Дәстүрлі аймақтық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары

287 
 
Қылмыстың  тікелей  объектісі  -  экономикалық  қызмет  саласын  реттейтін  нақты 
қоғамдық  қатынастар  болады.  Кейбір  нақты  қылмыстардың  құрамы  қосымша  тікелей 
объектіге қол сұғуы мүмкін. 
Көптеген  экономикалық  қызмет  саласындағы  қылмыстардың  белгісі  -  оның  заты 
болып  табылады.  Мысалы:  жалған  ақша  немесе  бағалы  қағаз;  тауарлық  белгі;  осы  топқа 
жататың  қылмыстардың  объективтік  жағы  әрекет  немесе  әрекетсіздікпен  сипатталады. 
Біршама  экономикалық  қызмет  саласындағы  қылмыстардың  құрамының  міндетті  белгісі  - 
қоғамға  қауіпті  іс-әрекеттерді  істеу  тәсілі  болып  табылады.  Мысалы:  экономикалық 
контрабандыны  істеу  тәсілдері;  салық  төлеуден  жалтару;  кеден  төлемдері  мен  алымдарын 
төлеуден жалтару тәсілдері. 
Көптеген  қылмыстардың  объективтік  жағының  белгісі  -  қоғамға  қауіпті  зардаптың  - 
зиян келтірудің орын алуы болып табылады. Зиян келтіру - едәуір, ірі, аса ірі болуы мүмкін, 
бұларға тиісінше түсінік кейбір баптардың ескертуінде берілген. 
Объективтік  жағынан  экономикалық  қызмет  саласындағы  қылмыстардың  барлығы 
кінәнің қасақаналық түрімен жүзеге асырылады. Бұл тұрғыдағы қылмыстардың ішінде бірде-
бір абайсыздықпен істелген қылмыс құрамы жоқ. Бірақта жекелеген қылмыс түрлері кінәнің 
екі  нысанымен  жасалады  (іс-әрекетті  қасақаналықпен,  ал  қоғамға  қауіпті  зардапты 
абайсыздықпен) [2, 12 б.]. 
Қылмыстың  субъектісі  -  жалпы,  сондай-ақ  арнаулы  субъекті  болуы  мүмкін.  Осы 
тараудағы барлық қылмыстар үшін субъектінің жауаптылығы 16-жастан басталады. 
Экономикалық  қызмет  саласындағы  қылмыстардың  арнаулы  субъектілері  болып 
қызмет  бабын  пайдаланып  жасаған  мемлекеттік  органның  лауазымды  адамдары,  сондай-ақ 
коммерциялық немесе басқа ұйымдардың басқарушылары немесе жеке кәсіпкерлер танылуы 
мүмкін. 
Қазақстан  Республикасының  экономикалық  қауіпсіздігінің,  кәсіпкерлердің  заңды 
мүдделері  мен  құқықтарының  қорғалуын  қамтамасыз    ету    ісінде    экономика  саласындағы 
қылмысқа қарсы белсенді күрес жургізудің теориялық, және   тәжірибелік маңызы зор. 
Қaзipri  кезде  экономикалық,  қызмет  саласындағы  қызметтік  қылмыстылыққа  қарсы 
күрес жургізу мәселесіне ерекше назар аударылуда. Себебі, қылмыстылықтың  дәл осы түрі 
қоғамның  өміpi      мен қызметінің  көптеген  саласына  бойлай  еніп, қоғамның,
 
