Атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары Том 1

401 

Open  access:

 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

 

экономикалық  сектор  өте  қысқа  тарихи  кезеңде  қалыптасуы  қажет  болды,  сол  себептен 

осы    мәселе  мемлекеттік  деңгейде  шешілуі  қажет  болды.  Атап  айтқанда,  негізін  аса  ірі 

өнеркәсіптік  алыптар  құрайтын  жоспарлы  экономикадан,  негізін  шағын  және  орта 

кәсіпкерлік  құрайтын  нарықтық  экономикаға  көшу  қажет  болды.  Ол  үшін  қалыптасқан 

жалпы  халықтық  меншіктің  таптауырынын  құлатып,  бұзып  мемлекеттегі  жеке  меншікті 

және мемлекеттік мойындау керек болды. Сонымен қатар, аса ірі мәселені шешу  қажет 

еді.  Қалыптасқан  қоғамдық  менталдылықты  жойып,  шағын  және  орта    бизнестің 

экономикалық  жетістіктердің  және  мемлекеттік  кәсіпкерлік  жетістіктер  айғағы 

болатындығы  туралы жаңа көзқарасты бекіту қажет еді [1]. 

Қазақстан  Республикасындағы    нарықтық  экономикаға  өту  жоспарсыз, 

дайындықсыз  болды.  Басқарушы  таңдаулы  санаттың  санауынша,  экономикалық-

әлеуметтік  дағдарысты  жеңу  және  экономикалық  реформалау  стандартты  және 

синхрондды  модель    арқылы  тезарада  өткізілуі  тиіс  болды.  Сол  себептен,  нарықтық 

экономикаға  өту  дайындықты  қажет  етпейді.  Нарықтық  экономикаға  өтудің    алғашқы 

кезеңдерінде  негізгі  әрі  тиімді  реформалар    кез-келген  бір  теориялық-методологиялық 

дайындықсыз  өткізіледі.  Экономикалық  саясат  өте  қысқа  мерзімде  жасалып,  дамыған 

нарықтық экономикасы бар  елдер тәжірибесіне сүйенді. 

 

Қазіргі  таңда  Қазақстан  Республикасындағы  экономикалық  өзгерістер  құқық  

аясындағы  қайта  құрылымдауды  басып  озуда.    Осындйа  күй  шағын  және  орта  бизнес  

саласында  да  қалыптасқан.  Мәселен:  қолданыстағы  құқық  жүйесінде  «де  юре»  әрекет 

етуін жалғастырып жатыр, кейіннен қабылданған нормативтік-құқықтық кесім-шарттарға 

қарама-қайшы келетін,  шиеленістер туғызатын не құқықтық маңызын  жоғалтып,  тозған 

кіші  заңи  кесімдер  бар.  Аталып  өткендер,  уәкілетті  органдар    жағынан  өздерінің 

нормативтік-  құқықтық  кесім-шарттарына,  сонымен  қатар  өзге  де  мемлекеттік 

органдардың  олардың  бастамасы  арқылы  қабылданған  кесім  шарттарына    тұрақты  

тексеріс өткізбегендіктен болуы деп ойлаймыз. 

Шағын  және  орта    бизнес  мәселелері  бойынша  нормативтік-құқықтық  кесімді 

қабылдау  керектігін  негіздеу  кезінде  орындылығын  жан-жақты  талдау,  сонымен  қатар 

шағын  және  орта  бизнестің  жекелеген  мәселелерін    мемлекеттік  реттеудің  кейінгі 

тиімділігі мен оңтайлылығы іске асырылмайды. Сонымен қатар,  осы таңда нормативтік-

құқықтық келісімдер әрекетінің әрі қарай нәтижелілігін қадағалап, бақылап отыру тетігі 

мүлдем жоқтың, осындай нәтижеліліктің  өлшемдері  мен көрсеткіштері айқындалмаған.  

Қазіргі таңда әкімшілік кедергілер жеткілікті кездесетін шағын  және орта бизнес 

 

субъектілерінің  тыныс-тіршілігін 3 кезеңге ажыратуға болады:    

- 

әрекет етуі және дамуы;  

- 

тіркеу және қайта тіркеу;   

- 

тарату. 

Аталған    әрбір  кезеңдерде  шағын  және  орта  бизнестің  белсенділігі    мен 

ұтқырлығына,  икемділігіне  әсер  ететін  көптеген   мәселелер  кездеседі,ал  ол  нәтижесінде 

олардың дамуын тежеуі мүмкін.  

Бүгінгіі  таңда  шағын  және  орта  бизнеске  жасалып  отырған  түгелімен  дердік 

жеңілдіктердің  өзінде  жеке  тұлға  үшін  табыс  салығы  белгіленген  пайыздық  мөлшерінің 

әлі  де  жоғарылығы,  кәсіпкерлердің  әлемдік    тәжірибеге  сай  емес,  біршама  жоғары 

мөлшерде салық төлеуі  секілді мәселелер шағын және орта бизнестің дамуын тежеп отыр. 

