Экономика

заңды  тұлгаға  беруі  болып  табылады .  Ал  бұл  қүқы ққа  ие  болган 
кэсіпорьш   оның  иесіне,  яғни  лицензиялы қ  келісімдерді  беруш іге 
ол  материалды қ  емес  акгиив  үш ін  тиісті  беягіленіп  келісілген 
мөлш елерде  қаржы  төлейді  немесе  келісім  бойы нш а  басқа  да 
м індеттерщ   орындайды.
М атери алды қ  ем ес  акги вгерд щ   «
Программамен  жабдық- 
тау» 
деп  аталаты н  түрі  кэсіп оры іш ы ң   алдагы   уақ ы ттард а 
істелінетін  ж үм ы стары на  қаты сты   габы с  әкелетін  ақпараттарм ең 
м элім еттерді  айтады .
«Патент» 
деп  аталатын  материаддық  емес  акгнв  жеке  адам- 
ны ң немесе топтын,  сондай-ақ заңды түлғаның ашкан,  ойлап тапкан 
жаңалығын  мемлекеттік  іүрғы дан  мойьшдап  ж эне  ол  жаңалыкты 
ашкан адамға,  гопқа немесе зақды  гүлғж а жаңалыгьш  ш   пайдасьша 
(жүмысына. қьізмегше) қолдануына рүқсат беру туралы қүжат бол ып 
табылады.  Сонымен  қатар 
«Патент» 
—деп  кәсіпкерлікгің  кейбір 
гүрімен  (саудамең,  сатьш  алумен  тағыда  басқа)  айпалысу  үшін 
беріпген қүқыкты  куәләндыратын  қүжагтты айтады. Кэсіпкер  патент- 
ті алар уақытында патеш тік баж  гөлеуі керек.
«Үйымдастыру  шышндарына» 
—  кәсіпоры нды   ж аңадан 
ашу,  қүру  кезінде 
жұмсалған  иіыгындар,  яғни 
үйы м ды   тіркеуден 
өткізуге ж эне  оны тіркеуден  өткізу үш ін заң  оры ндары на төленген 
төлем дер,  банкгерден  есеп  айырысу  немесе  валю талы к,  басқадай 
ш оттар аш у үш ін ж үмсалган щ ығындар, ж арнамалар үтиін төленген 
төлемдер  ж әне баска да ж үмсалган  ш ы ғы ндар ж атқы зы лады .
М атериалды қ  емес  активтердін 
«Гудвилл» 
деп  аталатьш 
түрін  кейде 
«Фирна  багасы
»  -деп  те  атайды. 
«Гудвилл» 
немесе 
«фирна багасы
»  материалдық ем ес активгер шотьтда есептелш іп 
ж әне  сонымен  катар  ол  бір  кэсш орьш   екінш і  бір  кэсіпоры нды  
толы ғымен,  яғни  түгелдей  сатып алған  кезде  немесе  ею  кэсіпорьш  
қосы лған  уақьігга  гана 
пайда 
болады.  «Ф ирма 
багасы
»  болып 
сатылып  алынган  кәсіпоры нны ң  накты  нары қты қ (сатып  алынған) 
бағасымен  онын барлы қ активтерінін  балансты қ қүны  арасы ндагы  
айырмасы есептелш еді. Егерде  сатылып алы нған үйы миьщ  барлық 
акпівтсртің  сатыпьт  алы т аи  қүны   олардьщ   баланстық  қүнынан 
артык  болса,  онда  кұндар  арасындагы  айырмаш ылық 
«мсагымды 
гудвилл», 
ал  кем  болған  жағдайда 
«жагымсыі  гудвилл» 
деп 
агалады.
248  ♦  Бухгалтерлік есеп  теориясы жэне  негіздері

