М. С. Кульгильдинов К. Ә. Жүсіпов Р. Ә. Қозбағаров Көлік техникасын өНдіру және жөНдеу техНоЛоГИясы негіздері оқулық

116
Бірнеше детальдардың беттерін байланыстыратын және тұйық 
контур бойынша белгілі бір кезекпен орналасқан өлшемдер өлшемдік 
тізбек деп аталады (5.1-сурет). 
Ал өлшемдік тізбекті құрайтын детальдардың барлық өлшемдері 
өлшемдік тізбек буындары болып саналады. Өлшемдік тізбекті шешу 
барысында, мысалы, жанасқан детальдар арасындағы саңылаудың 
берілген шамасына қолжеткізуге болады. Мынадай мысал келтірелік: 
торап қорабындағы оське еркін айналатын тісті дөңгелекті орналас-
тыру қажет делік. Қамтитын детальдың (тұрқы) шақтамасы 
d
0
деп 
белгіленсе, қамтылатын детальдың (тісті дөңгелек) шақтамасы – 
d
б
; ең 
үлкен саңылау – 
∆
max
және ең кіші саңылау – 
∆
mi
n
.
5.1-сурет. Өлшемдік тізбек:
а – қарапайым; ә – күрделі; А, В – тісті дөңгелектер; 
Б – втулка; в – тісті дөңгелектің максимал өлшемі; 
с – корпустың минимал өлшемі.
Бұл жағдайда (5.1-сурет а) ең үлкен саңылау: 
∆
∆
max
m
in
=
+ +
d
0
d
б
; (5.1)
ал құрастыру шақтамасы: 
∆
∆
∆
c
=
−
=
+
mi
n
min
d
0
d
б
; (5.2)
Құрастыру кезінде ең соңында орналасқан өлшемдік тізбек буыны 
тұйықтаушы деп аталады. 
Күрделі өлшемдік тізбектегі максимал саңылау:

117
∆
∆
∆
∆
c
.m
ax
max
max
max
= ′ + ′′ + ′′′
; 
немесе
∆
∆
∆
∆
max
m
in
mi
n
min
= ′ + ′′ + ′′′ + + + +
d d
d
d
1
2
3
0
; (5.3)
Құрастыру шақтамасы
∆
∆
max
m
in
−
= + + +
d d
d
d
1
2
3
0
; (5.4) 
Берілген күрделі тізбекте үш буын бар (А, Б және В). Өлшемдік 
тізбекке кіретін детальдардың дәлдік дәрежесін барынша азайтып жа-
сау үшін өлшемдік тізбекке жылжитын немесе жылжымайтын компен-
саторлар енгізеді. 
Жылжымайтын компенсатор – бұл қажетті саңылауларды алу үшін 
өлшемдік тізбекке енгізілетін тығырықтар немесе аралық төсемдер. 
Кей кездері бір аралық төсемнің орнына қалыңдықтары әртүрлі аралық 
төсемдер жиынтығы қолданылады. Оған мысал ретінде мойынтіректер 
қақпақтарының арасына қойылатын реттегіш аралық төсемдерді айтуға 
болады. 
Көбінесе жылмымайтын компенсатордың орнына жылжымалы 
(реттегіш) компенсатор қолданылады. Бұл жағдайда қажетті саңылауды 
компенсатордың жылжуы есебінен алады, мысалы, тірек бұрандасы не-
месе гайканың.

жүктеу 5,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: