101
жинақталады, ал адам рационында май, ет, жұмыртқа, сүт жəне сүт
өнімдерінің мөлшері жоғары болса, олардың көп жинақталатыны
байқалған. Көптеген онжылдар бойы хлорорганикалық пес-
тицидтерді кеңінен қолдану, олардың қоршаған ортадағы жоғары
төзімділігі олардың орасан зор аумаққа таралуына алып келді, осы-
лайша олар ғаламдық ластағыштарға айналды. Тағам тізбегі бой-
ынша биоконцентрация, миграцияға қабілеті болғандықтан, ХОП
тұщы су жəне теңіз жануарларының тіндерінде жоғары жиілікпен
табылған, олардың еті адам рационында маңызды орынға ие екені
белгілі.
Тағамның қауіпсіздігін бақылаумен айналысатын қызметтік
мекемелердің негізгі күші қоршаған орта, жекелеп айтқанда, тағам
өнімдерінің пестицидтермен ластануын тудыратын факторларды
анықтауға бағытталуы тиіс.
Тұтынушылардың құқығын қорғау жəне адам саулығы саласын
қадағалаудың мемлекеттік қызметі қолданатын «Пестотест» мони-
торинг жүйесінің көмегімен алынған талдау мəліметтері бойынша,
тағам өнімдеріндегі пестицидтердің РЕШК-дан асып кету жағдайы
топырақ жəне мал азығы фуражының ластануымен байланысты
болатындығы анықталған. Мал азығының ластануы себептеріне
жақын орналасқан учаскелердегі пестицидтерді өңдеу процесінде
олардың орнын ауыстыру, азық дақылдарын жинау жəне пішен шабу
мерзімін сақтамау, азықты пестицидтермен ластанған топырақтарда
өсіру жатады. Пестицидтерді тасымалдау жəне сақтауды санитарлық
қадағалауды жүзеге асыру барысында ыдыс, көлік құралдары,
қойма орындарының гигиеналық талаптарға сəйкестігіне бақылау
жүргізу қажет. Улы химикаттарды тасымалдауға қолданылатын
көлік құралын фураж, тағам өнімдерін жəне адамдарды тасымал-
дау үшін қолдануға тыйым салынады. Төгілген немесе зақымдалған
ыдыстағы пестицидтерді тасымалдауға үзілді-кесілді тыйым салы-
нады. Көлік құралдары тиянақты түрде зиянсыз болуы тиіс. Қойма
орындары базисті немесе шығыс қоймаларына, санитарлы-қорғау
зонасы – қойма сыйымдылығына қойылатын гигиеналық талаптарға
сай болуы тиіс.
Өнімдердегі пестицидтердің қалдықты мөлшерін анықтауға
сынамаларды таңдау орны жəне іс-шарасы көп əсер етеді. Азық-
түлік шикізаттарын зерттеуді жүргізу тиімдірек болып санала-
ды. Өнімдердегі пестицидтердің мөлшері технологиялық тізбек
бойынша заңдылықпен төмендейді: шаруашылық – көлік – өңдеу
102
кəсіпорны. Өкінішке орай ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілер
өз өнімдерінің құрамындағы пестицидтердің қалдықты мөлшерін
зерттеуге мүдделі емес, алайда, шикізат, шикізатты жəне өңделмеген
өнімдерді талдау барысында контаминациялану себептерін анықтап,
ластанған шикізатты өнеркəсіптік өңдеуге жібермеуге болады.
Осылайша, пестицидтерді қолдану қауіпсіздігі олардың
ассортиментін қатаң ғылыми негізде таңдауға, қолдану шартының ре-
гламентациясына, сонымен қатар гигиена тұрғысынан қабылданған
профилактикалық ұсынымдарды тиянақты орындауға негізделуі
тиіс.
