 
«зергерлік»  ұқыптылықпен  сұрыпталған  үрдістер,  дамыған  даналық  дәстүрлер,  тәлім-
тәрбиелік  ойлар.  Ұлттық  ойындарымыз  халықтық  мұраларды  болашақ  мамандарға  дене 
тәрбиесін беруде  пайдалану дене мүмкіндіктерін тәрбиелеп қана қоймай, ақыл - ой жұмыс 
қабілетін  қалыптастырып,  рухани  -  адамгершілік  сезімдері  арқылы  шығармашылық  күш-
жігерін  толық  мәнінде  көрсетуге  әсер  етеді.  Еліміздің  қоғамдық-экономикалық  өміріндегі 
елеулі өзгерістерге байланысты саяси, экономикалық, әлеуметтік-мәдени, рухани жағдайлар 
жастарды тәрбиелеу мәселесін дұрыс бағытта ойластыруды талап етуде.  
Жанұя  ғасырлар  бойы  өмір  сүріп  келе  жатқан  адам  баласының  әлеуметтік  ортасы. 
Халықтың  салт-дәстүрін  әдет-ғұрыптарының  сақтаушысы.  Сондықтан  жанұя  тәрбиесі 
халықтың  ой  арманымен  мол  тәжірибесімен  ұлттық  дәстүрімен  дамып  ұрпақтан-ұрпаққа 
жалғасып жеткен тарихи мұра. Әрбір жанұяда балалардың рухани-адамгершілік қасиеттерін 
қалыптастыру ең бірінші ата-ана тәрбиесіне байланысты. Қай заманда, қайсы елде болса да  
жанұяның  адамзат  ұрпағына  ететін  ықпалы  мен  әсерін  өмірдегі  басқа  ешнәрсенің  күшімен 
салыстыруға болмайды. Жанұя тәрбиесінің түрлері мен мүмкіндіктері көп, әсіресе, көргенді, 
ынтымақты,  тату  тәтті  тұратын  отбасында  шаңырақ  шаттығы-негізінен,  қоғамдық  сананың 

101 
 
адамгершілік, кісілік, қайырымдылық, әдептілік, әділеттілік сияқты толып жатқан моральдық 
ұғымдарға  негізделеді  Бала  өз  заманына  тән  кісілікті,  әдептілікті,  қайырымдылықты,  тіпті 
бұзақылықты да алғаш рет осы өзінің отбасында меңгереді. Үй ішінде күнделікті айтылатын 
ұлағатты өсиеттері  мен ақылы, ал жастардың оларға деген сый құрметі,  адал көңілі, әдепті 
қылықтары,  ерке-назы,  жалпы   алғанда,  дұрыс  қалыптасқан  моральдық-психологиялық 
қарым-қатынастар  отбасы  өмірінің  ерекше  рухани  бір  байлығы.  Осындай  отбасында  өскен 
балалар бақытты, олардың өмірден алатыны да, өмірге беретіні де көп болады. 
Адамгершілік  тәрбиесінің  әрқайсысының  ерекшеліктерін  жетік білетін  ұстаз  халық 
педагогикасын  ғасырлар  бойы  қалыптасқан салт-дәстүрлерді,  әдет-  ғұрыпты  жан-
жақты терең білумен қатар, өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім берудің барлық 
кезеңдерінде  пайдаланғаны  дұрыс.  Ата-ананың  болашақ  тәрбиесі  үшін  жауапкершілігі 
ұрпақтан  ұрпаққа жалғасуда.«Балапан  ұяда  не көрсе,  ұшқанда  соны  іледі»дегендей,  ата-
ананың күн сайын атқарып  жүрген жұмысы-  балаға үлкен сабақ. Жас балалардың үлкендер 
айтса,  соны  айтатынын,  не істесе  соны  істегісі  келетінін бәріміз  де білеміз.  Баланың  үйден 
көргені,  етене  жақындарынан  естігені-ол  үшін  адамгершілік  тәрбиесінің  ең  үлкені,  демек 
жақсылыққа  ұмтылып,  жағымды  істермен  айналысатын  адамның  айналасындағыларға 
көрсетер мен берер тәлімі мол болмақ.. 
