жəне суқарақұста болады. Сынап қосылыстарының таралу тізбегін:  өнеркəсіптік қалдықтар, егістіктегі шайындылар  →

77
 
жəне суқарақұста болады. Сынап қосылыстарының таралу тізбегін: 
өнеркəсіптік қалдықтар, егістіктегі шайындылар 
→ суаттар → зо-
опланктон, шаян тəрізділер, моллюскалар, балықтар, теңіз жануар-
лары (балықтан, теңіз жануарларынан жасалған жемдік ұн) 
→ үй 
жануарлары → адам деп көрсетуге болады.
Токсикологиялық жағынан алғанда сынап көмірсу атомының ме-
тил, этил, пропил топтарына (қысқа тізбекті алкил қосылыстары) 
қосылғанда өте қауіпті болады. Сынапты метилдеу процесі су 
экожүйесінің тағам тізбегі бойынша сынап биокумуляциясында ба-
сты звено болып табылады. Егер негізгі тағам өнімдерінде сынап 
мөлшері өнімнің 1 килограмында 60 микрокилограмнан төмен болса, 
ластанбаған өзендер жəне су қоймаларындағы тұщы су балықтарында 
ол 100-200 мкг/кг, ал ластанған өзен балықтарында – 500-700 мкг/
кг құрайды. Теңіз балықтарында сынаптың орташа мөлшері – 150 
мкг/кг құрайды. Балықтың құрамындағы сынап мөлшерінің табиғи 
деңгейі ретінде 0,1-0,2 мг/кг шамасын қабылдайды. БДСҰ рұқсат 
етілген шекті концентрациясы ретінде 0,5 мг/кг мəнін ұсынды. Бұл 
мəн жоғарылатылған болуы мүмкін, сондықтан балықты тек апта-
сына 1-2-рет тұтыну ұсынылады, ал жүкті əйелдер тағамды мүлдем 
тұтынбауы тиіс.
Адам концентрациясы төмен метил сынабы (мысалы, 0,8 мг/кг) 
бар балықты артығымен тұтынса, оның шашында сынап жиналып, 
уланудың бірінші белгілері байқалады. Шаштағы сынап концентра-
циясы 10 мг/кг дейінгі мөлшер қауіпсіз болып саналады, құрамында 
сынабы жоқ су жəне балықты қолданған адам шашында осындай 
мөлшерде сынап болуы мүмкін. Адам шашында 300 мг/кг-ға жуық 
сынап мөлшері өмірге қауіпті болып саналады.
Сынаптың органикалық қосылыстары адам ағзасынан өте баяу 
шығатын жəне ыдырайтын күшті заттар. Метилсынап ағзадан жар-
тылай бүйрек арқылы, негізінен бауыр жəне өт, сонымен қатар 
нəжіспен шығады. Сынап қосылыстарының ағзадан (олардың 
биологиялық ыдырауының жарты кезеңі) шығу ұзақтылығы 70 
күнге жуық уақытты құрайды. Сынаптың токсикалық қауіптілігі 
белоктың SH-топтарымен əрекеттескенде білінеді. Оларды қоршай 
отырып, сынап тін белоктарының биологиялық қасиеттерін 
өзгертіп, бірқатар гидролитикалық жəне тотығу ферменттерін инак-
тивациялайды. Сынап жасушаға еніп, ДНҚ құрылымына кіріп кетуі 
мүмкін, бұл адамның тұқымқуалаушылық қабілетіне əсер етеді. 
Ми метилсынапқа ерекше туыстық білдіріп, басқа органдармен 