3.4. Тағам өнімдерінің контаминанттары ретіндегі
диоксиндер, полихлорланған бифенилдер жəне басқа
да полигалогенделген көмірсутегілер
Полигалогенделген көмірсутегілер (ПГК) туралы бірінші ха-
барлама XIX ғасырдың аяғында пайда болды. Калий хлоридінің
электролизімен алынатын калий гидроксиді өндірісінде жұмыс
істейтін жұмысшыларда дерматиттердің пайда болу себебін зерт-
теу барысында хлордың шайырмен өзара əрекеттесуі нəтижесінде
электролитикалық ұяшықтарда түзілетін заттар тобы бөлінді. Бірақ
дерматиттің шығу себебін электролиз нəтижесінде бөлінетін хлор-
дан пайда болады деп есептеді. Кешірек, Бірінші Дүниежүзілік соғыс
уақытында полихлорланған көмірсутегілер класының қосылыстары
синтезделді, оларды газдан қорғайтын құралдың резеңкесіне пай-
даланды. 1949 жылы АҚШ-та 2,4,5 -үшхлорлыфенол (ҮХФ) жəне
2,4,5-үшхлорфеноксисірке қышқылы өндірісінде жұмыс істейтін
жұмысшылар ауыр уланған, олардың май бездерінің қабынуы,
порфириттік алмасудың бұзылуы, бауыр, асқазан, жүйке жүйесінің
зақымдалуы, жұқпалы ауруларға бейімділігі анықталған. Жоғарыда
аталған симптомдар қосылған ауру «хлоракне» деген атауға ие бол-
ды. Сол уақытта хлоракне ҮХФ-мен байланысқаннан пайда болады
деп қате ойлаған, ҮХФ Батыстың бірқатар елдерінің қоршаған орта-
сында 50-60- жылдарда, сонымен қатар 1961 жылдан бастап, 1972
жылдар кезеңінде АҚШ-тың Оңтүстік Вьетнамға бастаған химиялық
соғыс уақытында пайда болған. Америка əскерлері партизандық
қозғалысты басуға тырысып, agent orange (қызғылт сары) деп атала-
тын дефолиантты кеңінен қолданды, ол ағаш жапырақтарының тез-
деп түсуін туындатқан. Содан бері осы аурудың көптеген жағдайлары
103
тіркелген, тек XX ғасырдың 70-жылдарының аяғында оның себебі
ҮХФ-ды алу кезінде микроқоспа түрінде түзілетін диоксиндер
жəне диоксинге ұқсас қосылыстардан туындайтыны анықталды,
ал бұл қосылыстар мұнай-химия өнеркəсібінің кəсіпорындарында
өндіріледі.Құрамында ПГК бар материалдардың, адам ағзасына жəне
қоршаған ортаға жедел жəне созылмалы əсері, яғни айқын кемшілігі
анықталғаннан кейін, ауылшаруашылығы жəне басқа өнеркəсіп
салаларында полигалогенделген көмірсутегілерді қолданудың
бастапқы артықшылықтары сызып тасталды. Диоксиндердің
су экожүйесінде жинақталғаны туралы, олардың ауамен үлкен
қашықтықтарға таралуы туралы хабарламалар пайда болды. Диок-
синдер автомобильдердің пайдаланылған газында (1980 ж.), күл-
қоқыс жанғаннан кейінгі өнімдерде, бала емізетін əйелдердің сүтінде
(1984 ж.), целлюлоза-қағаз өнеркəсібінің қалдықтарында (1985 ж.,
АҚШ, Швеция) табылған.
3.1-кестесінде адам денсаулығына қауіп төндіретін, тағам
өнімдерінің контаминанттары болып табылатын полигалогенделген
көмірсутегілердің топтары берілген. Экологтар олардың қоршаған
ортаны ластауының ғаламдық сипатын, жоғары тұрақтылығына
жəне уыттылығына назар аудара отырып, көрсетілген қосылыстарды
жоғарыда қарастырылған хлорорганикалық пестицидтермен бірге,
суперэкотоксиканттар тобына жатқызады.
Достарыңызбен бөлісу: |
