8
шикізаты мен дайын өнімдері
2 Мұнайды өңдеуге дайындау
2
-
1/2
3
3
Мұнайды тұзсыздандыру жəне сусыздандыру
2
-
1/2
3
4 Мұнайды біріншілік айдаудың технологиясы.
Мұнайды атмосфера қысымда жəне вакуумда
айдау
2
2
1/2
4
5 Бензинді екіншілік айдау
2
-
1/2
2
6 Мұнайды термиялық өңдеу технологиясы.
Термиялық крекинг. Висбрекинг
2
2
1/2
2
7 Кокстеу процесінің технологиясы
2
2
1/2
3
8 Мұнай шикізатын пиролиздеу
2
2
1/2
2
9
Мұнай шикізатың каталитикалық өңдеу
технологиясы. Каталитикалық крекинг
2
2
1/2
3
10 Каталитикалық риформинг технологиясы
2
2
1/2
3
11 Дистиллятты фракцияларды гидротазалау
технологиясы. Мұнай
шикізатын
гидротазалау
2
3
1/2
4
12 Мұнай шикізатың гидрокрекинглеу
2
-
1/2
4
13 Олефиндерді изобутанмен алкилдеу
2
-
1/2
4
14 Олефиндерді
полимерлеу
олигомерлеу.
Парафинді көмірсутектерді изомерлеу
2
-
1/2
3
15 Мұнай (зауыт) газдарын өңдеу
2
-
1/2
3
Барлығы
30
15
15/30 45
2.2 Дəрістік сабақ конспектілері.
1 Дəріс тақырыбы. Кіріспе. Мұнайөңдеудің кəзіргі кезендегі негізгі мақсаты.
Мұнай өңдеу зауытының шикізаты мен дайын өнімдері
Карбюратор отындары. Қазіргі заман техникасында ұшқынмен оталатын іштен
жағатын поршенді қозғалтқыштар көп тараған. Бұл қозғағыштарда отыннның ауамен
жанғыш қоспасын дайындау үшін дайындау, əдетте, арнайы құралды-карбюраторды
пайдаланады жəне сондықтан, мұнай қозғалтқыштардың отындарын карбюратор отындары
дейді.
Төрт ырғақты жəне екі ырғақты қозғалтқыштар бар, олардың бір-бірімен
айырмашылығы цилиндрді жаңа отынмен зарядтау əдісінде. Төрт ырғақты қозғалтқыштар
ұшақ жəне автомобиль көліктерінде, екі ырғақты – мотоциклдер мен мотороллерде
пайдаланады. Төрт ырғақты қозғалтқыштың жұмысы поршеннің 4 рет қозғалуынан
(ырғақтан) тұрады. Бірінші ырғақты (жіберуде), ауа менотын қоспасынан тұратын ыстық
қоспа түсіруші қақпақ арқылы, цилиндрге түсіп, оны толтырады. Екінші ырғақта түсіруші
шығарушы қақпақтар жабық жəне қоспа поршень мен 0,8-2,0 МПа дейін қосылады.
Температура 200-400
0
С дейін көтеріледі. Сығудың соңында, қоспа электр ұшқынынан
тұтанады. Отынның жану уақыты өте аз болғанымен- секундтың мыңдық бөлігі болса-дағы,
отын біртіндеп жану камерасында алдыңғы жалыннан жана бастайды. Алдыңғы жалын деп
газдың жану реакциясы жүретін жұқа қабатын атайды. Нормалды жануда алдыңғы жалын
20-30м/с жылдамдықпен тарайды. Газдардың қысымы жану кезінде біртіндеп 3-6 МПа дейін
көтеріледі, ал температура 1600-2200
0
С дейін жоғарылайды.
Үшінші ырғақта (жұмыс істеу жүруі) жанған қысылған өнімдердің энергиясы іске асады,
ал төртінші ырғақ уақытында қозғалқыш цилиндрді жану өнімдерінен шығарушы қақпақ
арқылы босайды.
Отын есебінде, ұшқыннан от алатын поршен қозғалтқыштары үшін, бензиндер
қолданады. Автомобил бензиндерінің негізгі пайдалану көрсеткіштері болып детонациялық
9
тұрақтылық, коррозия қарсы қасиеттері саналады. Ұшақ бензиндерінің сапасын анықтау
үшін, одан бөлек мынадай көрсеткіштер, кристалдану температурасы, шайыр заттарының
мөлшері, жану жылуы қолданады.
