Экономика

төм ендегідей  көрсеткіш тер  табы лады .  С танокты ң пайдалану  мер- 
зімі  бес  (5)  жыл,  сонды қтан  бірқалы пты   (тура  ж олды )  есептен 
шығару  эдісі  бойы нш а ж алды ң ам ортизациялы қ аударым  м өлш ері 
20%  болады. Ал қалды қ құны ны ң кему әдісі бойы нш а ол көрсеткіш  
екі еселеніп алы нады , яғки  40%  болады. Бұл белгіленген ам ортиза- 
циялық аударым м өлш ерініңпайы зы  (процеңті)негізгі куралдарды ң 
әр  есепті  ж ы лды ң  соңында  қалган  қалдық  қуны на  көбейтіледі. 
А м ортизациялы қ  аударым  сомасы  тек  негізгі  құралдарды ң 
пайдалану  м ерзім інің ең соңғы ж ы лы нда қалды қ құны ны ң сомасы 
қалаты ндай  мөлш ерде  ш ектеліп  (біздің  мы салда  29600  теңге), 
өндіріс  ш ы гы ндары на  қосьшады.  Ал  басқа  ж ы лдарда  өндіріс 
ш ы гы ндары на  қосылаты н  амортизацш ш ьіқ  аударым  сом алары на 
еш қаңдай ш ек койьш майды.
10-тарау. Айналыт а түстйтін актш т ер  ♦ 2 2 7
Қ ал д ы к  құн ы н ы ң  кемуі (қалды қты  азайту) эдісі бойынш а негізгі 
қ уралдарга амортпзациялык аударым  есептеу кестесі
►
.
• 
-л
Нсгізп
кұралдар-
Д Ы Ң
бастапкы 
кұ.ны (теңге)
Жы.ідык 
ам ортизаыия лык
аударым сомасы 
(тенге)
Жинак-
талған
тозу
сомЗсы
(тснл’)
Негізгі
кұрал-
дардын
қалдык
кұны
(тенге)
Сатып алынган 
кездегі
1000000
——--
-------
1
000000
1-ЖЫДДЫН
соңықда
1000000
40% х  100000 = 
400000
400000
600000
2-жыддың
соңыила
1000000
40% х (1000000 
-400000) = 240000
640000
360000
3-жылдын
соңында
1000000
40% х (1000000 
-64 0 0 0 0 )=   144000
784000
216000
4-жылдын
соңында
1000000
40% х (1000000 
-  784000) = 86400
870400
129600
5-ЖЬІЛДЫҢ
соңында
1000000
129600-  100000 = 
29600
900000
100000
К естеде көрсетілгендей есеп беретін  ж ы лы  екі  еселен іп  алы н- 
ған  аморппизациялық  аударым  сомасыны ң  м өлш ері  әр  уақы тга 
өткен 
(алдыңгы) 
ж ы лды ң   аяғындагы   негізгі  құралдардьщ   қалды қ

кұнының сомасына көбейтіліп табылады. Жинакталғантозу сомасы 
осьшайша  белгіленген  пайыз  (процеітт)  арқьшы  табылған  сомага 
өсіп отырып, тек соңғы жылы ғана негізп құралдардың калдыкқұны 
сомасынатең болатындай, шектеліп алынады. Негізгі кұралдардың 
қадлык кұнының мөлшері  100000 теңге болғандықтан, бұл кестеде 
соңгы, ягни бесінші жылы амортизациялық аударым сомасы 29600 
теңгемен ғана шектелген.
Амортизациялық  аударым 
негізгі 
қуралдарды  қайта  қүру 
м ен 
техникалық  қайта  жарақтау 
кезінде  ж әне 
ол  толық  тоқтап  тұрган 
жағдайда,  сондай-ақ  толық 
ам ортизацияланған 
негізгі 
құралға 
есептелмейді.
228  ♦ Бухгаптерлік есеп  т еарт сы және негіздері
Негізгі куралдарга тозу сомзсы есептелгенде бухгалтерлік 
есепшоттары  бонынша жұргвілетін  операциялар
№
Операциялар
мазмұны
Дебштслетш
шот
Кредитте- 
летін шот
1
2
3
4
1
Үйьтмға келш түскец, кіріскс алынган 
негізгі құралдарынын тозу сомасына
122-125
131-134
2
Үйымішц  баска  занды  жэис  жске  тұл- 
ғаларга  саткан  немесе  баскадай  жолмен 
есептсн 
шығарган 
негізгі 
құралдарына 
бұрын  есептелген  тозу  сомасынын  есептен 
шығарылуына
131-134
122-125
3
Негізп кұралдарға есептеліен тозу 
сомасына:
-  негізгі өндірісте;
-  косалқы өндіріете,
-  жалпы шаруашылықка арналган;
-  сагуга қызмет корсететін  салада;
-  күрделі  құрылысқа пайдалануда;
-  алдағы  есепті  кезснге жаткызылгаңдары;
-  кысқа мерзімге жалға берілгендершс.
935
934
821
811
126
343
845
131-134
131-134
131-134
131-134
131-134
131-134
131-134
4
Негізгі 
кұрадцарды 
кайта 
бағалауга 
байланысты 
бастапқы 
кұнының 
өсуіне 
сэйкес тозу сомасынын арту ына
541
131-134
5
Негізгі 
кұралдарды 
қайга 
бағалауға 
байланысты  бастапкы  құныньщ  кемуіне 
сәйкес тозу сомасынын азаюына
131-134
727

