Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

10

заттарды  бензиндерге, 0,5%-тен  көп  емес  мөлшерде, детонацияға  қарсы  қасиеттерді  едəуір

жақсарту мақсатында қосады.

     Барлық  елдерде  төртэтилқорғасын (ТЭҚ)  Pb(С

2

Н

5

)

4

  жоғары  тиімділікпен  пайдалануда,

ТЭҚ 200-250

0

С-та  ақ  қорғасынға  жəне  бос  радикалдарға    (этил)  жеңіл  ыдырайды  да  олар

отын – ауа ортасында жалындау алдындағы кезеңде асқын тотықтың түзілуін баяулатады.

    

ТЭҚ  таза  күйінде  қолдануға  болмайды,  себебі  цилиндрдің  қақпақтарында,  оталушы

білтесінде  жəне  қабырғаларында  қорғасын  мен  қорғасын  тотығы  жиналады, бұл  əрине,

қозғалтқыштың  жұмысын  бұзады. Қорғасын  қағын  кетіру  үшін  ТЭҚ-да  қорғасынды

шығарушы деп  аталатындарды  қосады. Шығарушы есебінде  екібромэтан, бромды этил,

a -

бірхлорнафталин, екібромпропан  қолданады. ТЭҚ, шығарушының  жəне  бояғыштың

қоспасын этил сұйықтығы деп атайды.

         

ТЭҚ  сонымен  қабат,  этил  сұйықтығы  да  өте  улы:  олармен  жұмыс  істегенде  жəне

құрамында  олар  бар  этилденген  бензиндермен  жұмыс  істегенде  арнайы  сақтық  ережелерін

сақтау  қажет. Этилденген  бензиндерді  басқа  бензиннен  айыру  үшін, оларды  аздап  бояйды:

А-76 марканы сары түске, АИ-93 – қызғыл-қызыл түске, АИ-98- көк түске.

         Ауа  –  реактив  қозғалтқыштар  отындары. Ұшу  аппараттарының  көбісі  қазіргі  кезде

газтурбовинтті-турбовинтті (ТВҚ) жəне  турбореактивті (ТРҚ) қозғалтқыштармен

жабдықталған. Газтурбовинтті қозғалтқыштарда жану процесі жану камераларында, 40-60м/с

компрессормен  сығылған  ауа  берудің  жəне  сұйық  отын  бүркудің  нəтижесінде  жүреді.

Отынның  тұтануы  электр  ұшқынынан  болады. Түзілген  газдарды  ТВҚ  жəне  ТРҚ  əртүрлі

пайдаланылады. ТВҚ-та  олар, ауаны  сығуға  арналған  компрессорды  айналдырушы

турбинада  ұлғаяды  жəне  ауа  винті  негізгі  күшті  тудырады;  газдардың  ең  соңғы  ұлғаюы

реактивті қақпақта  жүреді; газ ағымының  қақпақтан өту нəтижесінде қосымша  күш (8-12%

жалпыдан) пайда болады. ТРҚ –та жану газдары компрессорды айналдырушы турбинада ал

одан  кейін  реактивті  қақпақта  ұлғаяды; газдар  ағымының  қақпақтан  өту  нəтижесінде  күш

пайда  болады. Қазіргі  ТРҚ-та  жану  газдары  турбинадан  кейін  форсажды  камераға

бағытталады, онда  отынның  бөлігі  қосымша  жанады. Форсажды  камерадан  газдар

температурасы  жоғарылау  реактивті  қақпаққа  жоғары  жылдамдықпен  түседі, осының

нəтижесінде тарту күші артады.

     Ауа-реактивті қозғалтқыштардың отындары – реактивті отындарын, ұшақ керосиндерін –

мұнайды  тура  айдау  фракциялары  мен  каталитикалық  крекинг  газойлдерінің  негізінде,

кейбір жағдайларда гидрогенизация процестерін қолданып, дайындайды. Бұрынғы КСРО-да

ТС-1, Т-1, Т-2, РТ маркалы отындар, 60-2800С аралығында қайнайтұғын (ұшу жылдамдығы

дыбыс  жылдамдығына  дейінгі  қозғалтқыштарда  қолданады) ауыр  құрамды, қыздыруға

төзімді отын шығарады.