экономикалық 
құқықтық  және  iзгілік    негіздерін  шайқалтып,  мемлекеттік  дұрыс  қызмет  етуіне  кедергі 
жасайды. 
Заңды  кәсіпкерлік  қызметке  кедергі  келтіру  түсінігі  мен  онын,  сапалық  сандық 
сипаттамасын  қарастырайық.  Бұл  үшін  алдымен,  экономикалық  жєне  коррупциялық  
қылмыстылық түсінігі мен сипаттамасын қарастырғанымыз жөн. Заңды кәсіпкерлік қызметке 
кедергі келтіру мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғалары тарапынан жасалады, сөйтіп 
жемқорлықтың  етек  жайына  жағдай  туады.  Бұл  сөзімізді  ҚР  бас  прокуроры  мен  әділет 
министрінің  «Коррупциялық  қылмыстар  туралы»  бірлескен  бұйрығымен  қуаттауға  болады, 
онда  біз  қарастырып  отырған  қылмыс  коррупциялық  қылмыстар  қатарына  жатқызылған. 
Соңғы
 
он  жылда  экономикалық  қылмыстылық  криминалистердің  ерекше  назарын  тартуда. 
Ішкі  істер  органдары  басқа  да  құқық  қорғау  құрылымдары  өз  қызметінде  қылмыстың  осы 
түріне қарсы күреске ерекше орын бөлуде. Ал ғалымдар дәстүрлі криминология ғылымынан 
арнайы  бағыт  немесе  сала  ретінде  экономикалық  криминологияны  бөліп    шығару  туралы 
пiкip  ұстануда [3,32 б.]. 
 Экономика  саласындағы  қылмыстылықтың  өзіндік  ерекшеліктері  бар.  Бұл  жоғары 
дәрежелі жасырындық, жылдамдылық, өсіңкілік, тез өзгеруге қабілеттілік және шаруашылық 
етудің жаңа жағдайлары мен ережелеріне (экономикалық құқытың жаңалықтарға және т.б.) 
бейімделе алушылық. 
Қазіргі  заманғы  экономика  саласындағы  қылмыстылықты  криминологиялық  талдау 
үшн  қылмыстық  статистика  мәліметтері  құқық  қолдану  тәжірибелік  деректерін  белгілі 
мөлшерде пайдалануға  болады. 
Ресми  статистика  қылмыстылықтың  ахуалы  есебін  мына  көрсеткіштер  бойынша 

