Графика. Орфография. Орфоэпия

Қосар [ұу], [үу], [ый], [ій] дыбыс тіркестерінің орфограммасы

жүктеу 2,09 Mb.

Pdf просмотр

бет	82/152
Дата	13.09.2023
өлшемі	2,09 Mb.
	#43345
түрі	Монография

1 ... 78 79 80 81 82 83 84 85 ... 152

fce55c58e23c15bef10aa33237001bcc

Қосар [ұу], [үу], [ый], [ій] дыбыс тіркестерінің орфограммасы
.
Жазылымда бір әріппен
у
және
и
түрінде таңбаланатын дауысты-
дауыссыздардың тіркесі «қысқа дауыстылар», «шолақ дауыстылар», «тел
әріптер», «жарты дауыстылар» деп әрқилы аталып келгені белгілі.
Кезінде А. Байтұрсынұлы қазақ тіліндегі [ы], [ұ] қысқа естілетін
дыбыстар, ал [й], [у] дыбыстарын жарты дауысты деп, олардың жазылуын
азу, қару, жабу; қиын, киім т.б.
деп көрсеткен. Ғалымның бұл ережесі қазақ
жазуының базасындағы құндылықтардың бірі ретінде танылып, кирилше
жазу орфографиясында (1957) бұл үлгі қайта жаңғырды. 1957 ж. ережеге
дейін бірде
қыйын,
бірде
қиын,
бірде
жабу,
бірде
жабұу
болып, әрі-сәрі
жазылып жүрген сөздер
қиын, киім, жабу, азу
делініп бір ізге түсіріліп, өз
шешімін тапқаны мәлім.
Қазақ тіліндегі [
у
] дыбысы дауыстылардан соң жалаң [
у
] болып,
айтылымда [
тау
], [
дәу
] түрінде дыбысталады, жазылымы да солай. Ал
дауыссыздан соң келсе, [
ұу
], [
үу
] түрінде [
тұу
], [
түзүу
] болып айтылады,
тұу
деп жазылса да,
ту
деп жазылса да әртүрлі оқылмайды, айтылымдарында
айырма жоқ. Сондықтан кезінде А.Байтұрсынұлының төте жазуындағы бұл
үлгі (1912 ж.) кирилше әліпбиде тиянақ тауып, дәстүрге айналды.
Өйткені қосарлап таңбаланса да, даралап таңбаланса да айтылымында,
А.Байтұрсынұлы атап көрсеткендей, еш айырма жоқ. Екіншіден, жазу-сызуға
қойылатын жинақылық, ықшамдылық талабына сай келетіндіктен, аталмыш
дыбыс тіркестерінің дара түрде таңбалануы дәстүрге айналды. Ендігі жерде
қазақ жазуының латын әліпбиіне көшуімен байланысты шұбалаңқылыққа
ұрынбау үшін А.Байтұрсынұлы көрсетіп берген үлгіге артықшылық берудің
қажет дейтін дәстүрлі пікір бар.
Сондай-ақ жазудағы аталмыш дәстүрлі норманы қайта қарау керек,
дыбыстар, морфемалардың буын жігі әріп тасасында бүркеленбей жазылуға
тиіс дейтін де пікір жоқ емес. Мысалы,
қыйын, жабұу, кійім,
т.б.
Дәстүрлі бірінші пікір бойынша
ұйыту, киіну, тарихи, кейіту
тәрізді
т.б. сөздер латын әліпбиімен төмендегіше орфографияланады
:
(6 таңба)
sa as (7 таңба)

(7 таңба)
á (6 таңба)

ar h (8 таңба)
a (7 таңба) (10 таңба)
(7 таңба)
a (8 таңба)

Ал екінші пікір бойынша бұл типтес сөздер латын әліпбиінде қосар әріппен
төмендегіше орфографияланады:
(
5 таңба)

sa as (
6 таңба)

(
5 таңба)

a (
4 таңба)

ar h (
6 таңба)

a (
5 таңба)

(
8 таңба)
(
6 таңба)
a (
6 таңба)

Сондықтан екі тел дыбысты бір әріппен
жиын, суар
деп
орфографиялауды дәстүрлі норма бойынша теріске шығарумен келісе қоюға
болмайды. Ерін қатысы жағынан [

жүктеу 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 78 79 80 81 82 83 84 85 ... 152