Детоноация деп қозғалтқыштағы отынның жануының ерекше қалыпсыз сипатын
атайды, мұнда жұмыстық қоспаның тек бір бөлігі ғана ұшқыннан от алудан кейін кəдімгі
жылдамдықпен қалыпты жанады. Отынның жалынның алдында тұратұғын соңғы бөлігі (15-
20%дейін), тез өздігінен тұтанып кетедіде, осының нəтижесінде жалынның тарау
жылдамдығы 1500-2500 м/с дейін өседі, ал қысым біртіндеп емес, секіріп өседі. Қысымның
осындай күрт өзгеруі детонация толқынын тудырады. Цилиндр қабырғасына соққының
осындай толқыны жəне оның көп рет олардан қайтуы, дірілдеу жəне металдарға тəн соғысу
дыбысын тудырады. Бұл детонациялық жанудың сыртқы негізгші белгісі пайдаланылған
газдағы қар атүтіннің будағының пайда болуы, тағы да цилиндр қабырғасының
температурасының күрт көтерілуі. Детонация - өте зиянды құбылыс. Детонациялық режимде
қозғалтқыш температурасы төмендейді, отынның сыбағалы шығымы өседі, қозғалтқыштың
жұмысы қатты жəне бір қалыпты емес болады. Одан бөлек, детонациядан поршендердің
жəне пайдаланылған қақпақтардың жануы мен бұзылуы орын алады, электр білте жібі
жұмыстан шығады жəне басқа келеңсіз жағдайлар байқалады. Қозғалтқыштың тозуы үдейді,
сондықтан жөндеу аралық уақыты қысқарады. Қарқынды детонация режимінде көп уақыт
жұмыс істеу аварияға да алып кеп соғуы мүмкін. əсіресе детонация ұшақ қозғалтқыштарында
қауіпті.
Химиялық құрамынан бөлек детонацияға кейбір қозғалтқыш конструкциясының
ерекшеліктері жəне оның пайдалану жағдайы əсер етеді. Сығу дəрежесі көтеру, яғни
қозғалтқыштың цилиндрінің толық көлемінің жану камерасының көлеміне қатынасы,
қозғалиқыштағы жұмыс температурасы мен қысымның көтерілуіне əкеп соғады, ал бұл,
өзінің кезегінде, детонацияға жағдай жасайды.
Көмірсутектердің жəне отындардың детонациялық тұрақтылығын (ДТ) немесе
детонацияға қарсы қасиеттерін бағалауды бір цилиндрлі тұрақты қозғалтқыштарда жүргізеді.
ДТ бағалаудың барлық əдістерінің негізінде сынаушы отынды эталондық отындардың
қоспасымен салыстыру принципі жатыр. Эталондық қоспа есебінде 2,2,4-үшметилпентан
(изооктан) жəне п- гептан алынған, ал детонациялық тұрақтылық өлшемі есебінде октан
саны қабылданған.
Октан саны деп детонациялық тұрақтылықты өлшеудің келісілген мəнін айтады, бұл
изооктанның (2,2,4-үшметилпентанның) гептанмен қоспасындағы оның көлемдік үлесі (%-
пен) сан жағынан бірдей, детонациялық тұрақтылығы жағынан, сынаудың стандартты
жағдайында, эквивалентті өлшем. Изооктанның октан саны 100, сыналушы бензин,
стандартты жағдайда, қоспаны сынауда мысалы, 70 изооктаннан жəне 30 гептаннан
тұратындай эквивалентті көрсетсе, онда оның октан саны 70-ке тең. Октан саны –
автомобиль бензиндерінің кедей қоспасында жəне үрлеуді үдетуді қолданбай жұмыс
істегендегі детонациялық тұрақтылықты да көрсетеді.
Ұшақ бензиндерінің детонациялық тұрақтылығын (ДТ) бағалау үшін, қозғалтқыштың
бай қоспаларында жұмыс істегенінде жəне үрлеуді үдетуді қолданғанда, отынның
нормаланатын көрсеткіші сорттығы болады.
Отынның бай қоспадағы сорттығы – қозғалтқыштың қуатын (%-пен) сынаушы
отында жұмыс істегендегі қозғалтқыштың қуатын сорттығы 100 тең деп алынатын эталонды
изооктандағы қуатпен салыстырмалы мəнін көрсетеді.
Октан сандары арнайы сынау қондырғыларында қатал стандартты жағдайда
анықталынады. Сынаудың екі стандартты əдісі бар: қозғалтқыш жəне зерттеу. Қозғалтқыш
əдісі бойынша сынау жағдайы қатаңдау (айналу жиілігі 900 айналу/минутына,
карбюратордан кейінгі жұмыс қоспасының температурасы 149
0
С). Сондықтан, ол қысу
дəрежесі аз қозғалтқыштарға арналған отын ДТ бағалауға дəл əкеледі.
Отындардың детонациялық тұрақтылықтын көтерудің бірден-бір жолы ұшқыннан от
алатын қозғалтқыштар үшін, детонацияға қарсы компоненттер қолдану болып саналады. Бұл