288 
 
жүргізеді  жәбірленушілердің,  жасалған  қылмыстар  туралы  берген  арыздары  мен 
өтініштерінің  саны;  тіркелген  қылмыстардың  саны;    қылмыс  жасаған  адамдардың 
анықталғанының  саны;  күшіне  енген  үкімдер  бойынша  қылмыс  үшін  кінәлі 
сотталушылардың саны. 
Қылмыстылық сипаттамасы толық болу үшін оның сапалық және сандық өлшемдері 
сияқты  көрсеткіштерін  пайдалануымыз  қажет.  Олардың    негіздері    ахуалы    динамикасы  
және  құрылымы. 
Қылмыс    динамикасының    статистикалық  жағдайы  қылмыстық  құдалау 
органдарының  қылмыстарды  уақтылы  анықтау  және  тіркеу,  оларды  ашу  және  кінәлілерді  
әшкерелеу,  әдсі  жазадан    құтылмаушылықты      қамтамасыз    ету  бойынша    қызметінің 
пәрменділігіне де байланысты. 
2013  жылы еліміз бойынша 14 741 экономикалық қылмыс анықталды. Соның ішінде 
Қарағанды облысының көрсеткіштері ең жоғары - 1 596, Оңтүстік Қазақстан облысы – 1 334, 
Шығыс Қазақстан облысы 1 165, Қостанай облысы - 946, Алматы  облысы   - 917, Павлодар 
облысы - 907, Ақмола облысы - 833 және Алматы қаласы - 1 246 қылмыс. 
2014  жылғы  9  айда  қылмыстық  құдалау  органдарында    республика  бойынша  
экономикалық  қызмет  саласында  4  699  қылмыс  тіркелді,  бұл  тіркелген  қылмыстардың 
жалпы  санының  4,62 пайызын құрайды.  Бұл жерде  қылмыс  санының  тұрақты  есеп  отыруы 
байқалады.  Салыстырар  болсақ  2013  жылдың    осындай  мерзімде  4471  қылмыс  тіркелген, 
яғни көрсеткіш 228 қылмысқа артқан. 
Қылмыстық  құдалау  органдарына  таратып  қарағанда  қаржы  полициясы  органдары  3 
386  қылмысты,  ішкі  істер  органдары  981  қылмысты,  кеден  -  313  және  ұлттық  қауіпсіздік 
органдары 19 қылмысты анықтаған [4]. 
Қылмыстылық  құрамында  маңызы  шамалы  және  бір  көріністік,  күрделі  зерттеуді 
қажет  етпейтін,  анық  сипаттағы  және  қоғам  үшін  аса  қауіпті  емес  қылмыстар  бұрынғыдай 
басым болып келеді. Бұл қылмыстардың залалы елу жүз теңгеден сәл ғана асса да, олар эко-
номикалық қылмыстардың ашылу пайызын реттеудің жағдайды ескерген дұрыс болар. 
Біріншіден  қазіргі  уақытқа  дейін  отандық  және  шетелдік  криминология  ғылымында 
неғұрлым жалпы болып табылатын  «экономикалық қылмыстылық» категориясының жалпы 
мойындалған  анықтамасы  әлі  қабылданған  жоқ.  Әрине  бұл  факт  жоғарыда  аталған 
категорияға  қарағанда  жеке,  жарыса  бағынған  сипатта  болатын  «экономика  саласындағы  
қылмыстылық»  түсінігін  баян  ету  үшін  жалпы  қабылданған  көзқарасты  табу  жолын  
қиындатады екіншіден, криминологиялық жіктеудің қылмыстық құқықтық жіктеумен толық 
сәйкес келе беруі шарт емес, демек экономика саласындағы қылмыстылық деген құбылысты 
криминологиялық  талдау  қолданыстары  заңнамамен  шектелмейді  және  көзқарастар  мен 
өлшемдер  таңдап  алу  жағынан  зерттеушілерге  айтарлықтай  еркіндік  берешегін  бұл 
келешекте оңды әдістемелік шешім табуды оңайлатады. 
Экономикалық қызмет жалпы алғанда адам қызметінің маңызды құрамдас бөлігі бола 
отырып экономика, шаруашылык, жүргізу кәсіпкерлік салаларын  қамтиды [5, 101 б.] 
Экономикалық  қызметті  ккәсіпкерлік  қызмет  деп  түсіну  осы  саладағы 
қылмыстылықты  криминологиялық  талдау  мақсаттары  үшін  қолайлы.  ҚР  ҚК-ң  8-тарауына 
енген  қылмыс  құрамдарының  басым  көпшілігінің  кәсіпкерлік  саласына  тікелей  қатысты 
болып  отырғаны  да  осының  пайдасына  келеді.  Басқаша  айтсақ  экономикалық  қызмет 
саласындағы  қылмыстылық  кәсіпкерлік  саласындағы  кәсіпкерлік  қызмет  саласындағы 
қылмыстылықты  өзі  деп  шартты  түрде  айтуға  болады.  Бұл  ретте  осындай  немесе  ұқсас 
интерпрентацияда  түсіндіретін  және  криминология  ғылымы
 
айналысқа  енгізіп  жатқан 
«экономика  саласындағы  қылмыстылық»  категориясы  өзінің  мінісі    жағынан  озық 
индустриялық  елдердің  мамандары  арасында  тараған  «экономикалық  қылмыстылық» 
анықтамасына жақын тұрғанын  атап  кеткеніміз дұрыс. 
Расында  да,  шетелдік  криминологтар  әдетте  экономикалық  қылмыстарға  жалған 
банкроттық  несие  берушілерді  алдау,  жалған  фирмалар  ұйымдастырумен  байланысты 
алаяқтық сенімге кіріп қиянат ету, валюталық қылмыстар  чектер мен вексельдерді ақша мен