10-тарау. Айналымга түспеитін активтер  ♦ 249
Мысалы:
Барлық  активтерінін  баланстьгк  құны  80  (сексен)  мнллион 
теңге тұратын  кэсіпорын  барлық активтерімен түгелдей  100  (жүз) 
миллион тецгеге сатьшып алынды делік. Бүл жағдайда 20 (жиырма) 
мидлион  теңге  (100-80=20)  жағымда  гудвилл  болып  баланстың 
актйвінде ес&птслінеді.
Егер  керсінше  болған  жағдайда  ягни  барлық  активтершің 
баланстық  күны  100  (жүз)  мшілион  теңге  түратын  кэсіпорын 
80  (сексен)  миллион  теңгеге  сатылып  алынса.  онда  20  (жиырма) 
миллион  теңге  (100-80=20)  жагымсыз  гудвилл  болып  саналып 
есептелінеді.
Материалдық  емес  активтердщ  талдамалық  есебі  олардың 
эрқайсысына  жеке  ашылған  инвентарлык  карточкаларда  жүр-
гізіледі.
Кәсіпорын  материалдык емес активтерді кіріске алғанда;  и 
Дт;  «Материалды емес активтер» деп аталатын шот,
Кт'  «Ақша қаражаты»
« Гөленбеген капитал»
«Басқа да кірістер»  деп аталатын шоттардьщ тиістюі түріндегі 
бухгалтерлік жазу жазылады.
Материалдық  емес  акгивтер  есептен  шығарылғанда  олардыц 
баланстык (қалдық)  құнына
Дт; «Материалдық емсс актнвтерді сату бойынша шығындар>х- 
шоты
Кт;  «Материалды емес активтер» шоты 
түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Ал  оларга  есептелінген жинакталган тозу еомасына:
Дт:  «Материалды  емес  активтердің тозуы»  ііісггы,
Кт  «Материалды  емес активтер»  шот 
түрінде екі жақты жазу  жазылады.
Егер  шаруашылық  субъектілері  өз  меншігікдегі,  ягяи 
иелігіндегі  материалдық  емес  активтерін  саткан  жағдайда  одан 
альшатын табыстарьша:
Дт;  «Ақша қаражатгары»  немесе
«Дебиторлық  борыштар  мен  басқадай  активтер»  шотының 
тиістісі,  Кт:  «Материалдық  емес  активтерді  сатудан  алынагьш 
табыс» шспы түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

250  ♦ Бухгалтерлік есеп  теориясы және негіздері
1 П  I 1 
Материалдық емес активтердің 
4 1 1 * 1 1 *   аморіизациясы
Кэсіпорыидардағы  материалдық  емес  активтер  өздерінің 
пайдаланылуы  барысында  біртіндеп  сапалық  жағынан  тоза 
бастайды.  Осы  активтер  тозганга  дейін,  ягни  кәсшорында  пай- 
даланылган  уакыт  аралыгында  пайда  әкелуі  кажет.  Егер  бул 
материалдық  емес  активтерді  пайдалануда  кэсторын  табыс 
таппайтын  болса>  оларды  актив  қатарында  есептеудің  қажеті 
де  болмайды  және  бундай  жағдайда  оларды  сатып  алуға  кеткен 
немесе  басқадай  шығындар  жиынтығы  ұйымньщ  зияны  болып 
табылады.
Кэсіпорындарда  материалдьш,  емес  активтерді  пайдалану 
барысында  олардын  құнының  бір  бөліп  ай  сайьш>  яғни  оның 
пайдалану мерзімшде өндіріс шығындарына қосылып отырьщады. 
Ягни,  материалдық  емес  активтердің  құнына  амортизациялық 
аударым  есептелініп  турады.  Аморгнзациялық  аударым  (өтелім) 
мелшері  материалдык  емес  активтердің  бастапқы  қунымен  олар- 
дың  пайдалану  мерзіміне  қарай  аиыкталады.  Материалдық  емес 
активтердің  пайдалану  мерзімі  кэсіпорынның  қызмет  атқарагын 
уақытынан  аспа>ъі  керек.  Егер  материалдық  емес  активтердің 
пайдадану  мерзімін  аныктауға  мүмкіндік  болмаған  жағдайда, 
амортизациялық  аударым  (етелім)  он  жылға  есептелінеді.  Ьірақ 
ол ұйымның кызмет атқару уакытынан (мерзімінен) аспауы керек. 
Жалпы  материалдык  емес  активтердің  тозуы  бухгалтерлік  есеп 
шоттар  жоспарынын
«Материалдык  емес  активтердің  амортизациясы»,  -   деп 
аталатыи шоттарында жүргізіледі.
Ал оларга  ай 
сайын 
есептелініп  отырылаіъін  амортизациялык 
аударым  сомасына
Дт:  «Тауарларды сату жөніндегі шығындар»,
«Жалпы жэне әкімшілік шығындар»,
«Негізп 
куралдардың  тозуы 
жэне 
материалдык 
емес 
активтердщ  амортизациясы»  деп  аталатын  шоттардың  тиістісі 
Кт:  «Материалдық  емес  активтердің  амортизациясы»  тұріндегі 
бухгалтерлік жазуы жазылады.