            Реактивті қозғалтқыштар отындар сапасының негізгі көрсеткіштеріне тығыздық, жағу

жылуы, фракциялық  құрам, тұтқырлық, бастапқы  кристалдану  температурасы, арендердің,

күкірттің активті күкірт қосылыстарының, шайырлардың жəне қанықпаған көмірсутектерінің

мөлшері, қыздыруға тұрақтылығы жатады.

           

Тығыздық  жəне  жану  жылуы  реактив  отындарының  энергетикалық  мүмкіндіктерін

сипаттайды. Жану  жылуы  көп  болған  сайын, белгілі  массадан  немесе  көлемнен  бөлінетін

энергия  мен  газдардың  қақпақтан  өту  жылдамдығы  жоғары, ал  сондықтан  да, ұшу

жылдамдығы жəне қуаты көп болады.

            

Тағы  да  реактив  отынының  тиімділігі  жəне  толық  жану  жылуы  оның  химиялық

құрамына байланысты.

           Осындай себептерден отындардағы ароматикалық қосылыстар мөлшеріне (20-22% ТС-

1, Т-1, Т-2, РТ үшін ауыр, қыздыруға тұрақты, реактив отынына 10%) нормалар белгіленген.

Реактив  отындарының  тиімділігін  жəне  толық  жануының  тағы  бір  көрсеткіші  күйесіз

жалынның  биіктігі (20-25 мм  кем  емес) мен  люминометрия  саны  болып  саналады.

Люминометрия  санын, октан  саны  сияқты, эталон  отындармен  салыстыру  əдісімен

анықтайды. Эталон  есебінде, люминометриялық  саны  тиісінше 0 жəне 100 деп  белгіленген

тетралин мен октанды қолданады. Реактив отындарының люминометриялық саны 585 төмен

11

болмауы  керек. Оның  мəні  жоғары  болған  сайын, жалын  жарығы  төмен  болады.

Люминометриялық  санның  санның  кемуімен  көмірсутектердің  құрылымдық  топтары

мынадай  ретте  орналасады: нормалды  алкандар, изоалкандар, сақина  алкандар, алкендер,

алкадиендер, арендер.

             Реактив отынының стандартында тығыздығы жағынан да шек қойылады (0,755-0,840

г/см

3

  кем  емес),  себебі,  тығыздық  жоғары  болған  сайын,  ұшақтың  шектелген  көлемді

ыдысына  бір  мезгіл  құйылатын отын  мөлшері  көп  болады, сондықтан  да, ұшу  қашықтығы

ұзартады.

Дизел отындары. Дизел деп аталатын, сығудан тұтынатын ішкі жану қозғалтқыштарда

төрт  тактылы  жұмыс  процесі  ұшқыннан  тұтынатын  қозғалтқыштарға  қарағанда, едəуір

басқаша  жүреді. Дизел  қозғалтқышында  бірінші  екі  тактыларда  таза  ауаны  сорады  жəне

қысады. Ауаның температурасы қысу қозғалысының соңында 550-650

0

С жетеді, ал қысым 4

МПа  дейін  өседі. Қысу  қозғалысының  соңында, сығылған  жəне  қызған  ауаға  белгілі  бір

уакқытта  жоғары  қысыммен  отын  порциясы  бүркіледі.  Отынның    майда  тамшылары  бір

қалыпқа  келеді  де  ауа  тарайды. Аз  уақыт  өткеннен  кейін  отын  өзінен  өзі  тұтанады  жəне

толық жанады. Бастапқы бүрку мен отынның тұтану уақытының арасын өзінен-өзі тұтануды

тоқтату  кезеңі  деп  атайды.  Қазіргі  тез  жүретін  қщозғалтқыштарда  бұл  кезең  0,002  с  көп

болмайды. Отынның жануының нəтижесінде газ қысымы 6-10 МПа жетеді.