Жас  өспірім  тәлім-тәрбиені,  адамгершілік  қасиеттерді  үлкендерден,  тәрбиешілерден 
насихат  жолымен  емес,  тек  шынайы  көру, сезім  қатынасында  ғана  алады. 
Жақсы адамгершілік 
қасиеттердің 
түп негізі 
отбасында 
қалыптасатыны 
белгілі. 
Адамгершілік  қасиеттер  ізгілікпен  ұштастырады.  Әсіресе  еңбекке  деген  тұрақты ықыласы 
бар  және еңбектене білуде  өзін  көрсететін  балаларды  еңбек  сүйгіштікке  тәрбиелеубасты 
міндет болып табылады. 
Бүгінгі  таңда  ғасырлар  қойнауында  қалыптасқан  ұлттық  тәрбиені,  озық  өнегелі 
дәстүрлерді,  адамгершілік  асыл  қасиеттерді  жастар  бойына  қалыптастыруда,  оны  ұтымды 
пайдалану  аса  маңызды  міндеттердің  біріне  айналып  отырғаны  даусыз.  Сондай-ақ,  ұлттық 
мәдениеттің,  әдебиеттің,  тілдің,  халықтық  педагогиканың  тағдыры  мен  болашағы  да 
мектептегі жас ұрпақ тәрбиесіне байланысты. “Отбасы адамның өте маңызды, өте жауапты 
ісі. Отбасы өмірді кемеліне келтіреді, отбасы бақыт әкеледі, бірақ әрбір отбасы, ең алдымен 
мемлекеттік  маңызы  бар  зор  іс  болып  табылады”,-  деп  анықтама  берген  А.С.  Макаренко 
болатын.  Қазіргі  кезеңдегі  саяси,  экономикалық  жағдайдың  тұрақсыздығы,  тұрмыстағы 
күйзеліс,  ұлтаралық  қатынастардың  шиеленісе  түсуі,  адамгершілік  құндылықтардың 
құлдырауы,  білімге,  адал  еңбекке  деген  ынтасының  азаюы,  отбасын  құруға 
жауапкершілікпен  белсенді  қарамауы,  зорлық-зомбылық  пен  қатыгездіктің  бел  алуы  т.б. 
мәселелері  жастар  тәрбиесіне  жаңаша  қарауды  талап  етіп  отыр.  Сонымен  қатар,  қазақ 
халқының  әріден  келе  жатқан  мәдениетін  және  білім,  тәлім-тәрбие  беру  жүйесінің 
негіздерімен  жан-жақты  танысу  бүгінгі  күннің  басты  бағдары,  талабы  десек  те  болады. 
Тәрбиедегі басты бағыт делінген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: “Әрбір адам ең алдымен 
өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болу керек екенін, ұлттық болашағы тек өзіне 
байланысты  болатынын  есте  ұстауға  тиіс.  Оның  осындай  тұжырымға  тоқталуына  ұлттық 
әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық мәдениетке аяқ 
басып,  өз  халқының  мәдени  игілігін  басқа  халықтарға  жақын  да  түсінікті  ете  алады. 
Сондықтан әрбір ұрпақ өз кезімен өткеннің тағдыры мен талаптарын, объективті факторлар 
ретінде  ұсынып,  сол  арқылы  ұрпақты  өмірге  даярлап,  оларды  жинақталған  бай  тәжірибе 
негізінде тәрбиелей отырып, өзінің ата-аналарының рухани мұрасын игере түсуі керек” екені 
айтылған.  
Адамгершілік  тәрбие-бұл  дұрыс  дағдылар  мен  өзін-өзі  ұстау  дағдыларының 
нормалары,ұйымдағы  қарым-қатынас  мәдениетінің  тұрақтылығын  қалыптастырады.  Жеке 
адамның  адамгершілік  санасының  дәрежесі  оның  мінез-құлқы  мен  іс-  әрекетін  анықтайды. 
Жас өспірім тәлім-тәрбиені, адамгершілік қасиеттерді үлкендерден, тәрбиешілерден насихат 
жолымен емес, тек шынайы көру, сезім қатынасында ғана алады. Жеке тұлғаның бойындағы 
жалпы адамзаттық құндылықтардың қалыптасуы осы бағытта жүзеге асады, сөйтіп оның өзі-