78
салыстырғанда алты есе көп сынап жинақтауға қабілеті бар. Ми 
жасушасындағы сынаптың 95 %-дан астамы органикалық түрде 
болады. Басқа тіндерде органикалық қосылыстар диметилденіп, 
бейорганикалық сынапқа айналады. Эмбриондарда сынап ана 
ағзасындағыдай жинақталады, бірақ сынап мөлшері ұрық миында 
жоғары болуы мүмкін.
Жануарды балықпен, балық ұнымен, сонымен қатар сынап пре-
параттарымен өңделген дəнді жем ретінде қолданғаннан кейін жа-
нуар өнімдерінде сынаптың өте жоғары мөлшері байқалуы мүмкін. 
Жануарларды сынапорганикалық пестицидтермен өңделген дəнмен 
қоректендіргенде сынап сүтпен ұзақ бөлінуі, сонымен қатар тағамға 
қолданылатын жануар органдары жəне тіндерінде көп мөлшерде 
жинақталуы мүмкін.
Сынап қосылыстарының бір аптадағы рұқсат етілетін тұтыну 
мөлшері адамда 0,3 мг-нан, метилсынап 0,2 мг-нан аспауы тиіс.
3.2.2. Кадмий, оның уыттылығы жəне ластану көздері
Кадмий сыртқы ортаның өте қауіпті токсиканттарының бірі. 
Табиғи ортада кадмий өте аз мөлшерде кездеседі. Топырақта 
өте көп (орташа алғанда 0,1 мг/т) мөлшерде кездеседі. Кадмий 
фосфорқұрамдас минералды тыңайтқыштарда, кейбір фунгицидтер-
де өте жоғары концентрацияда кездеседі.
Кадмийдің өте көп ластану көзіне тағам өнеркəсібіндегі маши-
на жəне жабдықтарға қолданылатын кадмийлі арматура, кадмий 
қосылыстарымен боялған пластмассалар жатады. Мысалы, кадмий 
пигменттері лак, эмаль жəне керамика өндірісіне қажет, кадмий 
қосылыстары пластмассалардың тұрақтандырғышы (поливинилхло-
рид) ретінде, электр батареяларын жасауда қолданылады. Өнеркəсіп 
қалдықтары, сонымен қатар құрамында кадмийі бар пластмасс 
қалдықтарын жағу нəтижесінде кадмий ауаға түсуі мүмкін.
Кадмий кез келген түрде қауіпті: ішке қабылданған 30-40 мг доза-
сы адамды өлімге əкеп соқтыруы мүмкін. Сондықтан, материалының 
құрамында кадмийі бар пластмасс ыдыстардың ішіндегі суды 
тұтыну қауіпті болып саналады. Ерте симптомдары бүйрек жəне 
жүйке жүйесін зақымдайтын, жедел сүйектік ауру сезімінің пайда 
болуымен сипатталатын созылмалы улану пайда болуы мүмкін. Со-
нымен қатар өкпе функциясы да бұзылуы мүмкін.
Кадмийдің уыттылығы өте күшті білінеді, осыған байланысты бұл 

79
 
металл басыңқы (приоритетті) ластағыштар ретінде қарастырылады. 
Кадмий сүйек тінін қалыптастыруға қажетті мырыштың орнын 
басуға энзиматикалық жүйеде қабілеті бар, ағымы жедел аурулармен 
аяқталады. Кадмийдің эмбриотропты жəне канцерогенді əсерлері 
туралы мəліметтер бар.
Ағзада кадмий бірінші кезекте бүйрекке жиналады. Шекті 
концентрацияға жеткеннен кейін (1 г бүйрек массасына 0,2 мг кад-
мий шамасында), ауыр уланулар жəне дерлік жазылмайтын аурулар 
симптомы пайда болады.
Кадмийді табиғат ортасынан алып тастау мүмкін емес, сондықтан 
көп жиналып, түрлі жолдармен адам жəне жануардың тағам тізбегіне 
түседі. Жұтылған кадмий мөлшері ағзадан өте баяу (тəулігіне 0,1%) 
шығады. Кадмийдің биологиялық жинақталу коэффициенті жоғары, 
кадмийдің биологиялық ыдырауының жартылай кезеңі – орган-
да немесе ағзада жинақталған металды төмендетуге уақыт қажет, 
ол бастапқы мөлшерімен салыстырғанда екі есе – 19-40 жылды 
құрайды. Сондықтан төмен дозада қолданылған кадмийдің адам 
ағзасына жағымсыз əсер етуі нақты қауіп төндіреді. Біз кадмийді көп 
жағдайда өсімдік текті тағаммен қабылдаймыз. Кадмий топырақтан 
өсімдікке оңай өтеді, ол кадмийді 70 %-ға дейін топырақтан, тек 30 
%-ын ауадан алады.
Бүкілəлемдік Денсаулық сақтау ұйымы кадмийдің максимал-
ды рұқсат етілетін дозасы ересек адамдар үшін аптасына 500 мкг 
құрауы тиіс деп есептейді, яғни РЕТТМ-70 мкг/тəул., ал РЕТД-1 кг 
дене массасына 1 мкг құрайды.
3.2.3. Қорғасын, оның уыттылығы жəне ластану көздері
Қорғасын белгілі ксенобиотиктерге жатқызылады, қазіргі заманғы 
токсиканттардың арасында елеулі мəнге ие. Қорғасын дерлік барлық 
жерде бар. Топырақта əдетте,  2-ден 200 мг/кг-ға дейін қорғасын 
болады. Қорғасын ереже бойынша, басқа металдармен, жиірек мы-
рыш, темір, кадмий жəне күміспен бірге жүреді. Дəстүр бойынша 
оны оқ жəне снаряд дайындауға, қаңылтыр банкалардың тігістерін 
дəнекерлеуге, қозғалтқыштар өндірісінде, полиграфияда қолданады.
Қоршаған ортада қорғасын мөлшерінің жоғары болуы негізінен 
ауа, топырақ жəне судың техногенді ластануымен байланысты. Ла-
стану көздеріне көмір, сұйық отынмен жұмыс істейтін энергетикалық 
қондырғылар, ішкі жану қозғалтқыштары жатады. Қазіргі уақытта