Bulletin «Филология ғылымдары» сериясы

жүктеу 6,12 Mb.

Pdf просмотр

бет	58/361
Дата	05.11.2022
өлшемі	6,12 Mb.
	#38524

1 ... 54 55 56 57 58 59 60 61 ... 361

file20200121044531 (1)

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы №4(62) 2017 ж.
47
говорящему нечто, требующее выяснения [5, 75].
Н.И. Жинкин «под вопросом разумеют … побуждение собеседника ответить на обращенную к
нему речь» [5, 23].
А.М. Пешковский: «если мы сообщаемыми мыслями желаем повлиять на своего собеседника, по-
действовать на его волю, побудить его поступить так или иначе, нашу речь можно назвать побуди-
тельной речью. Последний случай разбивается на два: мы можем побуждать слушателя сообщить нам
то, что мы не знаем, ответить на наш вопрос – речь вопросительная , и можем побуждать его сделать
то именно, что мы ему приказываем или о чем просим, – речь повелительная» [6, 356].
Дж.Серль: «вопросы – это подкласс директивов, так как они являются попытками со стороны
говорящего побудить к ответу, то есть побудить его совершить речевой акт» [7, 53].
Келесі ғалымдар сұраулы сөйлемдердің негізгі қызметі тек сұрақ, сол сұраққа жауап алу ғана емес.
Сұраулы сөйлемдер тек ақпаратты алу емес сонымен қатар бір заттың, құбылыстың мәнін, белгісін,
оқиғаға қатысты өз ойын білдіруі және т.б. функциональды қызметтер де атқарады. Бұл тұрғысында
Е.Н. Воробьева: «Давно замечено, что запрос неизвестной информации или ее уточнение не являются
единственной функцией вопросительного предложения… При этом выделяли следующую
дихотомическую оппозицию: чистые вопросы и вопросы переходного – от вопроса к сообщению –
характера, собственно вопросительные и интеррогативы, вопросительные предложения со
стандартной семантикой и идиоматические, собственно-вопросы и несобственно-вопросительные
предложения и т.д.» , – деп көрсетеді [8, 49].
Сұраулы сөйлемдер көпқырлы, көпдеңгейлі құбылыс болғандықтан, сұрақтың прагматикасы да
тұтас бір әмбебап ережелер тобы болып табылады. Мұның дәлелі ретінде әр түрлі зерттеушілердің
сұраулы сөйлемдерді түрлі аспекттерде қарастыруын келтірсек болады. Сондықтан сұраулы
сөйлемдерді мағынасына, сондай-ақ тілдік қарым-қатынаста атқаратын қызметіне қарай түрлі
жіктемелерге бөлген.
М.Балақаев: «Сұраулы сөйлемдердің өзіне тән амалдарды талғауды білдіретін мағынасына,
диалогтік ситуация үстінде жұмсалу ерекшеліктеріне байланысты», – деп, сұраулы сөйлемдерді
бірнеше топтарға бөледі.
1. Сұраулы сөйлемнің қызметі жағынан бөлінуі: негізгі сұрақты білдіретін сөйлемдер, жетек
сұрақты білдіретін сөйлемдер, анықтағыш сұрақты білдіретін сөйлемдер.
2.

Сұраулы сөйлемнің мағынасына қарай бөлінуі: сұраулы сөйлемдерді логикалық мазмұнына сай
форма қалыптастыруын ескергенде біз төрт топқа бөлдік: ашық сұрақты білдіретін сұраулы
сөйлемдер, альтернативтік сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер, риторикалық мазмұндағы сұраулы
сөйлемдер, түрткі сұрақты білдіретін сөйлемдер [9, 10-14].
Қазіргі кезеңде тілші ғалымдар сұраулы сөйлемдерді жіктегенде осы классификацияны
Н.У. Туркбенбаев, Р.Әмір, И.А. Баймұратова, Ш.Қ. Джусакинова, Р.Н. Дәрменқұлова, О.Төлегенов,
Б.Елікбаев және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қолданылып жүр .
Сұраулы сөйлемдерді әрі қарай жүйелі түрде зерттеу үшін, біздің ойымызша, ең алдымен олардың
жалпы прагматикалық ерекшеліктерін қарастыру қажет. Мұнда біз сұрақтың прагматикалық түрін
емес, сұраулы айтылымның қатысымдық жағдайдың өрістеуі барысындағы рөлін меңзеп тұрмыз, әрі
қарай біз оны сұраулы сөйлемдер прагматикасы деп атаймыз. Егер адресант (X) екінші адресатқа (Y):
"Маған кітап бересің бе?" деп айтса, онда бұл Х өзіне ұнаған кітапты алу үшін сұқбаттасушысы Y- ке
тілдік қатынасқа шығып жатыр дегенді білдіреді. Сонымен бірге біз айтылымның директивті
(сұраулы) мағынасын жалпы прагматикаға қарағанда негізгі, терең деп қарау дұрыс деп есептейміз.
Шынында да бір формадағы директивті (сұраулы) айтылым түрлі жалпы мағыналарда, түрлі
коммуникациялық стратегияларда қолданылады: мысалы, жоғарыда айтылған сөйлеу актісін белгілі
бір өзгертулерден соң бұл айтылым кітапті алу мағынасын білдірмейді, керісінше екінші адамда
кітаптың бар-жоғын білейін деген мағынаны да береді. З.Ерназарова «жұмсалымда сөйлем мақсаты
мен сөйлеуші мақсаты үнемі бір-бірімен сәйкес келе бермейді», – дейді [10]. Мұның айғағын сұраулы
сөйлемдердің прагматикалық ерекшеліктерінен анық байқауға болады. Мысалы,
Ее, соны да
қиынсындың ба?
Бұл сұраулы сөйлемде бағалау, менсінбеушілік мағына басым. Мұндай бағалау
модальдігі басым сипатта көрінетін, сұраулы сөйлем құрылымын сақтаған мұндай сөйлем түрлері
прагматикалық мақсатта қолданылады. Оларда сұраулы сөйлем құрылымы ғана сақталған, ал негізгі
сұрау мақсаты жойылған. Сонымен қатар біз директивті прагматика деп «прагматиканы динами-
кадағы мәтін – дискурсты оны дүниеге келтіруші адаммен байланысты қарастыратын ғылым деп
айтуға болады. Мәселен, объектінің ортақтығы стилистика мен прагматика ұғымдарын шатастыруға