Сала  өндірісі  жердегі  жəне  судағы  техникаларының  тез  жүруші  дизелдері  жəне

газтурбиналары  қозғалтқыштары  үшін  Л  (жазғы),  3(қысқы),  А  (арктикалық)  тағы  да  орта

айналушы жəне аз айналушы дизелдер үшін ДТ жəне ДМ маркалы матор отынын шығарады.

Дизел  отындары  мұнайдың  орта  дистиллятты 180-360

0

С  аралығында  айдалатын

фракцияларынан  каталитикалық  крекингтің  жəне  гидрокрекингтің  жеңіл  фракцияларынан

тұрады. Қазіргі кезде, соңғы қайнау температурасы 380-400

0

С отындар сыналып, қолдануға

жіберілуде, дизел  отындарының  құрамына  кокстеу  жəне  термиялық  крекингтің

асылдандырылған газойлдерін пайдалану да алға тұрған мəселе.

Дизел  отындарының  пайдалануында  негізгі  сипаттама  болып  тұтану, фракциялық  құрам,

тұтқырлық, кокстену, то  алу, лайлану, қату  температурасы, шайырлы  жəне  коррозиялық

активті қосылыстар мөлшері кіреді.

Дизел  отындарының  ең  маңызды  пайдалану  қасиетінің  бірі – олардың  тез  оталып  жəй

жануы, бұл  қысымның  біптіндеп  көтерілуін  жəне  қозғалтқыштың  тоқылдаусыз  жұмсақ

жұмыс  істеуін  қамтамасыз  етеді. Отындардың  оталу  қасиеті  олардың  химиялық  жəне

фракциялық  құрамына  байланысты.  Бұл,  бірінші  кезекте,  отын  компоненттерінің  оталу

температурасымен  байланысты  болса  керек. Мысалы, арендердің  оталу  температурасы  өте

жоғары  екендігі (500-600

0

С) белгілі. Сондықтан  ароматикалық  көмірсутектердегі  көп

өнімдер дизел отыны бола алмайды. Керісінше, алкандарға ең төменгі оталу температурасы

сипатты  жəне  парафинді  мұнайлардан  дайындалған  дизел  отындары  жақсы  пайдалану

қасиетін көрсетеді.

Дизел  отыгндарының  басқа  да  өте  маңызды  қасиеттеріне, жылдам  жүруші  дизелдер  үшін,

олардың  фракциялық  құрамы, тұтқырлық, қату  температурасы, кокстену, күкірт  мөлшері,

қышқылдық, су мен механикалық қоспалар мөлшері жатады.

Қолдану  жағдайына  байланысты  шығарылып  жүрген  дизел  отынының  үш  маркасының  да

қату  температурасы  жазғынікі (Л) теріс 5 жоғары  болмауы, теріс 35 пен  теріс 45

0

С

аралығында,  қысқынікі  (3)  теріс  55

0

С, арктикалық (А) маркаларына  теріс 60

0

С  жоғары

болмауы  қажет. Қысқы  жəне  арктикалық  дизел  отындары  жалпы  өндіру  көлемінің 30%

құрайды. Оларды  карбамид  пен  парафиннен  айырылған  жəне  сұйық  парафиндерді

адсорбциялаумен  бөлуден  шыққан  фракциялар  негізінде, тағы  да  жеңілденген  керосин-

газойл фракцияларынан дайындайды.

Дизел  отындары, құрамындағы  күкірт  мөлшері  жөнінен  үш  түрге  бөлінеді:  I – күкірттің

массалық  үлесі 0,05% көп  емес; II- күкірттің  массалық  үлесі 0,2% көп  емес; III - күкірттің

массалық үлесі 0,5% көп емес.

Негізгі əдебиеттер  1[7-10]