71
соғысы» тақырыпшасын 1-топ оқушылары, «Қазақ батырлары» – екінші топ,
«Қанжығалы Бөгенбай» – үшінші топ, «Қаракерей Қабанбай» – төртінші
топ, «Құттымбетұлы Наурызбай» – бесінші топ, алтыншы топ Баян батыр
туралы оқулық мәтінімен танысады. Әр топтың оқушылары батырлардың
портретін жасап, өмірі мен қызметін суреттейді. Сынып алдында әр топтың
пікірін білдіретін делегаттар (оқушы) батырларға жан-жақты сипаттама
беріп, портретін жасайды. Басқа топтың оқушылары бұл топтың өкіліне,
яғни портретті суреттеген оқушыға сұрақ қояды, қосымша қосары болса
2 минут уақыт беруге болады. Оқушы қойылған сұрақтарға жауап береді.
Сөйтіп, басқа топтың оқушылары да кезектесіп батырлардың портретін
сипаттайды.
Жұмыс соңында қай батырдың портреті жақсы, толық сипатталғанын
барлық оқушылар өздері талдап шешеді. Мұғалім оқушылардың түсінбеген
сөйлемдерін, терминдерді түсіндіреді. Қандай да бір топ тапсырманы
түсінбесе, түсіндіреді. Көмек қажет болса, оларға көмектесуі тиіс.
Оқушылар оқулық соңында берілген сұрақтар мен тапсырмалар
бойынша сабақта және сабақтан тыс алған білімдерін пайдалана отырып
әңгімелейді. Мұғалім әңгімесін Райымбек батыр туралы қосымша
материалмен толықтыруына болады:
Қосымша материал:
«райымбек түкеұлы – жоңғар басқыншыларына қарсы күрескен
әйгілі батыр.
Өз әкесі Түке, атасы Ханкелді батыр. Райымбек бес жасынан атының
басын өзі алып жүрсе, жетіге толғанда асау жылқыны үйретіп міне бастады.
Батырдың нағашы атасы Орақты батыр тұқымынан шыққан. Райымбек жеті
жасқа толғанда нағашы атасы бір көк тай мен садақ, қылыш, найза, айбалта,
сауыт, қалқан сияқты ердің қару-жарағын әкеп береді. Нағашы атасы
Ханкелді батырға:
«Менің жиенім он алты жасқа толып жігіт болғанда, көк тайы ат болады.
Мен алып келген соғыс құралдарын таза сақтап, өзі ұстауға шамасы келгенде
қолына тапсыр», – депті.
Райымбек нағашы атасы берген тайға қуанып, сүт беріп, жеген нанын
беріп, жүген салып, үйрете бастайды. Оның тайы жат десе жатып, тұр десе
тұрған, аяғын көтер десе көтеріп, түсір десе түсіреді екен. Тайдың атын
«Көкойнақ» деп атайды. Құнан болғанда ағаштан, жардан, тоғаннан қарғу
әдісін үйретеді. Райымбек шыбықты жолдың екі жағына қатар шаншып
қадап, құнанды солдан оңға, оңнан солға қарай қарғу әдістеріне үйретеді.
Ат болғанда суда жүзуді үйретіп, өзі де оған үйренеді. Атын шақырғанда
жылқылар арасынан шауып келіп, иығына басын қойып, иіскелеп тұрады
екен. Райымбектің көп жылдар бойы үйреткен аты алдынан көлденең
72
шыққан атты омырауымен қағып түсіріп, ал өзі атқа мініп садақ атқанда
қате жібермейтін.
Райымбек 17 жасында қазақ халқын жоңғар басқыншыларынан азат
ету жолында жауынгерлік, ерлік пен батырлықтың үлгісін көрсетіп, батыр
атанды.
«Ақтабан шұбырынды» кезіндегі қазақ халқының қасіретін А.И. Лев-
шин былай деп сипаттайды: «Бұл көшу сөзсіз күйзелу мен қырылуға әкеп
соқты. Мал мен табын күн санап азая берді, айырбас сауда тоқтап қалды,
қайыршылық пен қасірет-қайғы жалпы жұртты жайлап алды: біреулер аштан
өлді, басқа біреулері бала-шағасын тастап қашты. Ақырында, босқындар
тоқтады, бірақ қай жерге ғой дейсіз ғой – көшпелі халық үшін аса қолайсыз
құлазыған қу медиенге ат басын тіреді».
Ал Я. Гавердовский былай деп жазды: «Қазақтардың есінен осы кезге
дейін кетпейтін, асқан зор қасірет әкелген сол дәуір оларды әбден шегіне
жеткенше титықтатқан. Орда аңыздарында (естеліктерінде) сол кездегі
ержүрек батырлар мен қайғылы оқиғалар осы уақытқа дейін әлі сақталып
келеді. Ақ шашты қариялар көбінесе қаза болғандардың мәйіттері жатқан
үлкен үйінділерді көрсетіп, бізге: «Бұл арада еркіндікті қорғап, ұрыс
алаңында қаза тапқан батырларымыз жерленген. Мына жерде қарақұрттай
қаптаған жауыздар қырған тұтас ауылдар жатыр деді».