Салық  салудың  жеңілдіктері  бойынша  салық  салудан  толық  немесе  жартылай  босату, 

салық  салынбайтын  минимум,  салық  төлеу  мерзімін  ұзарту,  шегерістер,  салық 

мөлшерлемесін төмендету секілді мәселелердің әлі де  керек деңгейде жетілдірмеуі шағын 

және  орта  кәсіпкерліктің    тезарада  дамуына  теріс    әсер  етуде.    Сонымен  қатар  салық 

салуда  бизнестің    айрықша  салаларда  жұмыс  істеуі  немесе  тиімсіз  күй  әсерлеріне 

ұшырауы ескерілмейді.[2] 

402 

Open  access:

 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

 

Осы аталған мәселелердің оңтайлы, дұрыс шешілуіне  көмегін тигізетін келесідей 

 

ұсыныстар жасауға болады: 

1.шағын бизнес субъектілері үшін салық мөлшерлемелерінің 

дифференциациясын қарап, көрсетілетін қызметтердің,олар өндіретін  

өнімдер   мен  қосымша құнның деңгейін не  болмаса  оның    пайдалылығын  негізге 

ала отырып, қызмет түрлері бойынша жүргізу; 

2.жалдамалы қызметшілердің   ақысы қорының деңгейіндегі бастапқы   мағынасын 

арттыра отырып,табыс салығының сомасын азайту арқылы  

есептесуге   қабылдайтын әрбір жалдамалы   қызметшіге  2,5-тен  4-ке  дейінгі  ең 

төменгі еңбекақы мөлшері бойынша еңбекақыны жою жолымен алмастыру;  

 

3.  әрбір  жалдамалы  қызметшіден  1,5-тен  0,7-0,5  пайызға  дейін  есептелген 

табыс салығын азайта отырып, жеңілдік нормасын төмендету;  

4. индустриалды-инновациялық стратегияны  іске асыру шеңберінде жаңа жоғарғы 

технологиялық  өнім  түрлерін  құруға  негізделген  тәжірибе-конструкторлық  сондай-ақ 

ғылыми-зерттеу  жұмыстарды  жүргізуге  байланысты  шығындар    арқылы  жеңілдік 

салықтарды бекіту.  

Осы  іспеттес  ұсыныстарға сүйене  отырып,  осы  таңдағы    күйге  қарай  салық 

саясатын оңтайлы өткізе білу мемлекет экономикасының  әрі қарай қалыптаса беруіне жол 

аша береді. 

Шағын және орта бизнестің негізгі мәселесі –  несие беру саясаты болып табылады. 

Несие тек кепілдеме түрінде ғана мүлікке беріледі. Ал кепілдікке жарайтын мүлік шағын 

және  орта  кәсіпорында  мүлдем  жоқ,    сол  себептен  шағын  және  орта  кәсіпорындардың 

қажетті  несиесіне  кепілдік  бере  алмады.  Сол  себептен    шағын  және  орта  кәсіпкерлікті 

қолдайтын арнайы банк, несие банктің бір бөлімі болуы  қажет. Шағын және ортабизнес 

 

фирмалар    осы  таңдағы  күйде  делдалдық  салада,    сондай-ақ  жылдам  есептелінетін 

қоғамдық тамақтану, сауда-саттық, азаматтық құрылыс,  машиналарды  және техниканы 

жөңдеу, тағы басқа сфераларда орын алып отыр. 

Қазақстан  Республикасында  шағын және  орта  бизнес  мәселелері  келесідей 

заң актілерімен  реттеледі:  "Банкроттық  жайлы",  "Еркін  шаруашылық  қызметі  және 

кәсіпкерлікті  дамыту  жөнінде",  "Шаруашылық  серіктестіктері  жөнінде",  "Шағын  және 

орта  кәсіпкерлік  пен  кәсіпкерлікті  мемлекеттің  қолдауы  жөнінде",    "Лицензиялау 

жөнінде", "Жеке кәсіпкерлікті қорғау жайлы"  Заңдары. [3]. 

 

Кесте 1 – Шағын және орта бизнестің дамуына кері әсер етуші факторлар 

№ 

Кедергілер 

2014 жыл 

2015-201

6жж. 

1 

Салық саясаты 

2 

1 

2 

Жалпы экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы 

1 

2 

3 

Несие саясаты 

4 

3 

4 

Өнімді өткізу мәселесі 

– 

4 

5 

Шикізатпен қамтамасыз ету мәселесі 

5 

5 

6 

Мемлекеттік органдармен өзара іс-қимыл 

3 

6 

Ескерту – ҚР Статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері негізінде автормен 

құрастырылған 

 

Шағын  және  орта  кәсіпорын  өзінің  іс-қимылында  біршама  қиындықтарға  тап 

болуда, атап айтсақ: 

- 

шағын және орта кәсіпорындардың басты мәселесі – қор негізінің  

жетіспеушілігі:қаржылық және материал-техникалық; 

- 

шағын және орта бизнестің заңға сүйенерлік негізі жоқ деуге әбден  

болады; 

-

шағын және орта бизнестің іс-қимылын терең талдау жасайтын жүйе жоқ;