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филологические науки», №4(62) 2017 г.
48
әкелуі мүмкін. Сөйлеуші өз мақсатына жету үшін белгілі стиль түрін таңдайды. Өйткені ұтымды
талданған стиль түрі өзара ықпалды арттырады. Сондай стиль мен сөйлеу қағидалары арасындағы
байланыс соңғысының алғашқының түрін айқындайтындығын көрсетеді» деген пікірді ұстанамыз.
Сұраулы сөйлемдердің прагматикалық ерекшеліктеріне қарай мынадай түрлерге бөледі. Мысалы,
Е.В. Падучева орыс тіліндегі сұраулы сөйлемдерді мынадай топтарға бөліп қарастырады: –
риторикалық сұрақтар (Подите прочь – Какое дело поэту мирному до вас!);
– тілек сұрақтар (Вы не могли бы открыть форточку?);
– сөйлем сұрақтар (Ты не хочешь пойти прогуляться?);
– келіспеушілік сұрақтар (Зачем красить крышу в зеленый цвет?);
– қарсы сұрақтар (Знаю ли я Петю? Да я с ним...);
– рефлексивті сұрақтар, адамның өз-өзіне қойып, жауап беретін сұрақтар (Недостаток молодости в
чем состоит? В том, что она с годами проходит), либо такие, на которые он не знает ответа (Куда же я
дел очки?);
– таң қалу сұрақтары (Неужели это ты придумал?) и др. [11, 39-40].
Ағылшындық ғалымдар Деидры Уилсон және Дана Спербер ағылшын тіліндегі сұраулы
сөйлемдердің түрлерін:
1. Риторикалық сұрақтар (rhetorical questions): Did you want to give up smoking? (сенің темекі
тастағың келе ме? [ары қарай аудармасы өзіміздікі].
2. Емтихан сұрақтары (exam questions): What are the constituencies of a solar panel? Күн батареясы
неден тұрады?
3. Уәж сұрақтар (guess questions): Which hand is it in? Қайсысы қолымда?
4. Таңқалу сұрақтары (surprise-questions): The president has resigned. Has he? Президент отставкаға
кетті. Шынымен кетті ме?
5. Түсіндіру сұрақтары (expository questions): How are non-declarative sentences understood?
6. Рефлексивті сұрақтар, адамның өз-өзіне қойып, жауап беретін сұрақтар (self-addressed ques-
tions): Now why did I say that? Мен неге соны айттым?
7. Қосымша сұрақтар (speculative questions): What is the best analysis of interrogative sentences? Қай
сұрақ ұтымды шықты?
8. Одағай сұрақтар (echoic question): John sighed, Would she never speak?
Джон күрсінді. Ол одан басқа дыбыс шығармай ма? [12, 31-32].
Е.Н. Линдстрем: «Настоящие вопросы; вопросы дознания; экзаменационные вопросы;
дидактические вопросы; этикетные вопросы; предварительные вопросы; вопросы-предложения;
вопросы-сомнения; игровые вопросы» [12, 26].
Айтылғандардың бәрін есепке ала келе директивті айтылымдарды сұраулық мағына көрсеткішінің
сипат ерекшелігіне қарай классификациялауға болады.

жүктеу 6,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 54 55 56 57 58 59 60 61 ... 361