Жоңғар басқыншыларынан қазақ халқы ауыр тауқымет тартқан. Бұл
қасірет халықтың озық ойлы басшыларының ар-намысына тиіп, елде болып
жатқан оқиғаларды ой елегінен өткізуге мәжбүрледі. Жаудың аптығын басу,
шұрайлы кең-байтақ жайылымдарды қайтарып алу, елді жаудан біржолата
азат ету, халықтың бұдан ары қырғынға ұшырауына жол бермеу үшін елді
біріктіру арқылы жауға тойтарыс беру қажеттігін түсінді. Бұланты, Аңырақай
маңындағы шайқастар халықтық сипат алып, қазақ халқының санасындағы
бетбұрыс кезең болды. Хандар мен батырлар алауыздықты қою керектігін,
елінің тәуелсіздігі мен бостандығы ең басты мәселе екенін түсінді. Халықтың
айбынды жеңіске деген сенімі артып, жоңғарларды бірлесе отырып жеңуге
болатынын түсінді. Осындай ұрыстардың бірі – «Ойрантөбе» шайқасы
Райымбек батырдың батылдығы мен ұйымдастырушылық қабілетін, ерекше
күш-жігері бар батыр екенін танытқан ұрыс болды.
Райымбек он жеті жасқа толғанда атасы Ханкелді батыр қалмаққа қарсы
жасақ жинап, жойқын шабуылға аттанады. Бұны естіген Райымбек атасы
мен ауыл қарияларынан бата алып, жорыққа шыққан сарбаздарға ілеседі.
Қазақ жасақтары Іле суының бойына жетіп, одан әрі өте алмай тоқтап
қалады. Сол кезде Райымбек жұрттан рұқсат алып, Іленің тасып, күркіреп-
сарқырап арнасына сыймай жатқанына қарамай Көкойнақ тұлпарымен суға
қойып кетіп, өз атын өзі ұрандаған күйі арғы бетке жарып өтеді.
73
Райымбектің өз атын өзі ұрандап, Іле өзенінің арғы бетіне өтуі көрген
жұрттың барлығын таңқалдырыпты. Бұл батыл жауынгердің Ханкелді
батырдың немересі Райымбек екенін білген сарбаздар оған: «Бізге басшы
бол, ұранымыз «Райымбек» болсын, туымыз «Райымбек туы» болсын! – деп
ниет білдіреді.
Райымбек батыр жауға қарсы аттан түспей шайқасқан отыз жылдың
соңғы жылында Наурызбай, Бөлек, Өтеген, Малай батырлармен бірге ұрысқа
қатысқан. Олар жауларын 1758 жылы қазіргі Сүмбе шекарасынан асыра
қуып, Жетісу жерінен ығыстырып, Текестің құйғаны мен Іленің басталар
тұсынан Жұлдыз ойпатына шейін ығыстырып тастаған екен.
Райымбек және басқа батырлардың жоңғар шапқыншылығына қарсы
күрескен қаһармандық даңқы елде ақиқат пен аңызға, тарихқа айналып,
бүгін бізге жетіп отыр.
Сексен жылдай өмір сүрген Райымбек батыр әулиелікпен алдын болжап,
келешегін бағамдап, дүние салар алдында:
Елім – Албан,
Жерім – Жетісу.
Жайлауым – Асы,
Қыстауым – Алматының басы, –
деп, сүйегін Алматы қаласының (қазіргі Райымбек кесенесі) аумағына
қойыңдар деп өсиет еткен орынға жерленген. Қазір батыр сүйегі жатқан
жерге күмбез орнатылған. «Райымбек қоры» жұмыс істейді. Қытай Халық
Республикасындағы Құлжа қаласының көрнекті бір ғимаратының алдына
қызыл гранит тастан қаланған биік тұғырға Райымбектің ат үстіндегі мүсіні
орнатылған.
Елімізде Райымбек батырдың үш жүз жылдық мерейтойы атап өтілді.
Батыр есімімен туған ауданы аталады».
Сабақ соңында жұмыс дәптері бойынша жұмыс жүргізіледі.
Үйге тапсырма: §31. «Қазақ батырлары» әңгімесін оқып танысу, оған
берілген сұрақтар мен тапсырмаларды орындау.
§32. Қазақстан және ресей
сабақтың мақсаты: Қазақстанның Ресейге қосылуының себептері,
барысы және нәтижесі туралы оқушылардың көңіліне қонымы түрде ашып
көрсету. Оқушылар бойында елжандылық, жоғары адамгершілік сезімін
тәрбиелеуге көмектесу. Тарихи құбылыстар мен оқиғаларды салыстыра
білу біліктерін дамыту. Дайындығы жақсы сыныпта «пікірсайыс» өткізуге
болады.
Достарыңызбен бөлісу: |