10-тарау. Айиапымва туспейтш активтер  ♦ 229
10
.
6
. 
Негізгі құралдарды жөндеудің есебі
Үйым,цардағы  негізгі  құралдардың  пайдалану  барысында 
табиги жэне сапалық жагынан тозатыидыгы алдыңгы  белімдерде 
сөз  етілді,  Бүтін  бөлігі,  ягни  табиги  пішінінін  барлық  тетіктері 
бір  мезгшде,  бір  уақытта  іске  жарамсыз  болып  қалмаганымен, 
негізп  қүралдардың  бір  бөлшегінің  жарамсыз  болып,  соның 
себебінен  негізгі  қүрал  істен  шыгуы  (пайдалаиуга  жарамсыз 
болып  түруы)  мүмкін.  Тіпті  іске  жарамды  болғаннын  өзінде 
кейбір  бөлшектерінің тозуының әсерінен  онім өндіру  қабілетінің 
азаюы  да  гажап  емес.  Сонымен  катар  сапалық  жағынан  тоза 
бастаган  кейбір негізгі қүралдарды да толыгымен  ауыстыруға кә- 
сіпорынның  қаржылық  жагынан  мүмкіндігі  болмай,  пайдаланып 
жүруі  мүмкін.  Кэсіпорындар  өздерінің  негізгі  қүралдарын 
лайдалану  мерзімі  уақытынан  бүрын  жогарьща  айтылғандай 
тозып,  істен  шығып  қалмау  үшія  белгілі  бір  уакыт  аралыгында 
жөңдеп  отырады.  Негізгі  күралдарга  жүргізілетін  жөңдеу 
жүмыстары  өзінің  үйымдастырылуына  қарай  жай  (немесе  оны 
ағымдағы  деп  те  атайды)  жэне  күрделі  деп  аталатын  екі  түрге 
бөлінеді.
Жай  жөндеу  дегеніміз  негізгі  қүралдардың  тозып.  істен 
шыққан бәлшегін жүмыс үдерісі барысында ауыстыру немесе оны 
қалпына  келтіру  болып  табылады.  Бүл  жөндеуге  майлау,  сырлау 
тагы да басқа жөңдеу жүмыстары жатады.
Ал  негізгі  қүралдарға  жүргізілетін  күрделі  жөндеу  дегеніміз 
алдың  ала  жоспарланып,  сапалық  жэне  табиғи  тозган  негізгі 
қүралдардың  бөлшектерін  толығымен  ауыстырып,  оларды  түгел- 
дей жанартуды айтады. Бүндай жөндеуге жүмсалынған  шыгындар 
тек  объектінің  жағдайын,  кызмет  аткару  мерзімін,  өндірістік 
қуатын, тагы да басқа көрсеткіштерін арттырғанда ғана оиьш яғни 
негізгі  қүралдың  бастапқы  қүнын  өсіреді.  Ягни  күрделі  жөндеу 
үшін шыгарылган шығындар сомасы негізп қүралдардың бастапқы 
қүнына қосылып, активтщ болашақта табыс әкелуі көзделеді.